Melancholie IV, Katja Rodenburg, HOVO-cursus herfst 2022.

Afbeelding bij de cursus.

Vandaag:

1. Een korte introductie Kierkegaard;

2. De rol van de melancholie bij Kierkegaard;

3. Over het innerlijk wezen van de kunst; 

4. Eduard Munch, en de melancholie. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Schets van Søren Kierkegaard. Gebaseerd op een schets van Niels Christian Kierkegaard (1806-1882).

Er bestaan veel introducties tot het werk van Kierkegaard; de Deense filosoof geldt als veelzijdig en ondoorgrondelijk. 

Kierkegaard ontwikkelde geen filosofisch systeem, gaf geen definities - evenmin als Schopenhauer en Nietzsche. Hij probeerde werken te schrijven waarin hij bepaalde ervaringen aan de lezer aanbood. In zijn werk zijn tegengestelde opinies te vinden, je kunt de gedachtegangen proeven.

Rond Kierkegaard woedt een strijd van interpretaties: religieus? Of een andere lijn, namelijk Kierkegaard als voorloper van het existentialisme.

Rodenburg stelt dat Kierkegaard opzettelijk koos voor deze multi-interpretaties.

Kierkegaard heeft de melancholie zeker van binnenuit beleefd. Dit valt op te maken uit wat hij schreef over zijn ervaring als schrijver, en de reacties daarop. Hij was een buitenbeentje, blonk te veel uit.

Kierkegaard had één broer, althans: een die was overgebleven samen met hem, en hun vader, uit een groot gezin. Dat drukte een stempel op zijn karakter.

Kierkegaard was streng voor zichzelf. Hij was een echte observator, met een kritische grondhouding. Hij maakte zich ideeën eigen die geleefd moesten worden.

Kierkegaard had ook 'een vermoeiende verhouding' met alles wat zich christen noemde. De ware christen vond hij niet in het Denemarken van zijn tijd. 

Er waren drie belangrijke levensmomenten, drie pure crises:

1. In 1841:

Toen verbrak hij de verloving met Regina Olsen. De overwegingen waren:

a. ik kan het haar niet aandoen verder te gaan met mij.

b. ik wil haar schoonheid niet bezoedelen met mijn melancholie en donkere stemming.

Regina Olsen.

Klopt dit wel? Biografen hebben opgemerkt, dat hij eigenlijk wel graag zijn vrijheid als schrijver en filosoof wilde behouden om zijn denken te ontwikkelen. In de tijd hierna ontwikkelt hij het idee van het individu, het persoonlijke van de mens die alleen staat voor god. 

Dit is een belangrijk keerpunt: in de antieke filosofie gaat het om de universaliteit, het individu is niet meer dan de uitdrukking van de soort. De radicale verandering bij Kierkegaard is dat de persoonlijke mens aan de top staat van de ontwikkeling. 

Dat individu is in de ban van 'de angst en het beven', hij vreest zijn lot.

Dit punt maakt Kierkegaard tot een existentieel schrijver, De nadruk valt op de persoonlijke verantwoordelijkheid. 

Regina Olsen, zoals afgebeeld door The Corsair. 

2. Het volgende keerpunt ligt in 1846, waanneer Kierkegaard besluit op te houden met schrijven, en pastor te worden. 

Hij heeft ook oog op een aanstelling.

Dit gaat mis omdat hij ruzie gaat zoeken met het tijdschrift de Corsair. Hij zet zichzelf in het vizier, het tijdschrift publiceert spotprenten van hem. Zie DEZE SITE.

Een karikatuur van Kierkegaard, destijds gepubliceerd in The Corsair, satirische krant.

Een direct gevolg van deze aanvallen is, dat Kierkegaard niet kan ophouden met schrijven; hij wil zijn tegenstanders niet het genoegen doen dat hij uitgeteld is. 

Overigens was hij bemiddeld genoeg, net als Schopenhauer, om het zonder werk te doen, er was genoeg familiekapitaal. 

Portret van de filosoof Ludwig Wittgenstein, die ooit stelde, dat Kierkgaard was: "by far the most profound thinker of the [nineteenth] century. Kierkegaard was a saint."

(Dit om even het contrast in opvattingen weer te geven.) 

Dat leidt ertoe, dat hij niet kan stoppen met schrijven, zodat mensen niet denken dat hij zich heeft laten verdrijven. Evenals Schopenhauer was hij bemiddeld genoeg om zich dit te kunnen permitteren. 

Kierkegaard schreef onder tal van pseudoniemen, in de periode 1842-1846. Dit om in gesprek te komen over allerhande grote thema's. Socrates was hiervoor bij hem het grote voorbeeld, 'de meest wijze man', omdat hij toegaf 'niet te weten'. 

Socrates, buste, kopie 1e eeuw, naar bronzen Grieks origineel; Louvre. 

In die geschriften gaf hij ook nergens een oplossing, maar duidde wel een bepaalde richting aan, net als Socrates deed in zijn gesprekken. 

De ironie speelde hierbij ook en grote rol. Kierkegaard schreef hierover ook een proefschrift. 

Proefschrift Kierkegaard over de Ironie. 

In zijn boeken volvoerde Kierkegaard eigen denkexperimenten, zijn standpunten waren altijd beproefd. Au fond deed hij door middel van de diversiteit aan standpunten het socratisch gesprek na. Hij bediende zich daarbij van pseudonieme auteurs, onder anderen Johannes de Silentio, Johannes Climacus en Vigilius Haufniensis.

Het steeds terugkerende thema bij Kierkegaard is, dat hij de traditionele aanhanger van het christendom ziet als een lege huls. Hij strijdt tegen de genoegzame burger, die niet toekomt aan de kern van zijn mens-zijn, dat wil zeggen: datgene in de mens waarom alles draait: het individu-zijn, de persoonlijke relatie met het goddelijke. 

3. Het derde keerpunt in Kierkegaards leven ligt in 1854, bij de dood van bisschop Jacob Peter Mynster. Hij was de leider van de christenkerk in Denemarken, en een vriend van de Kierkegaards. 

Jacob Peter Mynster (1775 – 1854); 

Deens theoloog en bisschop van de kerk van Denemarken.  Exemplarisch voor de conservatieve richting, waarop de kritiek van Kierkegaard zich vooral richtte. 

Soren had wel respect voor Mynster, dus pas na diens dood sprak Kierkegaard vrijuit. De bisschop, en ook Sorens broer, gingen elke zondag naar de kerk, terwijl Kierkegaard een bijna mystieke relatie met God voorstond.

Na 1854 pas spreekt hij zich hierover pas volkomen vrij uit, in zijn pleidooi voor een authentiek christendom. Pregnante thema's komen aan bod.  

'Als schrijver ben ik een niemand', zegt Kierkegaard. 'Een oneindig lichtgewicht tegenover de enorme belangrijkheid van de existentiële vragen die ik me stel.' 

En:  

'Ik wil de lezer verleiden tot zijn of haar kern te komen.'

Hij had een groot oog voor de psychische zeken die om zijn kwesties heen hingen: angst, eenzaamheid.

De lezer moest wat hem betreft zelf op pad gaan, zelf op de dingen komen. Kierkegaard wilde niets vastzetten, maar de kwesties vloeiend houden. Daarbij komt het heil niet uit de ratio, maar van de ervaring. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Wat is nu de rol van de Melancholie bij Kierkegaard? 

Kierkegaard onderscheidt twee soorten melancholie:

a. gewoon: melancholie

b. wat hij noemt: Tungsind. 

De gewone melancholie is de 'lagere vorm': de zwarte gal. Het is de niet-actieve vorm, die vooral neerdrukkend is. 

Tungsind daarentegen heeft een speciale betekenis, duidt 'broedend op' aan, het is het denkende aspect van melancholie. 

In Kierkegaards leven kwam de eerste vorm van melancholie vooral voor in zijn wanhopige jeugd, culminerend in de scheiding van Regina. 

Hij voelde zich niet tot een conventioneel leven in staat, had voortdurend de overtuiging dat hij 'nooit echt geleefd had.'

Maar de angst en de wanhoop deden hem zichzelf beter leren kennen, en Kierkegaard ontdekte, of leerde, dat die weg van zelfkennis uiteindelijk leidde naar God. Hij bewandelde steeds de weg naar het religieuze, onderzocht de weg naar een persoonlijke relatie met God.

Tungsind duidt dit streven naar iets hogers aan. Het verheft het leven boven de noodzakelijkheid van alledag, door het vertrouwen op een hogere mogendheid. Verliest daarbij niet het zicht op het hier en nu. 

Zie dit prachtige artikel over melancholie bij Kierkegaard Over de brug der zuchten de eeuwigheid in.  

0-0-0-0-0-0-0-0-0

Met Sartre en Camus had hij de angst en de wanhoop gemeen. Deze Franse existentiefilosofen hadden dan weer niet het religieuze van Kierkegaard. 

Albert Camus (L) and Jean-Paul Sartre (R) | Wikimedia Commons

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Na de pauze stappen we over naar de kunst: 

Edward Munch

Edvard Munch - Melancholy (1894-96)

Relaties zijn ontoereikend;

ook: mens met de omgeving: iedereen is teruggeworpen in de wereld. 

“The Night Wanderer,” 1923-24, zelfportret van Munch op latere leeftijd.  Credit...2016 Edvard Munch/Artists Rights Society (ARS), New York; The Munch Museum, Oslo

Van: DEZE SITE.

Evelyn de Morgan - Clytie - 1887.

Uitleg: 
Clytie, uit Metamorphosen IV van Ovidius, was de dochter van een koning van Babylon die in liefde werd verlaten door de zonnegod Apollo (Helios). Hij had zijn aandacht op haar zus gericht en uit jaloezie vertelde Clytie het aan haar vader, waardoor Leucothea levend werd begraven. Door verdriet blijft ze dag en nacht buiten; haar gezicht draait altijd naar de zon. Haar ledematen schieten wortel, dus volgens de legende wordt ze getransformeerd in een zonvolgende Heliotroop (een viooltje) die later werd geïnterpreteerd als de gewone zonnebloem. 

Zie het verband met het volgende schilderij van Munch:

Edvard Munch - Metabolism

Wikimedia Commons

Boven en ondergronds; kosmische kijk op het leven. 

De melancholicus Munch werd al vroeg geconfronteerd met de wereld boven en onder de aarde. De dood werd verzwegen. De oorzaak van de melancholie bij hem zat in de moeilijkheden tussen man en vrouw; Munch was ongelukkig in de liefde. 

To mennesker. De ensomme
Ca 1935
(Wikimedia commons)
(Twee personen, de eenzame)

Edvard Munch. Attraction II (Tiltrekning II). 1895

Er is géén troost.

Edvard Munch, Melancholy, 1892, 

National Gallery, Oslo (36466304905).jpg

Man en vrouw in bootje verderop. Hoofd bijna een van de stenen  

Nogmaals de Melancholie, nu als houtsnede. 1903, Edward Munch. 

Melancholie, Laura, 1901.

De vrouw zit in een hoek; de kamer maakt gevoelsstemming duidelijk: buiten is het mooi weer, maar zij wendt zich af van de schoonheid, zit in zichzelf opgesloten.

Smertens blomst

Pijnbloesem

Quickborn 1898

Kunstenaarschap wordt betaald uit bloed groeit een bloem. Er wordt dus wel iets voortgebracht uit de pijn. 

Blödende mann og solsikke 1903

bloedende man geeft voedsel aan bloem.

Evenals in de filosofie van Kierkegaard zien we dat bij Munch de melancholie ook iets oplevert. 

Bij Kierkegaard zie ik het meer als 'verheffing'.