Melancholie VII - HOVO-cursus door Katja Rodenburg, herfst 2022.

Plaatje bij de cursus, Ode aan de Melancholie als creatieve kracht.

Evelyn the Morgan, The Cadence of Autumn, 1905.

College VII: De esthetische distantie & de kracht van de melancholie in het proces van kunst maken I.

Routekaart:
1. De esthetische distantie; de rol van het denken over kunst

2. Distantie & kunst bij Nietzsche

3. Test temperamenten: te vinden bij voorbeeld op DEZE SITE.

4. Melancholie als scheppende kracht

5. Mirror van Sylvia Plath;  en:  The loneliness of the soul: (virtuele tour van een 

expositie van Edward Munch & Tracy Emin 

Vragen: 

Waarom is distantie zo belangrijk? 

Hoe zit dat bij Nietzsche?

Hoe ook in ons eigen leven.

Esthetische distantie is voor een kunstenaar de positie die hij gaat innemen ten opzichte van zijn of haar kunstwerk. Het speelt ook bij het kijken naar een kunstwerk, denk aan het theater.

Er is een soort tegenstelling bij 'echt kijken': dan kan er sprake zijn van intimiteit. Intimiteit lijkt het tegenovergestelde van distantie.

Of...: is de intimiteit tegenover een kunstwerk alleen met afstand te bereiken?

En hoe zit het met melancholie als emotie; terneergeslagen zijn. Kun je in die emotie eigenlijk wel iets maken? Denk aan de prent bij Dürer, eerste college: alle instrumenten lagen werkeloos - hoewel alles wel aanwezig was. 

Vanuit de melancholie dient de maker opnieuw een houding in te nemen. De maker is 'de eerste toeschouwer'; voor het scheppingsproces heeft hij distantie nodig. Die zal hij zelf moeten zien te vinden. 

Friedrich Schiller,

1759-1805

Geschilderd door Anton Graff

We bespreken nu het volgende tekstfragment van Schiller: 

"Ein Dichter nehme sich ja in Acht, mitten im Schmerz den Schmerz zu besingen. [...] Aus der sanften und fernenden Erinnerung mag er dichten, [...] aber ja niemals unter der gegenwärtigen Herrschaft des Affekst, den er uns schön versinnlichten soll."

Uit: Friedrich Schiller, Kritik der Gedichte Gottfried August Bürgers (1791). 

Distantie is nodig bij pijn om méér te kunnen geven dan een eigen particuliere uiting. 

Als voorbeeld: een kast op de bieb met als categorie: 'waar gebeurd': het zet je op het verkeerde been, het gebodene is e particulier. Van 'de ruwe materie' oet iets van gemaakt worden: dit geldt voor alle kunsten. Auteur moet zelf afstand vinden. Tegelijk moet hij de intimiteit houden, 'schön versinnlichen'. 

Het gaat niet om tijd, maar om intensiteit. Voor wie schrijf/maak je iets?

Een kunstenaar moet het zijne op zo'n manier verbeelden dat toeschouwer/ lezer wel dichtbij kan, maar niet te dichtbij.

Je zit ook niet met je neus op het schilderij. Vergelijk Jonas Burgert: met zijn enorme doeken werkte hij op een grote ladder. Daar moest hij steeds vanaf om te kijken wat hij aan het doen was. Met andere woorden: hij moest het geheel zien, de esthetische distantie vinden. 

Doe je dat niet, dan werk je alleen op sentimenten.

Maar wat is die esthetische distantie nu precies? Je kunt zeggen, dat het met die esthetische distantie kunst wordt. 

Om de vraag te beantwoorden kijken we eerst naar Hölderlin: 

Friedrich Hölderlin

 1770-1843

Portret F.K Hiemer

Hölderlin:

"Es komtt alles darauf an, dass die Vortreflichen das Inferieure, die Schönen das Barbarische nicht zu sehr von sich ausschliessen, sich aber auch nicht zu sehr damit vermischen, dass die die Distanz, die zwischen ihnen und den anderen ist, bestimmt und leidenschaftslos erkennen, und aus dieser Erkenntnis wirken, und dulden."

Uit: Friedrich Hölderlin, Frankfurter Aphorismen: Sieben Maximen, 1799.

Dit gaat over dus de houding die je moet innemen tussen sentiment en kunst. De kunstenaar moet beide kanten zien. 

1901.

1912

Rodenburg illustreert de stelling van Hölderlin aan twee werken van Thomas Mann. Hij was een modern kunstenaar met veel filosofische ideeën. Hij schreef onder andere de boeken Dood in Venetie, en Tonio Kröger: 

De emoties die Mann beschrijft bekijkt hij heel precies; na observaties 'stelt hij ze kalt': hij legt de vurige pijn als het ware op het ijs. 

Nog weer anders gezegd: bij beschrijving moet de schrijver/maker niet in de emotie opgaan maar hij/zij moet het kunnen blijven beschrijven. 

Emotie + diepere verlangens daaronder zijn 'op het ijs' bijna nog intiemer. Dat is de paradox van de distantie, die intimiteit juist bewerkstelligt. 

Kunst werkt zo heel krachtig, de esthetische schoonheid of resonance werkt (resoneert) in ons. 

Moderne kunstenaar heeft Rodenburg hier in gedachten.

Denk bij voorbeeld aan Edward Hopper: lege schilderijen, eenzaamheid.

Sun in an empty room, 1963

Edward Hopper

Courtesy of www.EdwardHopper.net

Edward Hopper, 1882-1967

Edward Hopper. Ochtendzon

Om erachter te komen wat die esthetische distantie nu precies is, kijken we naar 

Edward Bullough. Bullough heeft hierover getheoretiseerd. Distantie, zegt hij, is een factor in kunst maken en kijken. 

Hij heeft het over psychische distantie. 

Edward Bullough; 1880-1934

Estheticus, kenner van moderne talen. 

Onder psychische afstand verstond hij: dat wat "lijkt te liggen tussen ons eigen zelf en zijn affecties" in esthetische ervaring. Een mooie zin die tot nadenken stemt.

Zie voor meer van Bullough: uit 1908. 'The 'Perceptive Problem' in the Aesthetic Appreciation of Single Colours." En uit 1912. 'Psychical Distance' as a Factor in Art and an Aesthetic Principle." 

Rodenburg legt uit: 

Er zijn twee mechanismen aan het werk:

1. Negatieve vorm: als je naar kunst kijkt, zie je af van de praktische aspecten; waar je naar kijkt, daarvan wis je de nuttige dingen uit. 

2. dat maakt ruimte voor een nieuw perspectief op de dingen

Door deze positieve kant van de distantie komen de in de alledaagse omgang verborgen aspecten aan de orde. 

Dit is een factor in elke kunst. De esthetische distantie onderscheidt kunst van het gewone. 

Volgt een voorbeeld uit Othello, van Shakespeare:

Othello wordt beïnvloed door vriend Desdemona. Vriend Jago ondermijnt Othello's wereld, Desdemona moet het loodje leggen. 

Gaat over jaloezie, vernietigende werking.

Bullough: jaloerse man die kijkt kan zich herkennen, maar alleen als kunstwerk zich aan de distantie houdt kan hij het stuk ook waarderen als kunst. 

Citaat Bullough: 

Stel dat een man, die meent dat hij reden heeft om jaloers te zijn op zijn vrouw, getuige is van een uitvoering van 'Othello'. Des te beter zal hij de situatie, het gedrag en het karakter van Othello waarderen, des te nauwkeuriger de gevoelens en ervaringen van Othello overeenkomen met die van hemzelf - althans dat zou hij moeten doen volgens het bovenstaande principe van overeenstemming. In feite zal hij waarschijnlijk alles doen behalve het stuk waarderen. In werkelijkheid zal de concordantie hem alleen maar scherp bewust maken van zijn eigen jaloezie; door een plotselinge omkering van perspectief zal hij Othello niet meer ogenschijnlijk door Desdemona verraden zien, maar zichzelf in een analoge situatie met zijn eigen vrouw. De omkering van perspectief is het gevolg van het verlies van Afstand.

Als dit als een typisch geval wordt beschouwd, volgt hieruit dat de vereiste kwalificatie is dat het samenvallen zo volledig moet zijn als verenigbaar is met het handhaven van Afstand. De jaloerse toeschouwer van 'Othello' zal inderdaad des te scherper het stuk waarderen en er in gaan, naarmate de gelijkenis met zijn eigen beleving groter is - vooropgesteld dat hij erin slaagt de afstand te bewaren tussen de handeling van het stuk en zijn persoonlijke gevoelens: een zeer moeilijke prestatie in de gegeven omstandigheden. Het is vanwege dezelfde moeilijkheid dat de expert en de professionele criticus een slecht publiek vormen, aangezien hun deskundigheid en kritische professionaliteit praktische activiteiten zijn, waarbij hun concrete persoonlijkheid betrokken is en voortdurend hun afstand in gevaar brengt. . . .

Dezelfde kwalificatie geldt voor de kunstenaar. Hij zal artistiek het meest effectief blijken in het formuleren van een intens persoonlijke ervaring, maar artistiek kan hij deze alleen formuleren op voorwaarde dat hij zich losmaakt van de ervaring als persoonlijk. Vandaar de verklaring van zoveel kunstenaars dat artistieke formulering voor hen een soort catharsis was, een middel om zich te ontdoen van gevoelens en ideeën waarvan ze de scherpte bijna als een soort obsessie voelden. Vandaar aan de andere kant het feit dat de gemiddelde man er niet in slaagt om anderen ook maar enigszins adequaat de indruk van een overweldigende vreugde of verdriet over te brengen. Zijn persoonlijke betrokkenheid bij het evenement maakt het hem onmogelijk om het zo te formuleren en te presenteren dat anderen, zoals hijzelf, alle betekenis en volheid voelen die het voor hem bezit.

Wat daarom, zowel in waardering als in productie, het meest wenselijk is, is de grootste afname (decrease) van Afstand zonder dat deze verdwijnt.

Ira Aldridge als Othello, De Moor van Venetië; 1830, 

Henry Perronet Briggs. 

De esthetische afstand bevrijdt kunstwerk uit de sfeer van de nuttige dingen; maar ook uit het direct persoonlijke. 

Bullough: kunstwerk is niet in de wereld, het is geen 'praktisch ding', het moet ook zo zijn dat het zichzelf genoeg is. Kunst ervaar je op esthetisch niveau.

Melancholie bij Nietzsche: zie zijn boek De vrolijke wetenschap. 

Titelblad Die fröhliche Wisseschaft, Nietzsche, 

eerste uitgave 1882.

Nietzsche schreef hierin: Waarvoor wij dankbaar moeten zijn.

Antwoord is: de kunst

Je kunt jezelf als het ware op het toneel te zetten; zo kom je over bepaalde details heen. 

Wat kunnen we van de kunstenaar leren?

Hoe we dingen aantrekkelijk kunnen maken die het niet zijn. Een arts verdunt het bittere. Een kunstenaar bevrijdt zich van de dingen zodat je het erge niet ziet of juist andere dingen ziet. Je kijkt bij voorbeeld om de hoek als in een uitsnijding, verandert zo je perspectief. Of kijkt als het ware door gekleurd glas of in het licht van het avondrood.

Ik citeer nu Trouw over Nietzsche: 
'Ons leven is ons kunstwerk
Maar hoe kunnen we leren houden van ons lot en van onze tegenslag? Door ons leven te beschouwen als een kunstwerk, antwoordde Nietzsche. Hij stelde dat we ‘de dichters van ons leven’ moeten willen zijn. We kunnen zelf van ons leven iets moois maken als we willen. Elke gebeurtenis die je overkomt, elke keuze die je maakt, is als een verfstreep in het schilderij van je leven. Hoewel we niet altijd kunnen kiezen wat ons overkomt, kunnen we wel zelf bepalen hoe we er mee omgaan, stelde Nietzsche. Die keuze bepaalt hoe we ons levensverhaal zullen vertellen. Een levensverhaal waarin de coronacrisis ongetwijfeld een rol speelt, of je nu zelf ziek wordt, zieken verzorgt of dat je winkel of kroeg dankzij de maatregelen op omvallen staat.

Dit perspectief van het leven als kunstwerk heeft nog een ander voordeel, toont Nietzsche in De vrolijke wetenschap: “We moeten tijdelijk van onszelf uitrusten door naar ons op en op ons neer te kijken en, van een artistieke afstand, om onszelf te lachen of om onszelf te huilen; we moeten de held én de dwaas ontdekken die in onze hartstocht van de kennis steekt; we moeten af en toe blij zijn met onze dwaasheid om blij te kunnen blijven met onze wijsheid!” Deze mindfulness avant la lettre geeft lucht door ons ook te laten lachen om onszelf. Het leven biedt immers al genoeg ernst en gewicht.'

Friedrich Nietzsche, 1844-1900

Een definitief antwoord over esthetische distantie is er nooit. Elk van de pogingen is een voorlopig eindpunt, maar daarna begint het opnieuw.

Dichters blijven soms hun leven lang bezig om het essentiële uit te drukken. 

Bullough ziet de positieve kracht van de distantie, want vanuit andere perspectieven werp je er een nieuw licht op; met dingen die we meestal al kennen. Woorden, dingen (op een schilderij bij voorbeeld) krijgen doms een heel andere kracht, een andere inhoud. 

Hoe vind je woorden voor het on-uitdrukbare?

Met neologismen; of door het oude een nieuwe lading te geven

Iets bekends op iets nieuws betrekking laten hebben

Door een onderlaag aan te boren, en daarmee te verwijzen naar een soort essentie. 

Die twee roepen bij elkaar iets op wat niet goed over te brengen is. 

Sylvia Plath, 1932-1963

Hier in 1961. 

Sylvia Plath kon dit heel goed. Zij was een groot dichteres, juist door de dingen die ze had meegemaakt. Dit is de positieve kant die de melancholie kan hebben. Plath gaat diep in op dagelijkse dingen. 

The Mirror is een beroemd gedicht van haar: 

Mirror
I am silver and exact. I have no preconceptions.
Whatever I see I swallow immediately
Just as it is, unmisted by love or dislike.
I am not cruel, only truthful‚
The eye of a little god, four-cornered.
Most of the time I meditate on the opposite wall.
It is pink, with speckles. I have looked at it so long
I think it is part of my heart. But it flickers.
Faces and darkness separate us over and over.

Now I am a lake. A woman bends over me,
Searching my reaches for what she really is.
Then she turns to those liars, the candles or the moon.
I see her back and reflect it faithfully.
She rewards me with tears and an agitation of hands.
I am important to her. She comes and goes.
Each morning it is her face that replaces the darkness.
In me she has drowned a young girl, and in me an old woman
Rises toward her day after day, like a terrible fish.

Er zijn 2 lagen in het gedicht: standpunt is dat van de spiegel; is ijskoud, doet haar plicht.

De afstand die Plath schept is die van de spiegel; zij als persoon verandert, de spiegel niet. In het gedicht wordt het voorwerp wordt drager van het gevoelde. 

Bij een diepere lezing: komt naar boven de vraag: is het die spiegel die de vrouw definieert? Wie is ze eigenlijk? Reflecteer ik haar?

Vergelijk de zin: Searching my reaches for what she really is.

Elders schrijft Plath: 'The silence depressed me': 

“The silence depressed me. It wasn't the silence of silence. It was my own silence. I knew perfectly well the cars were making noise, and the people in them and behind the lit windows of the buildings were making a noise, and the river was making a noise, but I couldn't hear a thing. The city hung in my window, flat as a poster, glittering and blinking, but it might just as well not have been there at all, for all the good it did me.”

Terug naar het gedicht: 

'I am a lake, drowned a young girl': refereert aan Narcissus, lake is de spiegel van Narcissus. Hij kon zich niet losrukken; sterft

Het beeld van de terrible fish is gruwelijk van schoonheid - maar beeldt iets definitief suit.

Melancholie bij Plath is heel mooi maar veroorzaakte onrust. Veel eenzaamheid en melancholie. Zij had een moeilijke verhouding met het leven. 

Tracy Emin

Tracey Emin, geboren 1963.

Tracey Emin voelde zich verwant met Edward Munch. Vergelijk de volgende twee schilderijen: 

“Crouching Nude” (1917-1919) by Edvard Munch.

Credit...Edvard Munch/Artists Rights Society (ARS), New York

It didn't stop, 2020 

Tracey Emin.

Emin werd in haar jeugd misbruikt, en onderging een abortus. Ze heeft daar erg onder geleden.

In haar werk toont ze direct haar kwetsbaarheden. Ze werkt vanuit het idee: more solitude, als een schild.

More Solitude, Tracey Emin.

Zij werd ernstig ziek in het jaar van haar expositie (zie de Virtual Tour beneden.)

“Every Part of Me Kept Loving You” (2018)

 

Credit Tracey Emin/Artists Rights Society (ARS), New York; All rights reserved, DACS 2020

Tracey Emin, I was too young to be carrying your Ashes, 2017–18. 

I took you home

 Photo © White Cube (Theo Christelis)

Dictaat Katja R.: 

De kunst staat heel dicht bij Emin. De werking van de afstand krijgt bij haar dus een aparte betekenis. Emin bewonderde Munch om de kwetsbaarheid van het lichaam.

Royal Academy of Arts formuleert het als volgt: de ziel in de diepte is niet af te beelden. Toch hebben zowel Munch als Emin daar een vorm voor gevonden. Er vindt iets plaats in de esthetische ervaring, iets onzichtbaars wordt voelbaar gemaakt. 

Bijzonder de moeite waard is de virtuele tour door de Royal 
Academy, 14 minuten. Op de expositie aldaar hingen naast en door elkaar werken van Emin en Munch. Prachtig! 

Zie: https://www.royalacademy.org.uk/exhibition/tracey-emin-edvard-munch
De expositie heet The loneliness of the soul.

Edward Munch - Weeping Woman 

Munch, Women in hospital.

Uit een review (ik kan hem niet meer terugvinden!):

"Oude kritische restricties om naar het werk te kijken, niet naar het leven, heeft nooit enige zin gehad bij Tracey Emin. Haar werk is altijd haar leven geweest, weergegeven in rommelige close-ups, alsof haar lichaam en ziel - ze heeft bijna nooit een scheiding erkend - binnenstebuiten kunnen worden gekeerd zodat ze zo de hele wereld kan onderzoeken.
Deze virtuele tour, waarin Emin haar eigen werk koppelt aan geselecteerde werken van haar mede-oerschreeuwer Edvard Munch, voelt zoiets als het hoogtepunt van die diepgewortelde relatie."

Because you left, 2016.