Afbeelding bij de cursus.
Laatste college, routekaart:
1. Melancholie als esthetische ervaring
1. Melancholie als esthetische ervaring
2. Gedichten Armando
2. Anselm Kiefer.
0-0-0-0-0-0-0-0-0-0
Citaat Robert Burton: 'A most incomparable delight it is
so to melancholize, and build castles
in the air - to go smiling to themselves
acting an infinite variety of parts
which they suppose and strongly imagine
they represent, or that they see acted or done.'
so to melancholize, and build castles
in the air - to go smiling to themselves
acting an infinite variety of parts
which they suppose and strongly imagine
they represent, or that they see acted or done.'
Robert Burton, 1577-1640
Portret van Gilbert Jackson, 1635
Burton schreef het encyclopedische werk The Anatomy of Melancholy.
Uit het citaat kunnen we halen, dat Burton melancholie ziet als onderdeel van het creatieve proces.
Feitelijk is de kunstenaar de eerste toeschouwer. Wij zijn het ná hem, en maken zo het kunstwerk vol: we gaan er een relatie mee aan. Zo is er een wisselwerking.
Ook is er een band tussen melancholie en de herinnering.
De vraag waar we deze les naar zullen kijken is wat melancholie te maken heeft met esthetisch ervaren. Anders gezegd: op welke manier kan melancholie een esthetische emotie zijn?
Hebben we het eenvoudigweg over een gevoel, een gewaarwording, sprekend over melancholie?
Op zichzelf is het al een complexe term, waarin verschillende elementen meespelen. Het heeft te maken met je ondervinding, en wordt doorgaans opgeroepen door mensen of door plaatsen.
Melancholie lijkt dikwijls heel veel op andere emoties, vooral op verdriet. Een culminatie van deze visie vinden we bij Freud, het gaat bij hem (zowel bij rouw als bij melancholie) om iets wat weg (verloren) lijkt te zijn
Toch heeft de melancholie iets onderscheidends, iets dat alleen háár bepaalt, en wat ook het meest kenmerkend voor haar is, de meest bepalende: de reflectie.
Wat bedoelen we daarmee?
Reflectie is beschouwen: eigenlijk: naar binnen kijken; zich bezinnen; in zichzelf gekeerd zijn. Er wordt gereflecteerd op het gevoel. In die zin is melancholie een
uitgestelde reactie op verdriet. - Dat is het meest kenmerkend voor melancholie.
Verdriet daarentegen is een onmiddellijke reactie; er zit nog geen beschouwing op.
In college VII behandelden we het begrip distantie; distantie is noodzakelijk om over kunst te kunnen spreken.
Distantie hoort ook bij melancholie als reflectie. Je reageert op afstand op verdriet.
Ik haal hier eerst een citaat uit Wikipedia aan, omdat ik het een lastig voorbeeld vind.
Wikipedia schrijft onder het lemma HET SUBLIEME:
"Filosofen als Edmund Burke en Immanuel Kant maakten met betrekking tot het oordeelsvermogen al in de achttiende eeuw een onderscheid tussen het schone en het sublieme: daar waar het schone harmonie tussen verbeelding en rede impliceert en gaat over welgeproportioneerde vormen, verwijst het sublieme naar disharmonische, onregelmatige, niet te bevatten en daarmee vaak ook angstwekkende vormen. 'Alle dingen die, op welke manier dan ook angstaanjagend zijn of verband houden met iets verschrikkelijks, of een vergelijkbare uitwerking hebben als angst en afschuw, zijn een bron van het sublieme', schreef Burke over dat laatste: 'Ze zijn in staat de sterkste emotie op te wekken die de geest kan ondergaan'. Het kan mede verklaren waarom de mens vaak gefascineerd wordt door dingen die hij eigenlijk verafschuwt of toch wil kijken naar dingen die hij eigenlijk niet wil zien, zoals rampen."
"Filosofen als Edmund Burke en Immanuel Kant maakten met betrekking tot het oordeelsvermogen al in de achttiende eeuw een onderscheid tussen het schone en het sublieme: daar waar het schone harmonie tussen verbeelding en rede impliceert en gaat over welgeproportioneerde vormen, verwijst het sublieme naar disharmonische, onregelmatige, niet te bevatten en daarmee vaak ook angstwekkende vormen. 'Alle dingen die, op welke manier dan ook angstaanjagend zijn of verband houden met iets verschrikkelijks, of een vergelijkbare uitwerking hebben als angst en afschuw, zijn een bron van het sublieme', schreef Burke over dat laatste: 'Ze zijn in staat de sterkste emotie op te wekken die de geest kan ondergaan'. Het kan mede verklaren waarom de mens vaak gefascineerd wordt door dingen die hij eigenlijk verafschuwt of toch wil kijken naar dingen die hij eigenlijk niet wil zien, zoals rampen."
Terug naar Katja Rodenburg:
Ze vertelt, dat de filosoof Kant bij een wandeling in de bergen bij een afgrond
Ze vertelt, dat de filosoof Kant bij een wandeling in de bergen bij een afgrond
bevangen werd door angst. Hij besefte dat hij als mens niets was in dat landschap.
Uit die angst werd hij gered door zijn verstand. We kunnen hier inzien dat we ons boven die situatie verheffen, omdat er iets groters is wat je overeind houdt. Tegelijk geniet je!
Zo vindt er dus een zich distantiëren plaats van onmiddellijk gevaar.
Dat is nu net precies hetzelfde als bij melancholie. Ook daar is de reflectieve eigenschap het onderscheidende kenmerk.
De objecten van onze melancholie worden indirect ervaren. Ze zijn aanwezig door een gedachte, een herinnering of de verbeelding. Niet werkelijk aanwezig dus, maar latent. Ze presenteren zich wel.
De emotionele, melancholische ervaring komt voort uit hoe je reageert; bij voorbeeld op een woeste heidevlakte (Wuthering Heights). Die woeste leegte zou op zichzelf al een reactie/gevoel teweeg kunnen brengen, maar bovendien reageer je met je ideeën op wat jij als stemming van het landschap ervaart. Je eigen verhaal/reactie wordt opgeroepen. 
Wuthering Heights, roman van
Emily Brontë
Ook in veel gedichten komen beschouwingen voor die door iets zijn opgeroepen, indirect dus. Herinneringen maken een verhaal bij je wakker; of plaatsen doen dat. De melancholie zet het proces bij je aan. In die zin is melancholie een esthetische ervaring. De emoties zijn complex, je hebt er niet meteen grip op. Je weet ook niet meteen waar het vandaan komt, het werkt indirect. In tegenstelling tot rouw/ verdriet: dat is een rechtstreeks gevolg van een bepaald verlies. Bij melancholie roept iets externs jouw eigen verhaal op. Inhoud van de werking hangt van de persoon af.
Er is een brede zintuiglijke ervaring - denk aan de lege heidevlakte - maar daarmee gaat je hoofd aan de slag. 
Edward Munch;
melancholie opgeroepen aan het strand.
Ook een kunstwerk kan die hele complexiteit van ervaringen en beschouwingen bij je teweegbrengen. Het logische zien wordt enorm beïnvloed. Het overweldigt je, het overkomt je.
Burke schrijft ook nog, dat iets wat heel stil is, afwezig is, soms heel veel indruk op je maakt. Eigenlijk is melancholie een doorlopend proces. Latente ideeën worden door bepaalde herinneringen, plaatsen e.d. wakker gemaakt.
Bij Freud en Schopenhauer komen we dit tegen als een bepaalde onrust, iets klopt er niet. Melancholie ontstaat zo dan als kracht, die je ook kunt opzoeken. Duiken in de emoties (Keats): 'smaak daar uw pijn.'
John Keats (1795-1821),
Postuum gemaakt portret door Joseph Severn
Ook in gevallen waarin niet duidelijk is waardoor die ervaring wordt aangezet treedt melancholie op. Denk aan het binnengaan van een kerk. Is dit een gevoel zonder onderwerp?
Of gaat het om een ruimte die ergens voor bedoeld is?
Vergelijkbaar: het betreden van een onderaards gangenstelsel; een kapel, of een holte.
In een kerk raak je wellicht vervuld van eerbied, van stilte.
Ziekenhuisgangen 's nachts kunnen wat teweegbrengen. Maar ook bos, of strand.
Alleen zijn in een bos in het donker, en dan ontmoeting hebben met een dier (!) geeft een diep besef dat je alleen bent.
De vraag is, of alleen zijn een voorwaarde is.
Het melancholische gevoel gaat rakelings langs de nostalgie, maar nostalgie heeft een verklaarbare reden, spijt om het voorbije. Melancholie blijft werken, en heeft geen verklaarbaar begin en einde.
Melancholie wordt vaak geassocieerd met de natuur, hoe zou dat komen?
De rust die daar heerst is nodig om de beelden naar boven te laten komen.
Bos beekje, oever, stroompje: allemaal plekken voor melancholie; die zijn te gebruiken voor het creatieve proces.
Kierkegaard noemde melancholie 'de meest geliefde minnaar'.
Alleen zijn kan soms gedwongen zijn, bij voorbeeld in gevangenissen. Zo ben je welhaast gedwongen na te denken, en tot reflectie te komen. Rodenburg noemt hier de dagboeken van Nelson Mandela, die hij schreef op Robbeneiland.
Ook nadenken door sommigen wekt reflectie op, zie dagboeken Nelson Mandela.
Hij dacht na hoe hij zich verhield tot zijn eigen zijn. 
Dagboek Nelson Mandela, 2004.
Verbeeldende reflectie is mogelijk door het alleen zijn.
1) De verbeeldingskracht/voorstellingsvermogen legt een lijntje van associaties tussen ervaringen van dat moment met het verleden.
Rilke let dat uit voor zijn gedichten; op die manier ontstaat de melancholische stemming.
Verleden + nu worden zo samengebald.
2. We kunnen de verbeeldingskracht nog meer gebruiken door te fantaseren, groter maken. Het geheugen wordt zo als het ware uitgebreid, hetgeen de reflectie verdiept.
Op die manier kom je op het gebied van het maken van kunst.
Proces van sublimatie: er vindt een omzetting plaats; voor dingen die je niet aan het licht wilt laten komen, kun je een 'veredelde' vorm vinden waarin je dat wel kunt doen.
In de Romantiek ontstond in dit verband de Cultus van het genie. Bij alle pracht van de kunst, was er ook een gevaar, namelijk het gevaar van de waanzin. Het genie loopt op een dun pad, je kunt jezelf verliezen. Of, als je aan de 'goede kant' blijft, jezelf goed uitdrukken.
Het gevaar is, dat je erin kunt blijven, het werk blijft in hoofd zitten. Dan gaat de verbeeldingskracht de verkeerde kant op.
Dvd- uitvoering Taming of the Shrew, 2020
Shakespeare zei, in The Taming of the Shrew: melancholy is the nurse of frenzy (waanzin).
Ook in Hamlet laat Shakespeare zien hoe onrust en melancholie Hamlet een bepaalde kant opdrijven.
Als melancholie gelijk staat aan depressie, dan is het geen creatieve scheppende kracht meer.
Van de positieve kant uit bezien, houdt melancholie sommige kunstenaars juist overeind. Maar: het blijft een smal pad.
Melancholie - het 'pensive' gedeelte - is in staat ons aan onze eigen haren overeind te trekken. Verdriet kun je uitschreeuwen, uithuilen, hetgeen zuiverend kan werken.
Melancholie biedt mogelijk ook troost, al is de bron zeer pijnlijk. De distantie blijft essentieel, daarmee kun je iets doen, er iets van maken. 'Je hebt meer aan melancholie dan aan verdriet.'
0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0
Armando,
artiestennaam van Herman Dirk van Dodeweerd (1929-2018)
Foto 2012, door Oscar van Dillen
Armando laat in zijn gedichten precies die band zien: de oorlogservaring wordt gekoppeld aan de distantie. Armando neemt afstand, in plaats van een directe weergave te doen. 
Ontrouw is mijn geliefde,
ik weet hoe ze soms
op hoge hakken de stad in zweeft,
hoe ze in de bars, met een rietje
de glazen diep op de mond kust,
ze kan dan met iedereen praten,
maar die taal versta ik niet.
Nevelland heb ik gezien,
Nevelhart heb ik gegeten.
Schuldig landschap, Kröller-Müller
drieluik Armando 1974
Rodenburg publiceerde dit boek over Armando en de Melancholie. (2009)
het kwam niet expliciet aan de orde in de cursus.
We bespreken het begrip 'schuldig landschap' van Armando.
Armando woonde als kind vlakbij Kamp Amersfoort, waar de Duitsers een schrikbewind voerden. Deze ervaring hield hem zijn hele leven bezig en voerde de boventoon in zijn werk.
Jammerende gevangen, een brood dat over de hekken werd gegooid en schietende bewakers. De herinneringen die de jonge Armando aan Kamp Amersfoort had, waren indrukwekkend. De uitgehongerde mensen kreeg hij nooit meer van zijn netvlies. Armando praatte er niet graag over, maar in zijn schilderijen was het zijn belangrijkste thema.
Hij verbaasde zich er altijd over dat de natuur onverstoorbaar was voor dit menselijke leed. Bomen groeiden door, struiken versperden de bospaden. ‘Schuldig landschap’ noemde Armando het, alsof de bomen er iets aan hadden kunnen doen. Juist deze verstilde en gruwelijke landschappen zette hij op doek.
Armando wilde nooit expliciteren wat er voor zijn ogen gebeurde, vlak bij kamp amersfoor. Hij zocht juist de distantie. Die vond hij door het landschap schuldig te verklaren, in plaats van de mensen. 
Nebelland
Im Winter ist meine Geliebte
unter den Tieren des Waldes.
Dass ich vor Morgen zurück muss,
weiß die Füchsin und lacht,
Wie die Wolken erzittern! Und mir
auf den Schneekragen fällt
eine Lage von brüchigem Eis.
Im Winter ist meine Geliebte
ein Baum unter Bäumen und lädt
die glückverlassenen Krähen
ein in ihr schönes Geäst. Sie weiß,
dass der Wind, wenn es dämmert,
ihr starres, mit Reif besetztes
Abendkleid hebt und mich heim jagt.
Im Winter ist meine Geliebte
unter den Fischen und stumm.
Hörig den Wassern, die der Strich
ihrer Flossen von innen bewegt,
steh ich am Ufer und seh,
bis mich Schollen vertreiben,
wie sie taucht und sich wendet.
Und wieder vom Jagdruf des Vogels
getroffen, der seine Schwingen
über mir steift, stürz ich
auf offenem Feld: sie entfiedert
die Hühner und wirft mir ein weißes
Schlüsselbein zu, Ich nehm′s um den Hals
und geh fort durch den bitteren Flaum.
Treulos ist meine Geliebte,
ich weiß, sie schwebt manchmal
auf hohen Schuh′n nach der Stadt,
sie küsst in den Bars mir dem Strohhalm
die Gläser tief auf den Mund,
und es kommen ihr Worte für alle.
Doch diese Sprache verstehe ich nicht.
Nebelland hab ich gesehen,
Nebelherz hab ich gesehen.
en loop verder door het bittere dons
Uitgegeven in 2015.
Hieruit het gedicht:
Waarom
Niet zeggen wat er was
wat verzwegen werd
verbannen naar de tralies
van de trots
Waarom?
Moet het nog hoger?
Is het niet hoog genoeg?
Der Zaun, 1997.
Daarom
Op de deur hing een gesloten slot
Buiten groeiden de bloemen
en toch moesten de mannen wachten
Hoe luidde de opdracht?
Daarom.
Ze vlogen naar rechtvaardige oorden,
spraken onbekende goden aan
en verdwenen.
Waarheen.
Ze slikken gapende gebieden
en zijn nog niet verzadigd
Ze staan nu stil en hijgen.
Hier wordt de executie van mannen verwoord, het kan gaan om de slachtoffers, maar ook om de daders. 
De straat en het struikgewas, Armando.
0-0-0-0-0-0-0-0-0-0
Ingeborg Bachman, 1926-1973
Biografie van Bachman
3. In Nebelland vraagt Bachman zich af wie ze is na de Tweede Wereldoorlog:
(Tekst en vertaling van DEZE SITE):
Nebelland
Im Winter ist meine Geliebte
unter den Tieren des Waldes.
Dass ich vor Morgen zurück muss,
weiß die Füchsin und lacht,
Wie die Wolken erzittern! Und mir
auf den Schneekragen fällt
eine Lage von brüchigem Eis.
Im Winter ist meine Geliebte
ein Baum unter Bäumen und lädt
die glückverlassenen Krähen
ein in ihr schönes Geäst. Sie weiß,
dass der Wind, wenn es dämmert,
ihr starres, mit Reif besetztes
Abendkleid hebt und mich heim jagt.
Im Winter ist meine Geliebte
unter den Fischen und stumm.
Hörig den Wassern, die der Strich
ihrer Flossen von innen bewegt,
steh ich am Ufer und seh,
bis mich Schollen vertreiben,
wie sie taucht und sich wendet.
Und wieder vom Jagdruf des Vogels
getroffen, der seine Schwingen
über mir steift, stürz ich
auf offenem Feld: sie entfiedert
die Hühner und wirft mir ein weißes
Schlüsselbein zu, Ich nehm′s um den Hals
und geh fort durch den bitteren Flaum.
Treulos ist meine Geliebte,
ich weiß, sie schwebt manchmal
auf hohen Schuh′n nach der Stadt,
sie küsst in den Bars mir dem Strohhalm
die Gläser tief auf den Mund,
und es kommen ihr Worte für alle.
Doch diese Sprache verstehe ich nicht.
Nebelland hab ich gesehen,
Nebelherz hab ich gesehen.
======================
Nevelland (Vertaling: Christiaan Germonpré)
In de winter is mijn geliefde
onder de dieren van het bos.
Dat ik voor morgen terug moet,
weet de wijfjesvos en lacht.
Hoe sidderen de wolken!
Een laagje brokkelig ijs
valt op mijn besneeuwde kraag.
In de winter is mijn geliefde
een boom onder de bomen,
ze nodigt de godvergeten kraaien
in haar fraaie takken. Ze weet
dat de wind, als het schemert,
haar gesteven, berijpte avondjurk
optilt en mij naar huis jaagt.
In de winter is mijn geliefde
een vis onder de vissen en stom.
Verslaafd aan het water, dat de streek
van haar vinnen inwendig beweegt,
sta ik aan de oever en zie,
tot ijsschotsen mij verdrijven,
hoe ze duikt en keert.
En opnieuw verschrikt door de jachtkreet
van de vogel, die met gestrekte vleugels
over mij heen scheert, val ik
op het open veld: ze plukt
een hoen en gooit me een wit
sleutelbeen toe. Ik hang het om mijn hals
Nevelland (Vertaling: Christiaan Germonpré)
In de winter is mijn geliefde
onder de dieren van het bos.
Dat ik voor morgen terug moet,
weet de wijfjesvos en lacht.
Hoe sidderen de wolken!
Een laagje brokkelig ijs
valt op mijn besneeuwde kraag.
In de winter is mijn geliefde
een boom onder de bomen,
ze nodigt de godvergeten kraaien
in haar fraaie takken. Ze weet
dat de wind, als het schemert,
haar gesteven, berijpte avondjurk
optilt en mij naar huis jaagt.
In de winter is mijn geliefde
een vis onder de vissen en stom.
Verslaafd aan het water, dat de streek
van haar vinnen inwendig beweegt,
sta ik aan de oever en zie,
tot ijsschotsen mij verdrijven,
hoe ze duikt en keert.
En opnieuw verschrikt door de jachtkreet
van de vogel, die met gestrekte vleugels
over mij heen scheert, val ik
op het open veld: ze plukt
een hoen en gooit me een wit
sleutelbeen toe. Ik hang het om mijn hals
Ontrouw is mijn geliefde,
ik weet hoe ze soms
op hoge hakken de stad in zweeft,
hoe ze in de bars, met een rietje
de glazen diep op de mond kust,
ze kan dan met iedereen praten,
maar die taal versta ik niet.
Nevelland heb ik gezien,
Nevelhart heb ik gegeten.
0-0-0-0-0-0-0-0-0-0
In dit allerlaatste deel van deze collegereeks bespraken we enkele werken van Anselm Kiefer:
Anselm Kiefer, geboren 1945.
©Les Echos
Anselm Kiefer, Dei grosse Fracht, 2005.
Die grosse Fracht laat een loden boot zien, beladen met boeken. Dit verbeeldt dat wat we uit de oorlog gered hebben.
Alles is beschadigd.
De vraag die Kiefer vaak oproept, na de Tweede Wereldoorlog, is: wat doe ik als kunstenaar, met mijn Duitse herinneringen?
Die werken sterk mentaal op hem in; toch werd er weinig over gesproken.
Ook dient de vraag zich aan: wat is er van de Duitse beschaving over?
Boeken weerhielden ons niet van de barbarij - en aan de andere kant is het het enige wat we hebben.
Aschenblume 1983-1997
Foto van deze site
Aschenblume laat de ruïne zien van groot gebouw. In het bijzonder:
"This specific piece depicts the grand Mosaic Room in the Reich Chancellery. The Reich Chancellery was the traditional name of the office for the leader of Germany. In 1938, Hitler built this grand Mosaic Room and designated it as his living quarters. The project cost an enormous amount of money—some equate it to over $1 billion dollars today. And yet, the building was seriously damaged during World War II and eventually demolished."
Tekst ryanjnoble.
Hitlers werkkamer in de Rijkskanselarij.
Foto Bundesarchiv.
In Eis und blut brengt Kiefer de Hitlergroet; niks groeit daar. 
Verbrande zonnebloem.
Tekst bij expositie te Gent:
"In contrast to the flowers painted by the 19th century Dutch artist, which seem to capture the sunlight, Kiefer's flowers are dark and omnious."
Tekst en foto van DEZE SITE.
Sprache der Vogel, 2013
Van: DEZE SITE.
Hier ook boeken, wankel, indrukwekkend.
Morgenthauplan, 2013.
Afbeelding van DEZE SITE.
[Wat je bij dit schilderij moet weten, is dat er na WO-II een plan bestond om Duitsland voor 1/3 een landbouwgebied te maken, opdat Duitsland nooit meer oorlog zou kunnen voeren. Dit stond bekend als het Morgenthauplan. Kiefer laat zien hoe hij daarover denkt: er kan überhaupt weinig groeien in dat plan. - AdW]
Die Orden der Nacht 1996 (zonnebloem)
Die Erdzeitalter, 2014
(Ages of the world)
Foto van DEZE SITE.
In dit laatste object zien we dat Kiefer allerhande materialen gebruikt.
Het laatste kunstwerk dat Rodenburg noemt, heet Saturn-zeit. Ik kan het niet laten zien, maar geef een link naar Artsy-net.
Daar is een duidelijke foto van de vitrine. De cirkel (van de collegereeks) is met dit kunstwerk rond: Saturnustijd is de tijd van de melancholie, zie het eerste college in deze serie, bij Dürer. Saturnus verbeeldt bij uitstek de melancholie.
Uit Ficino:
"Het was ‘reason’ (ratio) die bij Jupiter hoorde en de sfeer van morele en politieke actie beheerste. Verbeelding “imagination” (imaginatio) die de hand van artiesten en ambachtslieden leidde, hoort bij Mars of bij Sol (de zon). In overeenstemming met Agrippa van Nettesheim echter is de ‘furor melancholicus’ een Saturnijnse inspiratie en kan deze elk van de drie mogelijkheden tot een buitengewone ja zelfs ‘superhuman’ activiteit stimuleren." (Citaat van DEZE SITE.)
'I go back to the beginning....'
Construction afgewisseld met demolition.
(Ik vond het moeilijk om naar te kijken.)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten