Chernobyl, HBO-serie, 2019.

Dvd-omslag

Ik bekeek de serie voor de tweede keer, omdat die nu op de publieke zender bij Canvas werd uitgezonden. De uitzendingen gingen steeds vooraf een een aflevering van In de ban van Tsjernobyl, een docu-serie van de Vlaming en Rusland-kenner Jan Balliauw.

Craig Mazin, scenario-schrijver van de film. 

De serie is geschreven door Craig Mazin, die diverse bronnen raadpleegde. Volgens het Friesch Dagblad baseerde hij zich voornamelijk op het boek van de Wit-Russische journaliste, Svetlana Aleksejevitsj, en niet op wetenschappelijke feiten. Svetlana Aleksejevitsj sprak met veel overlevenden van de ramp. De film raadpleegde zelfs het rapport van de Verenigde Naties over de impact van de ramp niet. Maar bij de bronnen van de film zelf vond ik de naam van Aleksevitsj niet terug.

Oorspronkelijk gepubliceerd in 1997.

Achtergrond van de bronnen onder deze link. Onder het kopje Development and writing. 
Ik vond het voor de tweede keer een geweldige serie. Het is helemaal waar: het is een Hollywood-film. Zo wil de apparatsjik Boris Sjtsjerbina de wetenschapper Valery Legasov uit de helikopter smijten, als hij niet gehoorzaamt. Of, een ander voorbeeld, aan het eind van de film zijn ze zó met elkaar verzoend, dat ze een prachtig filosfisch praatje samen houden over waarheid en leugen en de schoonheid van het leven. Compleet met lief klein rupsje.
Nee, dat soort scenes zijn allemaal voor de film gemaakt, en niet geloofwaardig.
Maar wat wél mooi is, zijn de beelden van de ramp. Die zijn zo beangstigend, dat je een kleine beetje een indruk krijgt van wat er zich heeft afgespeeld.
Ook wat de redders, de brandweerlieden, de helikopterpiloten, de duikers, de opruimers, allemaal hebben meegemaakt: daar krijgen we een beeld van.
Ik geloof ook zeker in het beeld van de leugens die worden opgehangen. En als je ziet hoe de werknemers gekoeioneerd worden door hun meerderen, en dat dat allemaal lukt, uit naam van de macht.... Ook dan geloof ik vast dat ik hier een stukje van de waarheid zie.
Het stralingsgevaar dreigt overal, dat wordt voelbaar. De evacuatie van Pripjat gebeurt volgens precies eendere beelden als in 1986 werkelijk op de televisie te zien was: de bussen, de omroepwagen die de burgers opriep de stad te verlaten.

De werkelijke Valeri Legasov, 1936-1988

Legasov vertolkt door Jarred Harris; hier tijdens de rechtszitting. 

Valeri Legasov heeft werkelijk zelfmoord gepleegd, precies twee jaar ja de ramp. Ik kan me dus goed indenken, dat hem het leven onmogelijk is gemaakt, nadat hij getuigd had wat er gebeurd was met de kern. Er zat een ernstige constructiefout in de reactor, die maakte dat bij het indrukken van de noodknop de staven juist brand veroorzaakten, omdat de punten van grafiet waren. Dat was uit zuinigheid. En hoe werd hem het leven onmogelijk gemaakt? Door hem niet meer te laten werken of te publiceren. Door hem onder druk te zetten met zijn eigen fouten uit het verleden: hij had antisemitische dingen gedaan.

Stellan Skarsgård; speelt Boris Sjtsjerbina

Boris Jevdokimovitsj Sjtsjerbina, 1919-1990. Is door straling ziek geworden en vroegtijdig overleden. 

Ongeloofwaardig vind ik weer, hoe hij een groot gehoor krijgt bij de rechtszaak aan het eind, tegen onder anderen Djatlev. Voor de film is dat weer zeer verhelderend, zo krijgen wij een beeld hoe de reactor werkte, en wat er precies de oorzaak van was dat het mis ging.

'College' Legasov tijdens de rechtszaak. 

In werkelijkheid schijnt die rechtszaak maar heel kort te hebben geduurd, 90 minuten. Ik kan de totale omslag van volkomen aandacht, naar meteen wegmoffelen, niet heel goed geloven. Maar ik kan het mis hebben. De druk vanuit Moskou, van hoog naar laag, kan in werkelijkheid wat subtieler zijn geweest, het wordt hier en daar wel heel erg geëxpliciteerd.

Emily Watson, speelt de fictieve Oelana Chomjoek.

Zeker is, dat de fimrol van Emily Watson, Oelana Chomjoek, Kernfysicus uit Minsk, geheel fictief is. Zij staat symbool voor een groep van wetenschappers die Valeri Legasov hebben geholpen bij zijn onderzoek.

Aan het eind van de film worden enige feitelijkheden opgesomd; daaruit bleek, dat Legasov audiobanden heeft opgenomen, met zijn verhaal.
Er zijn vijf delen; op DEZE SITE is per deel na te lezen wat er aan de orde komt.
DEZE RECENSIE vermeldt het boek van Alexijevitsj als bron. Misschien klopt het ook wel, maar het is dan zeker niet de enige bron.

Anatoli Djatlov, rechts de echte, links de filmrol, Paul Ritter. 

Aan het begin van de serie pleegt Legasov zelfmoord, en noemt dan speicaal Djatlov als een van de hoofdoorzaken. Djatlov wordt weinig subtiel neergezet, een eersteklas sovjet-schurk. 

De muziek verdient nog een aparte vermelding. Ik las bij de trivia, dat om de geluiden zo authentiek mogelijk weer te geven, componist Hildur Guðnadóttir naar de ontmantelde Kerncentrale Ignalina in Litouwen ging, waar ook een groot deel van de miniserie werd gefilmd. Hier kon ze unieke omgevingsgeluiden opnemen met de hulp van geluidseffectenspecialist Chris Watson en producent Sam Slater. Terug in de studio luisterden ze uren naar de opnames om de geluiden te samplen. De meeste muziek voor de soundtrack van de serie werd uit die opnames gehaald. Ze fascineren en geven een dreigend geluid. 

Beeld van de ramp. 

Steeds duidelijker tekent de ramp zich af. 

Vrouw van brandweerman Ignatenko, die om het leven komt. Haar baby (ze is zwanger) sterft enkele uren na de geboorte. 

Brandweerman uit de film. 

Trailer.

Regisseur Johan Renck, Zweed; regisseerde ook onder andere Breaking Bad. 

Hier het volledige album met de filmmuziek; de moeite waard om er even iets van te beluisteren. 

Componiste Hildur Gudnadóttir

In de ban van Tsjernobyl III: De Erfenis.

Jan Balliauw, maker documentaire en Rusland-kenner. © VRT

De wolk van radio-activiteit na de explosie breidde zich aanvankelijk uit over Scandinavië, later naar Oostenrijk. Daar regende de wolk uit. Oostenrijk heeft daarom na Wit-Rusland de meeste radio-actieve vervuiling te verduren gekregen. 

Foto van het pittoreske Spital, Oostenrijk. Toeristisch gebied. 

Jodium is inutssen wel weg, cesium is er nog altijd. De radioactieve deeltjes waren te vinden in zandgroeven, op kinderspeelplaatsen, en in paddestoelen. Daar blijft het veel langer in zitten, na 34 jaar zijn sommige soorten nog steeds oneetbaar. 

Spital kent veel toerisme. In de lever van everzwijnen is de straling mog altijd meetbaar, en op de alpenweiden idem. Kinderen mochten destijds geen koemelk meer drinken, en ook groenten uit eigen tuin waren besmet. De boerenfamilie Kniewasser is toch die groenten blijven eten, en heeft het overleefd. De beperkingen met betrekking tot melk zijn inmiddels opgeheven. 

Verspreiding van de radioactieve wolk over Europa.

In de nacht van 1 op 2 mei 1986 bereikte de wolk België (ik zie op een latere kaaart dan boven: ook Nederland). België had het grote geluk dat het stralend weer was, waardoor de radioactieve deeltjes niet neerdaalden. (Nederland had wel regen, daar werden dan ook meer maatregelen getroffen.)

De weerman uit die jaren,  Armand Pien, wilde waarschuwen voor de straling. Maar hij werd teruggefloten, hij mocht alleen het weer verslaan, niet de radioactieve straling. 

Uit: Wanttoknow:

Armand Pien, De Jan Pelleboer van België: Erudiete weerman, die in 2003 overleed, op 83-jarige leeftijd. In de nasleep van de kernramp in Tsjernobyl kwam onverwachts ook de pionier van de weerpraatjes, wijlen Armand Pien, in het vizier. De kwestie of hij nu al dan niet gelogen had over de nucleaire wolk die over Europa trok, was jaren later nog een hot item.

Had hij gelogen of niet? Uit een korte reconstructie blijkt dat hij bij gebrek aan informatie een inschattingsfout maakte en op bevel van hogerhand informatie heeft verzwegen. Op 26 april 1986 ontploft de kernreactor in Tsjernobyl, een nucleaire wolk ontwikkelt zich in de atmosfeer. De Russen zwijgen als vermoord. Tot op 28 april Zweedse wetenschappers verhoogde radioactivitiet vaststellen.

De inschattingsfout betrof de hoeveelheid straling: i.p.v. 15000 millibecquerel noemde Pien 15000 becquerel. 

Er werd een crisisteam in het leven geroepen, met onder meer Miet Smet, staatssecretaris van Leefmilieu. Zij erkent nú, dat niemand destijds iets afwist van straling. Er was geen paniek, en dus werden er ook geen maatregelen genomen. In Nederland, waar het wel regende, gebeurde dat wel. Het enige was dat kinderen en volwassenen zich niet op grasveldjes mochten bevinden.

Miet Smet, destijds staatssecretaris van Leefmilieu. 

In Namen deed professor L Michel (geen foto) onder zoek naar het gestegen aantal patiënten met schildklierkanker. Die waren er vooral onder oudere kinderen en adolescenten. Het aantal nam duidelijk toe in de jaren negentig, maar Volksgezondheid ontkende. Een meteoroloog zei ooit tegen hem: 'Eindelijk een dokter gevonden die vragen stelt!' - Michel had liever ongelijk gehad, maar de cijfers bewezen zijn gelijk: de invloed van de radioactieve Tsjernobylwolk. Andere studies op dit vlak vonden alleen plaats in Wit-Rusland en de Oekraïne, niet in België. Radioactief jodium is de grote boosdoener, er hadden jodiumpillen beschikbaar moeten zijn. De ernst van het gevaaar is in heel Europa onderschat, alleen in Polen met zijn 17 miljoen inwoners werde aan de hele bevolking jodiumpillen gegeven. 

Het onderzoek van Michel is te kleinschalig om conclusies te trekken. 

Oleg Brjoechanov in gesprek met Jan Balliauw. In de rechtszaal van destijds. De zaak duurde slechts 90 minuten. 

Één jaar na de ramp vond de rechtszaak plaats, in het Cultuurhuis in Tsjernobyl. Aan het woord komt Oleg Brjoechanov. Hij is de zoon van Viktor Brjoechanov, die bij die rechtszaak veroordeeld werd tot 10 jaar gevangenisstraf. Brjoechanov was directeur van Tsjernobyl. In de serie wordt hij neergezet als een psychopaat, zegt zijn zoon. In werkelijkheid greep het de man heel erg aan, getuige de waarneming van de zoon: na 24 uur kwam vader thuis, het leek of hij 15 jaar ouder was geworden. Gelijk met Brjoechanov werden Nikolaj Fomin, Anatoli Djatlov en Aleksander Kovalenko veroordeeld. De aanklacht luidde: overtreding van diverse artikelen van de Strafwet van de Oekraïense Sovjet Republiek. 

Bij de opheffing van de Sovjetunie werden de mannen vrijgelaten.

Onder en boven: Sergej Parasjin; boven in 2019, onder in 1998, het jaar dat hij werd ontslagen bij de kerncentrale. 

Aan het woord komt Sergej Parasjin, de partijleider van de kerncentrale. Hij erkent schuld, morele schuld. 'De leiding gaf geen fouten toe, daarom werden er schuldigen gezocht op het laagste niveau,' zegt hij. 'De directie trof schuld, en mij ook, want ik zat in de directie.'

Ik lees in een tussenschrift: de ontploffing in Tsjernobyl was te wijten aan ernstige ontwerpfouten van de RBMK-reactor. 

Dit is echter nooit toegegeven. Wel heeft Rusland? Oekraïne? stilzwijgend de ontwerpfouten in de overblijvende RBMK-reactoren gewijzigd.

Van DEZE SITE: schema van Mukhtar Ahmed Rana

De letter RBMK verwijzen naar het Russisch: Реактор Большой Мощности Канальный (Reaktor Bolsjoj Mosjtsjnosty Kanalny); vertaald is dat: "reactor van groot vermogen met kanalen"

In 2016 is de sarcofaag verbeterd. Met Europees geld is er een gigantische koeple gebouwd om de oude centrale/sarcofaag heen. Een overkapping. Dit gebeurde met Europees geld. De vraag is, of Oekraïne geld heeft voor een goed onderhoud. 

Aan het woord komt Valentin Koepni, de verantwoordelijke voor de oude sarcofaag. Destijds wist hij al dat de oude constructie niet echt deugde, de assemblade was op afstand gemaakt. 

Valentins zoon Aleksander Koepni werkt momenteel als stralingsdeskundige in Tsjernobyl. 

Hij laat foto's en films zien van.... wandelingen die hij maakte in het bovenste deel van de centrale hal. De straling was er enkele tientallen röntgen per uur. Het rook er.... naar ozon! Stel je voor, het rook, in díe omgeving, naar de lente....

Hij laat beelden zien van splijtstaven, stukken grafiet, en van de zogenaamde olifantenpoot:

Olifantenpoot: door de hitte van de brandende grafiet was een lavastroom ontstaan die stolde onder het reactorvat. Deze versteende hoogradioactieve massa is wereldberoemd onder deze naam. 

Inmiddels brokkelt die af.

Balliauw vraagt bij Aleksander Koepni of hij het niet abnormaal vindt dat hij dergelijke gevaarlijke wandelingen van 15 à 20 minuten maakte in de oude sarcofaag. Hij vergelijkt het met het gevaar dat alpinisten, of speleologen lopen. Hij is enorm onder de indruk van de enorme kracht van de explosie. Denkt over de mens, die in alle onschuld, en vervuld van gevoelens van almacht, denkt dat hij het atoom heeft overwonnen... Hij moest leren inzien, dat hij er respect voor moest hebben. 

Vader en zoon Koepni.

De nieuwe sarcofaag - onder het beheer van Aleksander Koepni - is stabieler, heeft meer brandpreventie, en geeft minder straling af. Verwacht wordt dat hij zo'n 100 jaar mee kan, maar de radioactiviteit kan nog wel duizenden jaren mee. 

Jan Balliauw interviewt Viktor Koepni. 

Het gebied rond de kerncentrale is inmiddels sterk veranderd, door de afwezigheid van de mens. De dieren kunnen nu veel beter floreren, onder andere is de bruine beer al weer gespot, die al honderd jaar weg was.

Bruine beer terug in Tsjernobyl

Kanker zal best voorgekomen zijn onder dieren, maar de natuurlijk ruimt de dode dieren meteen op. Het wordt in elk geval niet onderzocht. Aan het woord is Sergej Gasjah, onderzoeker aan het Tsjernobyl Centre.

Toerisme loopt uit de hand in Tsjernobyl.

Inmiddels is er enorm veel toerisme in Tsjernobyl, nog eens extra toegenomen door de HBO-serie: in 2019 was het aantal verdubbeld naar 124.000! Tsjernobyl is niet langer een probleem, maar een attractie. De straling wordt genegeerd. Het is ook geenszins zo, dat het geld van de toeristen de wetenschap ten goede komt. 

Door de energiecrisis komt atoomenergie weer meer in de aandacht. 

Tot in 2011 zich weer een nieuwe kernramp voltrok, die in Fukushima. 

Ik besluit met een prachtige parafrase van een uitspraak van Seregej Gasjah, onderzoeker van het Tsjernobyl centre: 

"Tsjernobyl is een soort gemoedstoestand, waarbij je je onverantwoordelijk gedraagt tegenover jezelf, je omgeving en je familie. Tsjernobyl dwingt je na te denken over je rol in de samenleving."