Voor alles bang geweest, Coen Verbraak, 2018

Opmerking vooraf:

Naar aanleiding van het boek van Ariëlle Veerman, De langste adem, herbekeek ik onderstaande documentaire van Coen Verbraak, over Joost Zwagerman. Ik vind het zo interessant (mooi aansluitend op Veermans boek) dat ik het blog hier opnieuw en ongewijzigd onder de aandacht breng, met de datum van vandaag. 

Oorspronkelijk gepubliceerd op 21 november 2018:

Coen Verbraak is voorlopig uitgekeken in de ziel.

Coen Verbraak maakte een documentaire over Joost Zwagerman. De film werd afgelopen week (zondag 18 november 2018) vertoond op de televisie, op de dag dat Zwagerman 55 jaar zou zijn geworden.

Aan het woord kwamen allerlei mensen die Zwagerman gekend hadden: Ronald Giphart, Bart Chabot, Matthijs van Nieuwkerk en Thom Hoffman. Zwagermans ex-vrouw Ariëlle trad in de film voor het eerst in de openbaarheid, evenals zijn muze Sandra – Sammy uit de roman Gimmick! – op wie hij jarenlang verliefd was.

Verder traden erin op Robbert Ammerlaan, Pieter Boskma, Jessica Durlacher, Peter Buwalda en Atte Jongstra. De documentaire bevat daarnaast archiefmateriaal, waaronder nooit eerder uitgezonden beelden van de theatertournee Hamerliefde die Zwagerman in 1998 samen met Ronald Giphart maakte.

Zwagerman schreef behalve het al genoemde Gimmick! ook nog de romans Vals licht en De buitenvrouw, maar ook gedichten, essays en columns. Hij presenteerde Zomergasten en sprak in De Wereld Draait Door regelmatig over kunst. Op 8 september 2015 maakte Zwagerman op 51-jarige leeftijd in zijn woonplaats Haarlem een eind aan zijn leven.

Zwagerman met zijn vrouw Ariëlle, bij het Boekenbal 2009.

Coen Verbraak maakte voor de publieke omroep eerder documentaires over Toon Hermans, Boudewijn Büch, Martin Bril, Pierre Bokma en Sonja Barend. En natuurlijk de fantastische series Kijken in de Ziel.

Joost Zwagerman

Ik vond het zeer aangrijpend hoe zijn vrienden over hem praatten. Zwagerman imponeerde iedereen met zijn uitgebreide kennis, hij las enorm veel. Daarbij gaf hij iedereen het gevoel dat die zelf óók veel wist. Inspirerend en geestdriftig was hij, en goed in het duiden van kunst, zowel de beeldende als de literaire. 

Matthijs van Nieuwkerk; de optredens van Zwagerman in DWDD waren altijd erg mooi.

Hij praatte veel en snel, was ook erg dun en beweeglijk.

'Gezien worden' was wel heel belangrijk voor hem, en ondanks alle optredens en publieke aandacht bleef hij zitten met een gat. Alléén de geldingsdrang, werklust en de energie gaven hem dus toch niet wat hij miste. Hij 'hoorde er ook niet echt bij', ik meen dat Ariëlle dat zei: hij was after all te ernstig, miste de bravoure van iemand als Thom Hoffmann.

Alle tijd ging zitten in het schrijven van columns, essays, tv-optredens. In Amsterdam was ook altijd van alles te doen wat zijn tijd en aandacht opslokte. Er bleef te weinig tijd over om een werk van lange adem te schrijven, een roman bijvoorbeeld. Bart Chabot vond hem het beste in zijn essays, maar Zwagerman e/o Chabot zelf vond dat eigenlijk niet goed genoeg, het was maar secundaire literatuur, een roman was 'het hoogste.'

Op een gegeven moment beet hij zich vast in het thema zelfmoord, en schafte daar een hele bibliotheek over aan. Die hij ook meteen bestudeerde. Hij werd bekend met zijn boek Door eigen hand, waarin hij pleitte tegen bijvoorbeeld de pil van Drion, vanwege de smart van nabestaanden. Zie Door eigen hand,  een bespreking in Trouw van het standpunt van Zwagerman over zelfmoord. 

Hij had enkele vijanden, onder anderen de literair criticus Michael Zeeman. 

Zij ex-vrouw vertelde dat hij buitensporig geraakt kon worden, geen afstand kon nemen. Zo is hij ten slotte ook doorgedraaid. Bijvoorbeeld ging hij na de scheiding meteen een nieuwe relatie aan, en zou weer vader worden. Hij nam geen tijd voor rust of bezinning, kwam niet tot zichzelf.

Hij hoopte met de scheiding méér tijd te kunnen vinden voor zijn werk.....

Coen Verbraak schoot met deze documentaire weer in de roos. Zwagerman leed aan depressies, en had een aantal keren zelfmoord van nabij meegemaakt. Zo bijvoorbeeld de mislukte poging van zijn eigen vader, en die van zijn vriend Rogi Wieg. 

De dichter Rogi Wieg. Twee maanden later pleegde Zwagerman zelfmoord.

Van deze twee mensen wist ik het al.... Maar wat ik niet wist, was dat de dood van huisarts Nico Tromp grote invloed op Zwagerman. Zwagerman was een poosje op zichzelf gaan wonen in Tuitjenhorn, om tot rust te komen. Daar was één persoon die hem begreep, en aan wie hij veel had. En uitgerekend deze man maakt ook een eind aan zijn leven.

Ik herinner het me nog wel: een huisarts die euthanasie had toegepast op een ernstig zieke patiënt. Hij kreeg het verwijt van onzorgvuldig handelen. Volkomen onterecht, de  naasten van de patiënt waren juist heel blij dat hun man/vader uit een ernstig lijden was verlost. De rechter sprak Tromp later ook vrij van het onzorgvuldig handelen. - Tragisch.

Onder en boven: huisarts Nico Tromp uit Tuitjenhorn

Er was nog iets opmerkelijks aan Zwagerman: de ellenlange e-mails die hij vrienden schreef, vooral in de nacht. Hij was volkomen doorgedraaid, al dat harde werken, dat vele lezen en schrijven eisten hun tol.  

Hij had drie kinderen in de puberleeftijd toen hij stierf, en sommigen namen het hem zeer kwalijk dat hij hen in de steek had gelaten. 

In zijn laatste gedichten viel wel een aankondiging te lezen van wat er in zijn hoofd omging: 

 Lief

Mijn lief, wees alsjeblieft
heel lief voor mij, nu God
mij denkelijk heeft uitgewist.
Mijn lief, blijf alsjeblieft
heel dicht bij mij. Misschien
word ik door God gemist.

Mijn lief, vertrouw ook
nu op mij. ik ben niet weg,
God ademt mij. Mijn lief
wees alsjeblieft heel lief
voor mij. Misschien heeft God
zich in mijn dood vergist.

Bart Chabot las dit voor met tranen in de stem, heel aangrijpend. Het komt uit de bundel Wakend over God. 

'Kroniek van een aangekondigde dood', noemde Verbraak dit. Doodspoëzie, zei (ik meen) Peter Buwalda. 

Dit hoort bij de titel van de documentaire: 

Het is een kort filmpje van Wende Snijders, die muziek schreef bij het gedicht Voor alles bang geweest, van Zwagerman.