Herakleitos, Alles stroomt, vertaald en toegelicht door Paul Claes, 2011.

Boekomslag

Heel mooi boekje! De uitgave is mooi, met de oorspronkelijke citaten in het Grieks; achterin staan de transcripties, voor mensen zoals ik, die het Grieks niet beheersen. Per citaat geeft Claes meer informatie over de context, onder het kopje tekst; vervolgens geeft hij zijn commentaar, hetgeen van allerlei schrijvers en filosofen uit de loop der tijden geweest kan zijn; en hij besluit met een kopje nawerking

Paul Claes, geb. 1943. Schrijver, classicus en vertaler. Heeft enorm veel geschreven, onder andere de Verzamelde Gedichten van Elliot (vertaald). 

Dit boekje is ook zeer rijk! 

In Heraclites raakte ik geïnteresseerd door de citaten uit Pelgrim langs Tinker Creek. Onderhavig  prachtig verzorgde boek van Paul Claes gaf mij een goede indruk van deze filosoof. 

Vooraf wat informatie van internet: 

Heraclitus' filosofie is enkel gekend door citaten, toespelingen en parafrasen bij latere auteurs. Zijn samenhangende oeuvre bracht hij als papyrusrol naar de tempel om het op te dragen aan Artemis. Anderhalve eeuw lag het daar veilig, tot Herostratos in 365 voor Christus het heiligdom in de fik stak om zich onsterfelijk te maken! 

De tempel die door Herostratos vernield werd; gold als één van de zeven wereldwonderen. 

Heraclites (Grieks: Herakleitos) ging niet uit van het Zijn, maar van het Worden. De kern van zijn leer lijken de principes van eenheid, strijd en wording te zijn geweest. Hij stelde dat alles uiteindelijk een eenheid vormde, maar wel tot stand kwam op dialectische wijze dankzij het principe van strijd. Waargenomen verandering in de wereld kwam voort uit de transformatie van elementen, met als oersubstantie vuur. Zodoende was alles altijd in beweging en dus wordende.

Uit zijn kernwaarden komt de stelling voort: "Alles stroomt'. Niets hoorde daarbij echter de gepaste maat te overschrijden; hybris is uit den boze. Hybris = overdaad. Alles en iedereen had volgens Heraclitus zijn plaats te kennen in de kosmos. Voor de mens lag daarin de weg naar vrede.

Heraclitus

Ἡράκλειτος

Heraclites werd geboren in Efeze, ongeveer 540 v. Chr, gestorven 480 v. Chr.; in Ionië. 

Hij maakte deel uit van de Presocratische filosofie-stroming; die vormde een reactie op de Eleatische school, en de Miletische school: daaronder vielen onder anderen Homerus, Hesiodus, Pythagoras. - Als niet-classicus weet ik hier niet veel van. Ik zag wel in het boek dat Herakleitos tekeer kan gaan tegen bij voorbeeld Homerus en tegen Pythagoras. 

Herakleitos beïnvloedde op zijn beurt onder anderen Plato, Aristoteles, de Stoa, Hegel, Nietzsche, Heidegger, Whitehead, Popper. De dichter Eliot gebruikt citaten van hem als motto. Claus schreef een bundel De aap in Efese over hem. (Geen idee waarom hij hem een aap noemt.)

Met etsen van Jan Vanriet.

Een kaart van de door de Grieken gekoloniseerde westkust van Klein-Azië. Ionië, waar Efeze lag, is groen. 

'Water is de dood van aarde, lucht de dood van water, vuur van lucht en omgekeerd.'

Ik geef dit fragment zonder verduidelijking, omdat ik het niet snap. Het is een voorbeeld van Herakleitos' werken met de vier elementen.

Overigens schijnt dit gezegde een herformulering te zijn door de stoïcijnen, omdat Herakleitos zelf immers nog geen vuur elementen onderscheidde. 

'Wat koud is, wordt warm,wat warm is koud, wat nat wordt droog, wat dor is vochtig.'

De kosmische cyclus verandert de tegendelen in elkaar omdat die uiteindelijk een zijn.

Vier elementen met vier kwaliteiten, zoals uitgewerkt door Empedocles. Zoals gezegd was voor Herakleitos het vuur centraal. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

INHOUD

Ik wil hier wat citaten geven die me het meest getroffen hebben. Het is niet mijn bedoeling een systematisch overzicht of uittreksel te geven. 

Panta Rei, 'alles stroomt': een van de populairste uitspraken van Herakleitos. De werkelijkheid is als een stromende rivier. 

'Alles gebeurt op grond van tegenstelling': ook wel: alles komt voort uit tweestrijd. De veranderende realiteit is het resultaat van elkaar bekampende krachten.

'Alles wijkt en niets houdt stand.'  

'De psyche) een vonk sterrenstof': 

de psyche heeft net als de hemel een vurig karakter.  

Herakleitos verzet zich tegen gevestigde autoriteiten, zoals Homerus. Homerus zei: 'Laat de onenigheid tussen goden en mensen verdwijnen'  Maar Herakleitos acht vriendschap tussen ongelijksoortige mensen een goed. Montaigne werd hierdoor ook beïnvloed: 'Ons leven bestaat evenals de wereldharmonie uit tegengestelde dingen.' (Essais III, XIII). 

Herakleitos hier uitgebeeld door Rafaël: detail op het schilderij De School van Athene. 

Model voor Herakleitos stond Michelangelo. 

Iets meer van het schilderij.

Totaalbeeld van De School van Athene, Rafaël. 

'Maar hoewel deze leer eeuwig waar is, blijkt hij voor mensen al even onbegrijpelijk voordat ze hem voor het eerst horen als daarna. Hoewel alles in overeenstemming met deze leer verloopt.' Enzovoorts.

De eeuwige waarheid van Herakleitos' leer stuit op bestendig onbegrip. 

Mogelijk inspireerde Herakleitos de aavang van het Johannesevangelie: 'In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God. (...) Het licht schijnt in de duisternis en de duisternis heeft het niet begrepen.' (Volgens Eduard van Norden, Die antike Kunstprosa, 1915.  volgende frase heeft ermee te maken:

'Maar hoewel deze leer algemeen geldig is, houden de meeste mensen er hun leven lang een eigen mening op na.'

(Deze staat in iets andere bewoordingen bij Eliot, zie verderop.)

'Als geluk in lichamelijk genot gelegen was, zouden we vee dat wikke als voer vindt gelukkig moeten noemen.'  

Suggereert dat geluk niet in stoffelijk, maar in geestelijk genot is gelegen. 

'Ezels verkiezen hakstro boven goud.' 

Beklemtoning van de relativiteit van de dingen. 

Clemens van Alexandrië. ca. 125-215. 

Meer dan een derde van de overgeleverde citaten vinden we bij apologeten van het jonge christendom, onder wie Clemens van Alexandrië. Dezen beschouwen de heidense wijze als een protochristen. Ze vereenzelvigen bij voorbeeld de Logos met de goddelijke rede, onder invloed van de stoïcijnen. 

'Verbindingen zijn gehelen en geen gehelen, overeenkomst is onderscheid, samenklank wanklank, uit alles één en uit één alles.' 

Zoals de Franse dichter René Char het forumuleerde: 'de jubelende verbinding van de tegendelen.'

'Op wie in dezelfde rivier stapt, stroomt steeds weer ander water toe.' 

De rivier is steeds anders, en toch dezelfde. De bedding van de rivier blijft dezelfde ondanks het altijd weer andere water. 

'Varkens liggen liever in modder dan in zuiver water.' 

De relativiteit van de levenskeuze: wat voor de een goed is, is het niet voor een ander. 

'Hoe blijft iemand voor een licht verborgen dat nooit ondergaat?'

Het licht dat nooit ondergaat is het eeuwige Vuur. In tegenstelling tot de Zonnegod, die ons niet meer kan zien als hij achter de horizon verzinkt, verdwijnt het licht van Gerechtigheid en Waarheid nooit. 

Whitehead gaf met dit boek een soort update van het heraklitisme, 1929.

'Wie het onverhoopte niet verhoopt, zal het niet vinden, onvindbaar en onbereikbaar als het is.' 

We kunnen de verborgen waarheid alleen vinden door haar te zoeken. 

'Luisteren kunnen ze al evenmin als spreken.'

Wie doof is voor de waarheid, kan die ook niet uitdrukken. 

'Goudzoekers woelen veel aarde om en vinden maar weinig.' 

Aangezien de waarheid verborgen is, vergelijkt Herakleitos filosoferen met goud zoeken. 

Democritus lachend, en Heraclitus huilend, met een globe tussen hen in. Gravure van W. Hollar, naar J. van Vliet, naar Rembrandt van Rijn. De twee filosofen gelden als tegenpolen, en zijn tal van keren in de kunst uitgebeeld. Demokrites 460-370) was veelzijdig en bereisd, hooggeschat, maar zjjn werken gingen grotendeels verloren. Hij stelde de ethiek als eerste aan de orde. Hoogst bereikbare voor de mens is blijde welgemoedheid. 

'Na hun sterven wacht de mensen niet wat ze hopen of denken.' 

Volgens Herakleitos gaan zowel lichaam als ziel van de mens na de dood over in een andere materie. Als natuurfilosoof gelooft hij niet in een leven na de dood. 

'Deze wereldorde, dezelfde voor allen, is niet door een god of een mens gemaakt, maar was, is en zal altijd zijn: een eeuwig levend Vuur dat in dezelfde materie ontvlamt den uitdooft.' 

'Er is maar één wijsheid: de wil kennen die alles door alles heen stuurt.' 

Soren Kierkegaard, Deens filosoof, noemt zichzelf in Vrees en Beven een leerling van Herakleitos.

'Hybris moet men nog meer bedwingen dan brand.' 

Hybris is gebrek aan maat; 'Grieken zijn principieel gekant tegen geweld, machtsmisbruik, buitensporigheid, overmoed en brutaliteit,' aldus het commentaar. 

'De grenzen van de geest kan je nooit vinden, al stap je alle wegen af; zo diep is zijn grond.'

Herakleitos heeft het ook over de Logos: het is bij hem het centrale principe van de eenheid der tegenstellingen. Inzicht hierin is alleen voor de Goden weggelegd: 

'Voor de Oppergod is alles mooi, goed en juist, mensen maken een onderscheid tussen juist en onjuist.' Met andere woorden: menselijke tegenstellingen verdwijnen in het licht van het centrale principe van eenheid. 

Logos staat ongeveer gelijk met: goddelijke Rede. 

De dichter Thomas Stearns Eliot (188-1965) haalt Herakleitos graag aan. Zo staat in de bundel Four Quartets als motto bij Burnt Norton: 

'Ofschoon de logos aan allen gemeenschappelijk is, handelen de mensen alsof zij een eigen wijsheid bezitten.' 

En: 

'De weg naar boven en de weg naar beneden zijn een en dezelfde.' 

'Ik ging bij mezelf te rade.' 

Herakleitos bepleit zelfstandig onderzoek en verwerpt elke autoriteit. 

'Onwetendheid blijft beter verborgen.'

Onwetende mensen houden beter hun mond dan dwaasheden te vertellen. 

'Voor mensen is het beter niet alles te krijgen wat ze begeren.' 

Begeerte is uit den boze omdat dat bevochtiging en dus verzwakking van de geestr betekent. Denk ook aan H's verzet tegen overdaad. 

Die 'bevochtiging van de geest'  laat ik maar zitten. 

Heraclites, geschilderd door Johannes Moreelse. 

'Ongeloof verhindert inzicht.'

Herakleitos vindt goddelijke dingen vaak onbegrijpelijk omdat ze zo ongelooflijk zijn. Eigenlijk is de mens bang voor de waarheid, vergelijk 'Wie het onverhoopte niet verhoopt, zal het niet vinden.' 

'De Zon mag zijn maat niet te buiten gaan, anders zullen de wraakgodinnen, de dienaressen van de Gerechtigheid, hem weten te vinden.' 

Wie hybris pleegt, zal daarvoor worden gestraft. De Erinyen of wraakgodinnen staan in voor Dikè, Gerechtigheid, die de orde in de wereld handhaaft, zoals onze natuurwet. 

'Het is vermoeiend steeds door dezelfde dingen gekweld en beheerst te worden.'

Herakleitos verkiest het verlangen naar verandering boven de sleur van de gewoonte. Zijn vitaliteit staat tegenover het pessimisme van Prediker over de vluchtigheid van de dingen: 'Alles is vermoeiend.'

'..... vindt door te veranderen rust.'

Paradoxale uitspraak die verandering (het dynamische) verbindt met rust (het statische). Het ontbrekende onderwerp is wellicht het Vuur, het tegnstrijdige element bij uitstek. 

'Het is verstandig niet naar mij te luisteren, maar naar mijn leer en te erkennen dat alles een is.' 

Dit fragment staat in een passage waarin het principe van de eenheid van de tegendelen uiteengezet wordt. Die leer is geen subjectieve mening, maar de objectieve waarheid. Hij is ook niet gebaseerd op het gezag van de filosoof, zoals bij Pythagoras, die hij aanvalt op zijn welsprekendheid. (En zijn gezag over anderen). Het gaat niet om personen, maar om de waarheid. 

'Strijd is de vader van allen, de vorst van allen. De een laat hij god worden, de ander mens; de een maakt hij slaaf, de ander vrij.' 

Traditioneel werd vaak vertaald: Oorlog is de vader van alles, maar er staat polemos, strijd, wat algemener is dan oorlog. 

Friedrich Nietzsche in 1882. 

Nietzsche zei over Herakleitos: De wereld heeft eeuwig waarheid nodig en heeft dus eeuwig Herakleitos nodig.''  

Nietzsche herkende in 'de hooghartige denker Herakleitos zichzelf en imiteerde diens apodictische wijze van filosoferen. 

'Onzichtbare gaat zichtbare samenhang te boven. 

De diepere samenhang (structuur, verband, orde en eenheid) van de wereld blijkt niet op het eerste gezicht. Harmonie was al een basisbegrip in de ongeschreven leer van Pythagoras. Het gezegde past bij de 'duistere' filosoof Herakleitos, die beweerde: 'De oorsprong blijft verborgen.' 

'Datgene wat mensen doorlopend ervaren (het principe dat alles bepaalt) verwerpen ze en de dingen die ze dagelijk ervaren lijken hun vreemd.' 

De meeste mensen zijn zich niet bewust dat het principe dat alles bepaalt de eenheid van de tegendelen is. Al komen ze er voortdurend mee in aanraking. 

Elders zegt hij: 'De meeste mensen bevatten niet wat ze ervaren en als het hun wordt uitgelegd, begrijpen ze het nog niet, al vinden ze zelf van wel.' 

'Inzicht ligt niet in de aard van de mens, wel in die van de goden.' 

Sluit aan bij: 

'De aard van de mens is zijn lot.' 

De persoonlijkheid van de mens bepaalt zijn levensloop. Een mens met een gewone aanleg heeft geen inzicht, een mens met een goddelijke aanleg wel. 

Ik kan nog wel even doorgaan, er zijn veel mooie fragmenten. Maar ik besluit met nog wat informatie uit de inleiding: 

Nietzsche volgde Herakleitos na, in het geven van zijn leer middels aforismen. 

Herakleitos kun je een natuurfilosoof noemen. Hij wordt ook een duister filosoof genoemd, hetgeen volgens Claes een direct gevolg is van zijn dialectiek; hij hanteert soms raadselachtige paradoxen. Claes ontleedt soms de zinsbouw, chiasmen en dergelijke. Dat alles laat ik maar achterwege. 

Herakleitos is lange tijd miskend.  Alleen de definitie van God als coincidentia oppositorum, 'samenvallen van de tegendelen' in de Docta ignorantia van de vijftiende-eeuwse theoloog Nicolaes van Cusa doet denken aan zijn grondprincipe. 

Nicolaus Cusanus; ontwikkelde begrippen als de coincidentia oppositorum, het overeenkomen van tegenstelde zaken in een oneindig ver punt, te weten God, en De docta ignorantia (1440), de "geleerde onwetendheid". Met dit laatste concept betoogde hij dat de menselijke kennis van God het slechts mogelijk maakt om van God te zeggen wat hij niet is.

Top tien Quotes Herakleitos, met mooi muziekje eronder, ongeveer 3½ minuut.

Van de site: HISTORIEK plukte ik ten slotte nog deze informatie: 'Een oudste soortgelijke boodschap als panta rhei komt terug in het Japanse filosofische werk Hõjõki (1212) van de dichter Kamo no Chomei, waarin verhaald wordt van een telkens veranderende rivierstroom, en in de doctrine van vergankelijkheid (een van de drie basisgedachten) van het boeddhisme.'

In het midden wordt gelaten of dit een beïnvloeding door Herakleitos is. 

Hojoki, door Kamo no Chomei, met hetzelfde beeld panta rei. 

1212.