Melancholie VI; HOVO-cursus door Katja Rodenburg, herfst 2022.

 

Evelyn the Morgan, The Cadence of Autumn, 1905.

Plaatje bij de cursus; waarom dit plaatje?
"A cadence is the close of a musical phrase and in painting this work, Evelyn is declaring the Autumn of her life as the end of the season of gaiety and plenty and the start of the grey cold winter and the descent towards old age and eventually death." - Van deze Morgan-site.

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Dit 5e college 'Ode aan de Melancholie ' had als onderwerp: Het helen van de ziel. 

De routekaart was als volgt: 

 - Freud en het Onbewuste

- zijn werk Trauer und Melancholie

Freud

- Anne Dufourmantelle, Solitudes

Anne Dufourmantelle

- Melancholie - verbinding herstellen via kunst

- Louise Bourgeois

 Louise Bourgeois, 1911-2010

(New York 1996)

Foto Oliver Mark -

Met Freud zijn we terug bij de opvattingen van Schopenhauer. Zie voor een goede samenvatting van Freud Deze site.

De 'ijsberg', zoals al ter sprake kwam bij Schopenhauer.

De ijsberg, in samenhang met Id, Superego en Ego. 

Van: DEZE SITE

Met Freud zijn we terug bij het onbewuste, zoals ook Schopenhauer al liet zien. 

Melancholie zou in Freuds theorie een bredere, pathologische toestand zijn. 

Het essay van hem over dit onderwerp is notoir moeilijk.

Freud introduceerde een nieuwe manier om het 'zijn in de wereld' te doorgronden. 

Freud is bekend van onder andere: hypnose.  Onder hypnose lieten mensen heel andere dingen zien dan gewoon bij bewustzijn. 

Die kennis doet denken aan het onbewuste gebied bij Schopenhauer, het gebied van de impulsen. Precies daaraan denkt Freud.

Hij was neuroloog, maar ging een heel andere weg. Hij was zeer ambitieus, maar niet erg leuk: een korzelige, moeilijke man. Een werkpaard ook. Zijn kennis bestreek een breed gebied, ook de boeken die hij schreef. Interesseerde zich voor meerdere culturen, Hij wilde een brede kijk kunnen presenteren, vooral aan leerlingen. 

Jung was een van de leerlingen van Freud; hij pleegde vadermoord op Freud om zelfstandig verder te kunnen. De psychologie/psychiatrie ging deels andere wegen. Desalniettemin had Freud grote invloed, behalve op Jung ook op bij voorbeeld Jacques Lacan:

Jacques Lacan, 1901-1981.

en op Slavoj Žižek, een Sloveens socioloog, filosoof, psychoanalyticus, communist en cultuurcriticus. 

Slavoj Žižek, geboren 1949.

Freud zei heel basale dingen zoals: ons geluk als mens is uitsluitend gericht op het bevredigen van onze behoeften.
Hij was niet geliefd, hij zei dingen die wij liever niet willen horen. Evenmin als Schopenhauer geloofde hij in een vrije wil. De basis: dat de mens zichzelf zou kennen, trekt hij in twijfel. Je kunt jezelf niet kennen, zegt hij. Die onzekerheid maakt hem irritant. In een tijd waarin al van alles veranderde en er van allerlei andere existentiële thema's aan de orde waren maakte hij alles nog een tikje erger.  Het wordt een 'ontheiligde tijd' genoemd, Max Schäfer. De mens heeft niet meer onder controle wie hij is, hij is weg van het goddelijke. (Ik heb de uitspraak van Max Schäfer online niet terug kunnen vinden, AdW.)

Freud had een strijdvaardige houding. Hij bracht onzekerheid, wankelheid in de wereld in een toch al onzekere tijd. 

Volgt nu een uitleg van ID, Superego en Ego, zie boven. ID is het bassin van basale, animale functies, eten, poepen, plassen, seks.

Superego is het geweten, datgene wat zegt wat je moet doen of laten, anders moet je je schamen; en Ego zit daartussenin. Zoekt de balans.

De psychoanalyse zou inzicht moeten geven in het proces van interactie tussen die drie eenheden. Door dingen naar boven te halen, te doen herkennen en mogelijk te integreren op ego-niveau. 

Nadelen van de psychoanalyse zijn, dat het alleen voor de rijken is, daarbij is het niet voor iedereen geschikt. Voor grote groepen werkt het niet, te weten waar iets vandaan komt. Dan is er sprake van contra-indicatie. 

Er zijn bekende schrijvers die hun leven lang in therapie waren. Onder anderen de surrealisten hadden er veel belangstelling voor. 

Freud kijkt niet alleen naar de mens bij ziekte, ook in het gewone dagelijkse leven. Iedereen heeft neurosen, alleen gaat de een er beter mee om dan de ander. 

Freud onderscheidt in het groeiproces van de mens enkele fases: oraal, anaal, fallisch, latentie, genitaal.

Die fases moeten goed doorlopen worden, en afgesloten aan het eind. Maar er kan van alles misgaan. 

In de anale fase moet het kind zindelijkheid worden getraind. 

Voor het jonge jongetjes is er het Oedipuscomplex dat goed doorleefd moet worden; komt voor in de fallische fase, als het kind ongeveer 3-6 jaar oud is. De vader staat in de weg, omdat het jochie zijn moeder wil bezitten. Er is een geweldig gevoel van onmacht, waarbij het ergste lot dat het kind kan wachten castratie is. Die angst wordt weggedrukt. Oedipus is het symbool van de onwetendheid. 

Bij meisjes zou er penisnijd zijn.

Oedipus, zoals geschilderd door Ingres, 1805. 

Freud ontwikkelde ook een theorie over het omgaan met de ontwikkeling door de diverse fasen:
Hij benoemde bepaalde afweermechanismen, eigenlijk: beschermingsmechanismen. Ik noem hiervan: verdringing, rationalisatie, projectie, identificatie en sublimatie. Ten slotte: regressie. 
Sublimatie (Sublimering); betekent 'veredelen' c.q. vervangen door iets edelers. Bij het afweermechanisme sublimatie wordt een wetteloze, onaanvaardbare impuls omgezet in een aanvaardbare en constructieve activiteit. Zo kunnen volgens Freud (onaanvaardbare) agressieve prikkels iemand ertoe brengen om politieagent, strafrechtadvocaat, slager of chirurg te worden. Waarbij respectievelijk onacceptabele gewelddadige, wetteloze, criminele of moorddadige behoeften omgezet worden door een constructieve invulling van deze driften en impulsen. Seksuele prikkels kunnen omgezet worden in (naakt) schilderen, beeldhouwen of andere kunstvormen. Freud stelde dat het grootste deel van de vooruitgang die we beschaving noemen berust op sublimatie (sublimering).
Rodenburg wijst erop, dat sublimatie ook wel eens totaal verkeerd gericht kan zijn: ze noemt het Derde Rijk, als een vorm van sublimering. 

Rodenburg noemt ook verplaatsing, waarbij de woede gericht wordt op een ander, veiliger object: bij voorbeeld wordt het kind kwaad op de hond, i.p.v. op de vader. 

Bij projectie wordt een onaanvaardbare prikkel toegeschreven aan iets of iemand anders. Net als bij rationalisering, wordt bij projectie een nieuwe verklaring of definitie gegeven van de situatie, maar wel toegeschreven aan een ander; men blijft zelf buiten schot. Iemand die vijandig is, beweert bijvoorbeeld dat hij altijd een toonbeeld van vriendelijkheid en vertrouwen is en dat juist de ander zo vijandig is

Rationalisatie zien we bij voorbeeld als een agressieve daad tot een grapje wordt verklaard: 'Niet zo erg bedoeld hoor.' Op deze manier wordt de angst voor straf en frustratie vermeden. Leugens worden tot 'onjuiste verklaringen', 'vergissingen' of 'leugentje om bestwil' etcetera uitgeroepen. Men zoekt voor de frustrerende situatie dus een andere verklaring, die wel goed (logisch), maar niet waar is.
Regressie is de terugval in een eerder stadium van de ontwikkeling. Hier ligt een verband met de melancholie. 

Niet iedereen is het eens met de theorieën van Freud; Anthony Abraham (Ton) Derksen, geboren 1943, een Nederlands wetenschapsfilosoof en auteur, noemde de theorieën van Freud een pseudowetenschap; een 'verhalend verklaringsmodel. 

Terug naar de melancholie:

Regressie is wat er plaats vindt bij melancholie. 

Trauer und Melancholie komt nu aan de orde; het boek waarin Freud de probeert Freud te ontdekken wat melancholie precies is, en te onderscheiden van rouw. 

Er zijn twee scholen:

Melancholie is 'gewoon' een depressie.

Er zijn echter ook basale geestelijke toestanden die niet te genezen zijn, maar die ons wel verder kunnen brengen in ons verhaal.

Rouw is afscheid nemen, bij een verbroken vriendschap, verlies van een geliefd persoon, bij een niet beantwoorde liefdesband. Een liefde die nooit heeft bestaan kan ook worden afgebroken.  Daar lijd je allemaal aan. 

De rouw, de pijn kan ook gewoon in de verbeelding bestaan. Je leeft in het idee dat je hebt opgeroepen. 

Freud zegt: er zijn overeenkomsten en verschillen bij extreem psychisch lijden. Het zijn de meest diepgaande dingen die we kunnen ervaren.

In het algemeen gesproken is rouw in onze maatschappij iets normaals: je moet het doormaken, het is niet te vermijden, zelfs nuttig. 

Melancholie daarentegen, is volgens Freud levensbedreigend, pathologisch. 

Hoe kan dat?

Beiden, rouw en melancholie, hebben gemeen:

- een verlies aan interesse in de buitenwereld

- het onvermogen om te beminnen

- er is een hinderlijke geremdheid op bij alle activiteiten ontstaan door de gevoelens. 'Ik moet me ertoe zetten,' ervaart men.

Maar er zijn ook verschillen:

Bij rouw zien we sporen van psychische arbeid; dat zit als volgt:

De realiteit heeft aangetoond dat het geliefde object niet meer bestaat. Alle bindingen worden stuk voor stuk losgemaakt, teruggetrokken. Dat is een pijnlijk proces, zeer langzaam ook. Uiteindelijk gaat de realiteit overwinnen. 

Al die pijnlijke dingen: verlies interesse buitenwereld et cetera, dienen ergens toe. Uiteindelijk hoop je, via dit geheimzinnige rouwproces, dat de realiteit overwint. Dan ben je weer vrij van je bevangenheid, en kun je op een andere manier je weg vinden. 

Bij melancholie zijn de symptomen identiek: verlies object, geen interesse in de buitenwereld enzovoorts. Mogelijk is er iets in het hoofd dat de melancholie ontketent. Enigerlei vorm van verlies, ideëel of fysiek. 

Nu is juist het grote verschil tussen rouw en melancholie, dat het bij melancholie niet precies duidelijk is wat er verloren is. Het is iets wat aan het bewustzijn onttrokken is. 

Het meest typerende kenmerk is het enorme zelfverlies dat optreedt, het verlies van het ego. Dat is angstwekkend, krachtig, en levert doodsverlangen op. De melancholicus ondervindt grote zelfkritiek, die buiten proporties is. 

Bij rouw is er dus sprake van objectverlies, bij melancholie verlies van het ik. De zelfverwijten kunnen gecamoufleerde verwijten zijn aan het verloren object, dat je evenwel niet kent!

Regressie: de door het verloren object vrijgekomen libido wordt niet verschoven naar de andere objecten in de realiteit, maar wordt geheel en al gebruikt om de identificatie te voltrekken van het ik met het verloren object. 

Er kan zo geen herstel optreden, er is ik-verlies. 

Is hierin nog een uitgang te vinden?

Rodenburg komt hier met Anne Dufourmantelle, Eloge du risque (Lof van het Risico).

Zij zegt: 'de melancholie is een 'onmogelijk vergeten' dat ons terug laat keren naar een verloren oorsprong. Hierin is een kans, een diepte, een avontuur. Want er ontstaan nieuwe mogelijkheden, nieuwe inzichten.'

Pleidooi voor het risico: Anne pleit er dus juist voor het risico te nemen, en onszelf als identiteit op het spel te zetten. Ze stelt voor om eenzaamheid als denkoefening te gebruiken,

Melancholie heeft alles te maken met identiteit, en identiteit is 'een werk in wording'. 

Katja leest voor uit Solitudes, uit Eloge du risque, van Dufourmantelle:

Het gaat om (in de eenzaamheid) de herwinning van je identiteit, het onmogelijk vergeten, wel of niet vergeten, verlangen naar de oorsprong die we verloren zijn. In die pijnlijke gevoelens kun je trachten verbinding te zoeken met iets wat verloren is en dat je in je op kunt nemen als een kans.

Rouw is zoiets als het hoofd van Medusa: je hebt enorme angst haar aan te kijken, maar als je het wel doet kan dat je genezen. Het kan je terugleiden naar je verloren oorsprong. 

Katja noemt ook Melanie Klein: ook zij oefende een zeer interessante kritiek uit op Freud, vooral wat betreft de ontwikkeling van kinderen. Ik besteed hier ook enige aandacht aan, omdat ik Freud veel te pessimistisch vind, en zowel bij Dufourmantelle als bij Klein interessante tegengeluiden hoor. Zij dachten verder. 

Zie voor Melanie Klein: DEZE SITE: 

Melanie Klein (1882 – 1960); 

Oostenrijks-Brits schrijver en psycho-analytica; vooral bekend door haar analyses van kinderen.  

Uitweiding over Klein: 

Centraal staat de realisatie van hatelijke gevoelens en fantasieën over het geliefde object, prototypisch de moeder. Eerder werden er twee afzonderlijke deelobjecten gevoeld: ideaal en geliefd; vervolgen en haten. In deze vroegere periode betrof de grootste angst het overleven van het zelf. In de depressieve positie wordt angst ook gevoeld namens het object.

Als de samenvloeiing van geliefde en gehate figuren kan worden verdragen, begint de angst zich te concentreren op het welzijn en de overleving van de ander als geheel, wat uiteindelijk aanleiding geeft tot berouwvolle schuldgevoelens en aangrijpende droefheid, gekoppeld aan de verdieping van liefde. Met smachten naar wat verloren of beschadigd is door haat komt een drang tot herstel. Ego-capaciteiten nemen toe en de wereld wordt rijker en realistischer waargenomen. De almachtige controle over het object, die nu als reëler en afgescheiden wordt ervaren, neemt af. Rijping is dus nauw verbonden met verlies en rouw. Erkenning van de ander als gescheiden van zichzelf omvat de relaties van de ander; bewustzijn van de oedipale situatie gaat dus onvermijdelijk gepaard met de depressieve positie. 

Terug naar de rouw, en de melancholie - het college:

Je moet eruit zien te komen, uit die verbroken relatie met de werkelijkheid. 

De band met de wereld herwinnen, het kind doet dat met speelgoed, in het algemeen gesproken gaat het om de menselijke scheppende functie; zo wordt de reparatie uitgevoerd. Er worden nieuwe verbindingen gelegd met de oorsprong buiten. Er is dus sprake van sublimatie en creativiteit: die scheppen nieuwe banden met de werkelijkheid. Met schrijven en schilderen (bij kunstenaars, sommige volwassenen) worden routes herschapen, en treedt er opnieuw harmonie op met de innerlijke wereld.

Over nu naar kunstenaar Louise Bourgois. 

Cel VII, 1998. 

Ruimte met spin, kleerhanger met bot, persoonlijke bezittingen, model ouderlijk huis, ijzer

Bij Louise Bourgeois zien we de theorie van Freud soms letterlijk uitgebeeld: alle draadjes met de werkelijkheid (het verleden) worden hersteld. 

Cell XXV

Cel XXV: The view of the world of the jealous wife 2001

(uitvergroot)

De vraag hier die opkomt of er een fallussymbool in zit: marmeren ballen.

Lady in waiting 2003 

Bourgeois beeldt de vrouw uit als dienstmaagd: een vrouwfiguur, vastgepind. 

Bourgeois beeldt heel vaak iets uit met spinnen; zo ook hier. Ook het weefwerk valt op. Bourgeois' moeder was tapijtweefster.  Voor Louise een leven dat niet kon vervullen. 

De spin maakt iets uit het eigen lichaam. Zo voelt het voor Bourgeois om kunst te maken. Rodenburg trekt een vergelijking met Munch, die bloed gaf aan een blad. 

Edward Munch, zie college V

Blödende mann og solsikke 1903

bloedende man geeft voedsel aan bloem.

Het schilderij Lady in waiting doet denken aan de romanfiguur Eugénie Grandet van Balzac. Roman uit 1833. 

Illustratie uit het boek van Balzac, Eugénie Grandet.

Balzac beschrijft hoe Eugénie wordt onderdrukt door haar vader, handelaar in fournituren en hoeden. Vrouwen moeten zwijgen en mooi zijn. Dat wil ze niet, dat is de overeenkomst met The Lady in waiting.

The woven child, 

Bourgeois maakte ook portretten in de klassieke zin. Deze doet denken aan Afrikaanse godenmaskers. 

En ook aan de moeder die tapijten weefde. 

The reticent child (2003)

(Teruggetrokken/gesloten kind)

Diorama met gebogen spiegel; voor Freud-museum. Het kind in ons dat 'verloren' is. 

Maman, 1999. Buenos Aires, Argentinië. 

Louise Bourgeois legt in haar werk relaties met emoties waar je geen acht op hebt geslagen. Vaak is dat heel letterlijk, zoals vormgegeven in de draadjes van de spin. 

De kracht van de sublimatie is voelbaar, wat mij betreft heel sterk in The lady in waiting. Het thema lééft; de nacht van de eenzaamheid levert dingen op.

Louise Bourgeois in her Brooklyn studio with her sculpture "SPIDER" in 1995. Credit: Jean-Francois Jaussaud/The Easton Foundation/VAGA/ARS

Bourgeois received wider acclaim later in life. She never belonged to any single movement, but exhibited her work throughout her lifetime. 

Credit: Jack Mitchell/Archive Photos/Getty Images