Documentaire over Leven en Lot, Vasili Grossman, Arte, Priscilla Pizzato, 2020.

Uitgezonden, onder de titel Stärker als der KGB, Arte, 27 mei 2020.
Oorspronkelijke titel: Le manuscrit sauvé du KGB gemaakt door PRISCILLA PIZZATO.

Plaatje bij de film

Ton en ik lezen op het ogenblik Leven en Lot, van Vassili Grossman; dus was het een grote verrassing dat Arte deze docu uitzond. Ik geloof dat ie al eerder in 2018 werd vertoond. 

Onderwerp van de documentaire is het boek van Vassili Grossman. 

De schrijver. 

Grossman schreef dit boek in de vijfitger jaren. Hij had  als journalist lange tijd aan het front gewerkt, in het bijzonder bij het front van Stalingrad. Grossman had al enkele boeken op zijn naam staan, waarbij achteraf opvalt dat hij aanvankelijk instemt met het Sovjet-bewind. 

Hij verandert echter totaal van inzicht, want in Leven en Lot spreekt hij zich overduidelijk uit tegen het communistisch regime.

Hij schrijft Leven en Lot in de vijftiger jaren, en tot zijn afschuw wordt het manuscript in 1961 in beslag genomen, en verdwijnt achter slot en grendel in de Loebjanka, de gevangenis van de Geheime Dienst van de Sovjets. Grossman schrijft een brief met een verzoek om clementie aan Chroestojov, maar dit mag niet baten. 

Een paar jaar later sterft Grossmann, eenzaam, aan kanker. Als een paria. 

Fedor Guber, adoptiefzoon Grossman; verzorgde diverse uitgaven van Grossmans werk

Aan het woord komen in de docu zijn adoptiefzoon Fedor Guber, en Grossmans dochter Ekaterina Korotkova-Grossman.  

Links Ekaterina Korotkova-Grossman.

Het bijzondere van Leven en Lot is, dat het heel nauwkeurig en concreet de gebeurtenissen weergeeft aan het front in Stlingrad. Maar ook in een Duits concentratiekamp, bij de gaskamers, en in een Russisch kamp. Nooit eerder werd beschreven hoe het bij de gaskamers van de Duitsers verliep, Grossman doet dat wel. De ene heeft het over aantallen vergasten, de ander heeft het over mensen. Het is zijn daad van verzet tegen de ontmenselijking. 

Onderwerp van het boek zjn de parallellen tussen stalinisme en nazisme. Al schrijvende zag Grossman hoezeer ze hetzelfde waren. Daartegenover stelt hij de vrijheid, de goedheid van de mens. 

ER wordt in de documentaire gewezen op de overeenkomst tussen Grossman en Tsjechov, die ook gekarakteriseerd wordt als humanist. Tsjechov beschreef in zijn verhalen tal van mensen, allemaal als mens. Hoe goed of hoe slecht ook. 

Demokratie kent de Rus eigenlijk niet, de geschiedenis laat dat zien. 

Michael Soeslov, die het manuscript in beslag nam, en zei dat het op zijn vroegst pas over 200 jaar gepubliceerd kon worden. 

Hoe boek moest een tweeledige titel hebben, naar analogie van Schuld en Boete, maar vooral naar Oorlog en Vrede, van Tolstoi. Dat was het grote voorbeeld voor Grossman, ook een oorlogsverhaal. 

Behalve nazisme en stalinisme speelt de uitroeiing van de Joden een belangrijke rol. Anna Strum staat model voor de moeder van Grossman. Zij hoorde bij de liberale, verlichte Joden - had zich eigenlijk nooit echt Joods gevoeld. Tioch wordt zij in een ghetto opgesloten, en ziet zij aankomen dat ze zal worden vermoord, samen met haar dorpsgenoten. Het gaat hier om het dorp Berdichev, een Joods dorp in de Oekraïne, waar veel massagraven zijn gevonden. De Joden, ook Grossmans moeder, moesten zelf eerst hun graf graven. 

Er is een boekje met brieven van Grossman aan zijn moeder; in het boek Leven en Lot staat een brief van haar aan hem, dat kon ik niet met droge ogen lezen. Komt eerst in het ghetto, ziet de moord op zichzelf en haar dorpsgenoten aankomen. 

Berdichev, Oekraïne, Joods plaatsje. Hier werd Grossmans Joodse moeder door de nazi's vermoord. 

De vertaler van het boek, Alexis Berelowitch, komt ook aan het woord. Ik vond geen afbeelding van hem. 

Antony Beevor, schreef zelf ook over Stalingrad; verder o.m. over de Spaanse Burgeroorlog en het Ardennenoffensief. 

Verder de historicus Anthony Beevor, en de Franse auteur Olivier Rolin.  

Grossmans manuscript werd dan wel opgeborgen in de Loebjanka, er waren godzijdank twee kopieën. Eén daarvan werd op microfilm gezet, en door Vladimir Voinovitch, dissident schrijver, meegegeven aan Sacharov en zijn vrouw Elena. Zo kwam het boek in het westen terecht, waar het voor het eerste gepubliceerd werd in Zwitserland, toen in Frankrijk. 

Vladimir Voinovitch; hielp het boek naar het westen te smokkelen. 

Als journalist aan het front documenteerde Wassili Grossman het leven van alledag aan beide kanten van de Wolga; met verbijsterende precisie in de details. 

Vassili Grossman in Schwerin (Duitsland) in 1945. DR Grossman stierf op zijn 58e. 

Dekoelakisatie:

Propagandaposter voor de strijd tegen boeren met eigen grond.

Leidde tot grote hongersnood met vele doden. 

Van het stalinisme komen de afschuwelijkste wandaden aan de orde;  niet alleen die tegen de Joden, maar ook tegen koelakken, Polen, de literatuur, tegen de vrijheid.

Nergens preekt Grossman, hij is alledaags, concreet, spreekt de waarheid, met een enorme moed. 

Een hele mooie samenvatting van de docu, mét foto's: TeleScoop Tv. Hier is trouwens te zien dat de film al eerder in 2018 is uitgezonden. 

Schatplichtig is Grossman aan Tsjechov, ik heb deze pagina uit Leven en Lot gecopieerd om de overeenkomst te laten zien; en om die prachtige passage te tonen, waarmee het boek toch hoop geeft: 'Laten we beginnen met respect, medelijden en liefde voor de mens, daarzonder komen we nergens.' 

Met deze citaten laat ik nog een belangrijk aspect zien van Leven en Lot: de filosofische overwegingen. 

Anton Tsjechov 1889

In zijn Liefdeslied voor Stalingrad zong Pablo Nerudo aanvankelijk de lof voor de Russen omdat ze de Duitsers versloegen bij Stalingrad. Helaas moest hij op die lof terugkomen, want de 'heilstaat' zoals die waarvan hij, en meer mensen, droomden in de beginjaren van het communisme, kwamen geenszins terug, integendeel.

Canto de amor a Stalingrado, met de stem van Pablo Nerduda. Met oorlogsbeelden. 

Het boek laat een mengeling zien van fictieve en historische figuren, waaronder ook Hitler en Stalin. De fysicus Viktor Strum is de belangrijkste hoofdpersoon, hij is te zien als een autobiografisch portret van Grossman zelf, met name in opinies en gedachten. Hij wordt op zijn werk ontslagen vanwege zijn onafhankelijke denkwijze, maar ook antismeitsiche gevoelens lijken mee te spelen. Strum is getrouwd met de vitterige Ljoedmilla die, nadat haar zoon gestorven is, haar man, dochter en moeder verwaarloost. Een ander centraal personage is Mostovskoj, een bejaarde Bolsjewiek van het eerste uur die in Duitse krijgsgevangenschap even hard vasthoudt aan zijn onbuigzame overtuigingen als aan het leven. Nog een opvallende romanfiguur is Nikolaj Krymov, de doorgewinterde partijfunctionaris die de hypocrisie van de partij pas begint te doorzien als hij er zelf het slachtoffer van wordt. Vrijwel alle personages in de roman hebben op een of andere manier te lijden onder de Stalin-terreur.

Dit werk wordt ook nog even genoemd; uitgegeven in 1991, maar al geschreven in 1944. Grossman had de gruwelen van Treblinka gezien en beschreven. Dit zwartboek telt twee delen, en bevat tal van getuigenissen, verslagen enzovoorts. De Russen wilden het niet publiceren, omdat ze de Joden niet als een apart getroffen groep wensten te zien. 

Mij viel ook de naam van mede-auteur Ilya Ehrenburg op, van wie ik onlangs Ons dagelijksch Brood las en blogde. 

Maakster van de documentaire, Pricilla Pizzato. 

Ondanks de vele gruwelen die aan bod komen in dit boek, noemt de documentaire het een boek van hoop. Het menselijke in de mens is uiteindelijk niet afgestorven.

'Laten we beginnen met respect, medelijden en liefde voor de mens, daarzonder komen we nergens.'