Politieke Filosofie IIA: Moderniteit en Realisme, Machiavelli - Vrije Academie, 2020.

Vanaf de vijftiende eeuw verandert de instelling in de politieke filosofie radicaal. De harmonie-gedachte van de mensengemeenschap maakt plaats voor de gedachte dat individuen tegenover elkaar staan, en met elkaar een samenraapsel vormen.
In deze context (Realisme) ontstaan de theorieën van Machiavelli en Hobbes. 

Niccolò di Bernardo dei Machiavelli, 1469-1527. 

Italiaans diplomaat, politiek filosoof, militair strateeg, historicus, dichter, toneelschrijver en humanist. Gevestigd in Florence tijdens de Italiaanse renaissance. Hij geldt als de grondlegger van de moderne politieke wetenschappen. 

Het realisme bij Machiavelli draait om macht (en invloed), eigenbelang en anarchisme. Politieke principes hebben geen enkele waarde meer. 

Machiavelli groeide op in Florence, en was goed thuis in de Latijnse literatuur, Cicero en Seneca. Grieks beheerste hij niet. 

Italië was in die jaren een lappendeken van adeldommen en mini-republieken. Machiavelli krijgt in 1494 een aanstelling in de republiek Florence, tijdens de verbanning van de Medici's. Bij hun terugkeer in 1512 wordt hij gevangen genomen en gemarteld. Hij richt zich op het schrijven, in plaats van op de politiek. Al in 1513 verschijnt Il Principe, waarin hij poogt opnieuw toegang te krijgen tot de politiek. 

Nederlandse vertaling van het boek Il Principe. 

Italiaanse uitgave. 

Machiavelli slaagt niet in zijn opzet, er volgt geen herwaardering. Ten minste niet bij zijn leven, wel na zijn dood. En dan wel meer om zijn andere teksten, onder andere de Discorsi, en een  Geschiedenis van Florence. 

Om dit boek verkreeg Machiavelli herwaardering in Florence na zijn dood.

Il Principe was opgedragen aan de Medici's, en had zoals gezegd ten doel, Machiavelli's terugkeer tot de politiek te bewerkstelligen. Maar ook wilde hij als trots Florentijn de Medici-familie waarschuwen voor de politieke koers die ze hadden ingezet. Florence moest in zijn ogen opklimmen tot een echt zelfstandige staat. Anders zou de stad vernietigd kunnen worden door nabije stadsstaten als Napels, en zou Italië uiteindelijk onder invloed vallen van samenhangendere en krachtigere buitenlandse machten als Spanje en Frankrijk. Op basis van historische gevallen zet Machiavelli uiteen wat verstandig is om te doen.

Dergelijke teksten destijds heetten spiegels voor prinsen (specula principum). 

Machiavelli verschilt radicaal van andere specula doordat hij de rol van de ethica minimaliseert. De vorst hoeft niet te pogen 'een echt mens' te worden, hij moet daarentegen 'gebruik weten te maken van zijn beestachtige natuur.' Hij moet zijn als de leeuw en de vos: 

 "Want de leeuw kan zich niet beschermen tegen vallen....."

"... maar een vos kan zich niet beschermen tegen wolven."

"Het is daarom nodig als een vos te zijn, om de valstrikken te herkennen, en als een leeuw te zijn, om de wolven af te schrikken.” (De Prins: XVIII)

Dergelijke opvattingen gaven Machiavelli een slechte naam. 

Twee principes regeren het menselijk lot: virtu en fortuna. Fortuna is het toeval dat buitenkansjes biedt, maar als een rivier buiten zijn oevers kan treden. Je kunt natuurlijk wel dijken opwerpen. Virtu is de deugd om omstandigheden goed in te schatten, en risico's om te zetten in buitenkansjes. NB: Machiavelli had een andere deugdenreeks in gedachten dan bij voorbeeld Thomas van Aquino. Bij Machiavelli draait het om trots, moed, vaardigheid, kracht en een hoeveelheid meedogenloosheid in combinatie met de bereidheid om kwaad te doen wanneer dat nodig is.

Deugd van de Daadkracht.

Beeld: Hajo de Reijger; van DEZE SITE.

Machiavelli twijfelt of er wel richtlijnen te geven zijn voor Virtù. Fortuna is immers enorm wispelturig, zeker in de politiek. Gelijke handelingen hebben soms verschillende gevolgen. Maar hij acht het wel mogelijk dat analyse van de geschiedenis van de politiek enkele verstandige vuistregels zichtbaar maakt. 

Enkele voorbeelden: Stel een oorlog nooit uit (III);. Grijp liever te hard dan te zacht in (III);  Prijs Fortuna nooit (VII);; 5. Maak het volk, de adel, en je adviseurs afhankelijk van jouw bestaan (IX); . Laat onpopulaire maatregelen door ambtenaren verrichten (XIX); Vertrouw meer op vrees dan op liefde (XVII)

Als voorbeeld noemt Machiavelli Agathocles van Sicilië, die zijn soldaten alle senatoren en de rijkste burgers van de stad Syracuse liet uitmoorden. Toen zij eenmaal dood waren, had hij geen probleem de stad in zijn greep te houden.” (VIII)

Agathocles van Syracuse. 

Machiavelli's filosofie is logisch en consistent. Indien je iets voor elkaar wilt krijgen, moet je doen wat nodig is. Dit heet tegenwoordig ook wel het effectiviteitsbeginsel. Dit effectiviteitsbeginsel heeft geen achting voor de moraal, maar is er  ook niet mee in tegenspraak. Men is volgens de realist vooral moreel uit eigenbelang.

Citaat: (...)  het is nodig om effectief je leugens toe te dekken en een grote schijnheilige te zijn. Mensen zijn zo eenvoudig en zo enorm ingenomen met hun directe behoeften dat er bij hen altijd wel een luisterend oor is voor wie hen voor de gek wil houden. [...] Het is daarom niet nodig dat een prins werkelijk over alle bovengenoemde kwaliteiten beschikt. Maar het is noodzakelijk dat het lijkt alsof hij deze bezit.

Hoe Machiavelli te beoordelen?

Wie tevreden is met een oppervlakkige lezing van Machiavelli, ziet al snel iemand die louter kwaad in de zin heeft. Maar wie de rest van dit oeuvre ook gezien heeft, bijvoorbeeld het Vertoog over de Tien Boeken van Leviticus, staat voor een raadsel: Machiavelli spreekt hier zijn voorkeur uit voor een republiek waarin het volk vrij is en mag meebeslissen over de politieke koers. Hoe kan het dat Machiavelli én een boek schrijft om alleenheersers aan de macht te helpen, én de republiek en volksregering een warm hart toedraagt? 
Machiavelli-expert Maurizio Viroli's verklaring luidt, dat Machiavelli in De Prins voornamelijk een weg heeft proberen te schetsen waarlangs de veiligheid in Italië onmiddellijk gegarandeerd kan worden. Dit terwijl op de langere termijn Italië, ook in haar eigen belang, uiteindelijk een republiek zal moeten worden waarin de burgers vrij zijn.

Maurizio Viroli 1952; schreef onder meer How to read Machiavelli (2008)

Het is in die laatstgenoemde functie (streven naar een republiek waarin burgers vrij zullen zijn) dat de verlichtingsdenkers als Rousseau goedkeurend naar Machiavelli zullen verwijzen, nadat hij ruim twee eeuwen door Victoriaanse en middeleeuwse geleerden is verafschuwd.

Kaart van Italië ten tijde van het leven van Machiavelli.