Na het lezen van Een jongen uit Plan Zuid van Heere Heeresma werd ik gewezen op dit boekje van Armando (pseudoniem van Herman Dirk van Dodeweerd).
Armando doet veel meer dan alleen schrijven: hij schildert, beeldhouwt, maakt tv-programma's, schrijft gedichten, bokst en speelt viool (bij Tata Mirando). Ik vergeet vast nog wel het een en ander. Voor hem maakt al zijn werk deel uit van een 'Gesamtkunstwerk'. Armando woont en werkt het grootste deel van zijn tijd in Potsdam.
Een paar van zijn kunstwerken zijn al te zien op de diverse omslagen van dit boekje:
Ik las deze editie van een Rainbowpocket; ik weet niet wat er op de foto staat afgebeeld.
Het boekje is een chronologische opsomming van allerlei notities, korter of langer, naar aanleiding van de Tweede Wereldoorlog. Chronologisch, maar ook thematisch. Armando maakte die mee als jongen, hij was 11 toen de oorlog uitbrak.
In het begin merkt hij nog niets van de ernst van de oorlog. Maar er veranderen dingen onder zijn ogen: Zo kan hij niet meer in een boom klimmen, omdat de boom verdwijnt en daar een kamp gebouwd wordt. Dat is Kamp Amersfoort (de naam noemt hij nergens).
De dreiging daarvan is er van het begin af aan, maar wordt steeds voelbaarder. Het zijn deze stukjes die de meeste indruk maken; waar het ook om draait, want er zijn verschrikkelijke dingen gebeurd.
Het zijn deze ervaringen ook die bij hem de notie oproepen van 'schuldig landschap': de vogels blijven fluiten onder de ergste dingen, een zandweggetje heeft plaats gemaakt voor een verharde weg omdat dat beter toeleidt naar het kamp, bomen worden omgehakt. Maar intussen bespiedt hij vanuit het struikgewas hoe iemand met zijn voeten in een kuil met lijken zakt. En dat is maar één van de vele gruwelen. (Wel de ergste.)
Hoe ouder hij wordt, hoe meer hij doordrongen is van de ellende van de oorlog. Als jongetje wordt hij vooral geconfronteerd met nieuwe woorden van dingen en mensen: soldaten, gevechtshandelingen, de schietbaan (waar later mensen gefusilleerd worden.)
Deel uit 'Schuldige Landschaft'.
Armando-expositie in het Van Abbemuseum.
Armando, geboren 1929.
Als violist.
Hier heeft een zekere Lillekahlos een gat gebrand in een foto van kinderen bij het kamp Amersfoort. De foto met het brandgat verbeeldt het verdwijnen van de bekende wereld; wachttorens en prikkeldraad komen in de plaats.
Hek bij kamp Amersfoort.
Armando kreeg voor dit boek de Multatuliprijs in 1989; het geldt als een klassieker.
Vragen over schuld en vijandschap komen aan de orde. Hij gaat aan het eind van het boek naar het land van de vijand om te zien wat hen tot vijanden maakte. HIj vindt er vooral 'complexiteit'; het is niet eenvoudig wij goed - zij slecht.
Van Armando is de term schuldig landschap; het wordt een paar keer gebruikt in dit boek.
Ik heb het boek twee keer gelezen, omdat ik me na Heeresma niet direct om kon schakelen naar Armando.
De tweede keer kwam het verhaal pas echt binnen; juist omdat Armando het als kind beleefde. (Een ander kind dan Heeresma.)
Van zijn ervaringen in Duitsland houd ik een wat verward gevoel over. Hij wordt steeds poëtischer en filosofischer naar het einde toe.
Ik geef een voorbeeld (over het verdwijnen van het kruispunt der beide lanen):
Het is er niet eens meer. Geen spoor. Er loopt een snelweg. De lanen zelf zijn verkommerd. Onduidelijk. Is het 'm nou of is het 'm niet. Dat stemt triest.
't Is een min of meer willekeurig gekozen plek, toch zegt dat het een en ander over het verleden.
Maar moet dan werkelijk alles bewaard blijven? Zijn dat niet wensen en gevoelens die men slechts in weelderige omstandigheden kan koesteren?
De tijd slokt alles op, het gevecht tegen de tijd is een onzinnig gevecht, dat nooit en te nimmer goed afloopt. Misschien is het daarom zo'n fraai gevecht. Men raakt eraan verslaafd.
De straat en het struikgewas: de titel komt denk ik van zijn belevenissen als kind. Die speelden zich voornamelijk buiten af,
Er is iets gebeurd. Er is iets gebeurd, wat was het ook weer. O ja, de vijand is er. Ik ga vandaag weer naar 'm kijken.
Ik vond dit zeer verhelderende stukje op internet op de site DE CONTRABAS. Aldaar is nog meer interessants te vinden over dit boekje van Armando. Ik citeer nu De Contrabas:
Een belangrijke rol binnen die thematiek wordt ingenomen door het schuldig landschap, een begrip dat Armando gemunt heeft, en dat inmiddels vrij bekend is, mede doordat iedereen zich er wel iets bij kan voorstellen. Wie 'Armando' zegt, zegt 'schuldig landschap'. Maar waarin bestaat nu precies die schuld van het landschap?
In veel gevallen is het landschap (of de Natuur, met hoofdletter, zoals Armando het zelf vaak schrijft) de plek des onheils, een plaats delict: frontlinies tekenden zich af en er hebben veldslagen gewoed op open vlaktes, langs rivieren, aan de rand van of in bossen, in heuvelland; er zijn partizanen of hun sympathisanten, verzetslieden of juist collaborateurs, of zelfs willekeurige dorpelingen opgehangen aan bomen; er hebben liquidaties plaatsgevonden in de duinen. Bergen en bossen zijn de uitvalsbasis voor partizanen en guerrillero's, ze bieden beschutting en gelegenheid om hinderlagen te leggen. En ook gevangen- en strafkampen, concentratie- en vernietigingskampen bevonden zich veelal buiten stadjes en dorpen, aan de rand van bossen – zo waren ze onttrokken aan het oog van de buitenwereld.
Er is dus kwaad geschied in het landschap, de Natuur (bijvoorbeeld de bosrand, de woudzoom) is niet pluis.
Daarbij ziet de Natuur enkel zwijgend toe, het landschap is onverschillig en onverstoorbaar, zelfgeabsorbeerd, alleen met zichzelve bezig. Het slaat de moorden en misdaden slechts gade. Alles bloeit en groeit gewoon door, alsof er niets gebeurd is. Alles wordt weer overwoekerd met gras en mos.Desondanks (of: tevens) is de Natuur vaak van grote schoonheid. En vredig, stil. Met het schuldig landschap is dus onlosmakelijk verbonden:verraderlijke schoonheid. De schoonheid van het landschap moet met wantrouwen en argwaan worden bezien
.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten