Ik blijf van hem dromen, bloemlezing, Jan de Bas, 2019.

Ik bespreek uit deze bloemlezing alleen één gedichtje: 

"Schaapachtig zit je daar op moeders schoot

Onnozel staar je in de verte, bloot

oud ventje, stijf, vroegwijs en primitief

Lelijk zoontje van God, ik heb je lief."

Dit gedicht komt uit de bundel van Jan de Bas Ik blijf van hem dromen. Het werd aangehaald in de column van Stevo Akkerman uit de Trouw van vrijdag 23-12-22.

Het is van Hans Werkman, de titel is Agnus Dei, en Werkman baseerde het op een schilderij uit 1490. 

Geertgen tot Sint Jans, circa 1490. 'The Glorification of the Virgin Mary'. 

Uit DBNL haalde ik deze informatie; bovendien las ik daar dit:
"Naar het schijnt noemt Hans Werkman zichzelf een zondagsdichter, maar die kwalificatie gaat niet op voor deze deelverzameling. De titel is een gebed: ‘Eeuwige, aan wie ik twijfel, stel mij vast.’ Bij het altaarpaneel van Geertgen tot Sint Jans (ca. 1490) in het Rijksmuseum schreef Werkman een Agnus Deï."

Overigens las ik dat het werk onderdeel is van de collectie van Boymans, niet van het Rijksmuseum. 

Hans Werkman, geboren 1939

te Uithuizermeeden.

Onderdrukt door de verlosser, Hester den Boer, 2019.

 

Boekomslag

Ondertitel:

Een zoektocht naar Stalins erfenis in het Rusland van nu.

Hester den Boer, 

Onderzoeksjournalist.

Hester is als freelancejournalist voornamelijk gespecialiseerd in Rusland. Ze studeerde holocaust- en genocidestudies, Russische taal en cultuur en religiestudies aan de UvA.

Ik vond dit een bewonderenswaardige onderzoekstocht. Goed, vlot geschreven, waardoor je 'in een handomdraai' goed op de hoogte bent van heel wat ontwikkelingslijnen in de gewelddadige geschiedenis van het grote Rusland.

Het komt vooral neer op een bezoek aan diverse goelagkampen, en aan massagraven. Het feit dat ze daar zelf heen is gegaan, en met diverse mensen gesproken heeft, maakte op mij diepe indruk. Ook kreeg ik zo een heel goed overzicht van waar, en hoe die kampen precies waren ontstaan. 

De mensen die ze spreekt, praten allemaal heel verschillend over hun eigen geschiedenis, in het bijzonder over Stalin, en over wat hij heeft aangericht. Sommigen zijn echt bezig de gruwelen onder ogen te zien; maar erg veel doen dat niet. Ze sluiten de ogen ervoor, of half. Daarvoor zijn verschillende redenen te bedenken. Een van de meest verbazingwekkende is, dat Stalin ondanks alles wat hij heeft gedaan, toch een soort 'vader des vaderlands' was. Die laat je zo maar niet in de steek....

Ik wil in mijn verslag van een paar goelagkampen verhalen; een keuze uit de hoofdstukken.  

De eerste is Kolyma. In het boek komt die een beetje aan het eind aan de beurt, voor mij staat hij nummer één. 

Berichten uit Kolyma; Varlam Sjalamov, 1999.

Ik heb dit boek gelezen vlak nadat het was uitgekomen. Het heeft diepe indruk op me gemaakt, en ik denk er nog dikwijls aan. 

Varlam Sjalamov was één van de slachtoffers van het Stalin-regime, speciaal refereert hij nogal eens aan Beria, die veel mensen daarheen stuurde. 

Sjalamov heeft, wat ik me herinner, een mooie, literaire stijl van schrijven. Dat klinkt wellicht idioot, bij dit onderwerp, maar dat was het niet. 

Wat me destijds het meest trof, was de aanwezigheid en de overheersing van criminele elementen in het kamp. Er werd 'rustig' gemoord, als dat zo uitkwam; om hele kleine dingen. Ook de dwangarbeid die verricht werd schokte me, ik meen kolen en hout oogsten. In Wikipedia kwam ik ook mijnbouw tegen. 

Prisoners at a Kolyma gold mine

Kolyma, regio in het Russische Verre Oosten. In het noorden begrensd door de Oost-Siberische Zee en de Noordelijke IJszee, in het zuiden door de Zee van Okhotsk. Op het kaartje is het het gele gebied, waarbinnen de Kolyma-rivier stroomt. 

Verdere Wikipedia-informatie onder DEZE LINK.  

Citaat Hester den Boer, p. 96:

"Gelegen in het uiterste noordoosten van Rusland, aan de kust van de Stille Oceaan, is de plek zo afgelegen dat er tot op de dag van vandaag geen doorgaande weg of trein naartoe gaat."

Goelag is overigens een acroniem voor het Russische Главное управление исправительно-трудовых лагерей (Glavnoje oepravlenieje ispravitelno-troedovych lagerej), oftewel "Hoofddirectoraat voor opvoedings- en werkkampen".

Butugychag Tin Mine – A Gulag camp in the Kolyma area

Een ander hoofdstuk dat diepe indruk op me maakte, was dat over Kolpasjevo: zie op internet onder DEZE LINK.

Daaraan aansluitend schrijft ze over het kamp bij Het Witte Zeekanaal, in Karelië. 

Witte Zeekanaal

Karelië is deels Fins, deels Russisch. Ik wist niet dat daar de Russen en de Finnen oorlog hebben gevoerd. Nog minder wist ik, dat Solovjetski,  'de moeder van de goelag' dat daar ligt, een kamp was waar gevangenen tot dwangarbeid gedwongen werden, namelijk het graven van dat Witte Zeekanaal (het kanaal moest de Oostzee verbinden met de Witte Zee.) Solovjetski heeft een eeuwenoud klooster, dat tegenwoordig nog wel als toeristische trekpleister geldt. 

Solovjetskiklooster, gebouwd in 1436, maar de meeste bouwwerken eromheen stammen uit de 16e eeuw. In de Stalintijd was het gevangenis en werkkamp.

Gevangenen van een (niet nader genoemd) Goelag-kamp (Wiki)

Een volgend kamp waaraan ik aandacht wil besteden, is dat van de zogenaamde Wolga-Duitsers. 

Ik was zeer verrast te lezen dat er ook Duitsers in Rusland hebben gewoond. Je komt Duitsers op vele plaatsen over de hele wereld tegen, ik noem Mexico, Zuid-Amerika. 

In Rusland kwamen ze terecht in de tijd van Catharina de Grote, zie onder DEZE LINK. Ze werden gehaald om het gebied te ontginnen, wat ze ook lukte. Door deze immigranten ontstond een autonome, bloeiende republiek, maar Stalin ontnam hen alle rechten, en stuurde hen naar het strafkamp. Stalin meende dat alle buitenlanders verdacht waren, spionnen. Het kamp waar ze terecht kwamen was Krasnojarsk.

 

Wolga

Wolga

Een volgende memorabele plaats is Perm. Daar bevonden zich de kampen Perm-35, Perm-36 en Perm-37. Ze werden gesticht in 1946, en waren nog zeer actief na de dood van Stalin. Wikipedia:
"Sinds 1972 werd het kamp aangewezen als een "streng regime" en een "speciaal regime" (строгого режима, особого режима) kamp dat uitsluitend werd gebruikt voor de opsluiting van "bijzonder gevaarlijke staatscriminelen", voornamelijk Sovjet-dissidenten."

Vanaf 1995 was het een Museum, maar de subsidie is vanaf ik meen 2015 ingetrokken, zodat deze herdenking ook niet meer kan plaats vinden. 

Herdenking nabij Sint-Petersburg, op de plek waar slachtoffers van het ­Stalin-regime begraven liggen, 30 oktober 2019

© Olga Maltseva / AFP / ANPVladimir 

Hester den Boer bezoekt ook plaatsen waar veel gevangenen en slachtoffers van het regime begraven liggen, of hebben gelegen. Want ook die vorm van gedenken wordt onmogelijk gemaakt. In het gebied in Karelië bij voorbeeld zijn nu 'gewone' Russen begraven, en daarmee kan nu worden ontkend dat daar slachtoffers liggen. 

Boetovu, een executieplaats nabij Moskou, waar zeer veel mensen zijn omgekomen, is haast niet meer als executieplaats te herkennen. Er rukt nieuwbouw op vanuit de stad, om de grond daar te annexeren. 

Memorial cross marking one of the mass graves at Butovo.

Citaat De Groene: 

"Loekin had me gewezen op een derde monument voor de slachtoffers van het stalinisme, op een militair terrein in Boetovo net buiten Moskou. Hier zijn minstens twintigduizend mensen geëxecuteerd en in massagraven gedumpt. Het terrein is nu eigendom van de Russisch-orthodoxe kerk, die het initiatief nam tot het gedenkteken, dat in 2007 in het bijzijn van Poetin werd geopend. Ik ben er gaan kijken. Op een eindeloos lange als een loopgraaf verzonken muur staan in chronologische volgorde de namen van alle doden die hier ergens onder de grond moeten liggen. Ik sprak er met een monnik die me de geschiedenis van de plek uitlegde. Dit gedenkteken is veel indrukwekkender dan de licht kitscherige Muur van het Verdriet met zijn donkere sparrenbomen aan de Sacharovlaan."

Memorial 

Ten slotte noem ik nog het belangrijke feit, dat Memorial - die de geschiedenis naar waarheid wilde onderzoeken en bewaren - sinds 2021 verboden is. Memorial werd opgericht door Sacharov, en tot voor een paar jaar was Arseni Roginski er de leidende figuur. Zie mijn blog Goelag-symposium.

DEPOT ROTTERDAM + What’s the Matter with Capitalism, Angus Deaton, december 2022.

We bezochten voor de eerste keer een Nexus-lezing, zaterdag jongstleden, in een glibberig Rotterdam. Brr, wat was het nog koud.... 

's Morgens hebben we eerst een bezoek gebracht aan het Depot... 

Banner Depot Boymans

Een indruk van de binnenzijde Depot, met trappen. 

De bouw van Blackfriars Bridge, Londen.

Piranesi 1766

In het Depot werden we getroffen door een expositie van het werk van Piranesi. Deze tentoonstelling zou er maar zeer kort hangen, vanwege de kwetsbaarheid van het papier. 

We konden het niet helpen, hier bleven we een flinke poos hangen. 

Even wat informatie: 
Giovanni Battista Piranesi leefde van 1720 tot 1778. Hij was een Italiaanse graficus, die bekend stond om zijn stadsgezichten van Rome, gravuren en etsen van imaginaire kerkers. 

Zelfportret

(niet in Depot gezien)

De put, 1761

Depot, eigen foto.

Als je goed kijkt, zien je ons daar staan. Het stel rechts, een van ons heeft de armen wijd. 

's Middags reisden we naar de aula van de Erasmus-universiteit, waar de Nobelprijswinnaar economie Agnus Deaton zijn lezing zou houden. Organisatie was in handen van Nexus. 

Nexus is een instituut dat de 'Bildung' wil bevorderen. Het is geïnspireerd op de roman De Toverberg, van Thomass Mann. Het is een wat elitair gezelschap, maar het doel is ontzettend goed. Hun voorman (en stichter) is Rob Riemen. Ik kende hem alleen van zijn geschriften, maar in de werkelijkheid vond ik hem ook nog erg grappig. 

Rob Riemen in 2015; 

(geboren in 1962)

Ik heb een mooi boekje van hem in mijn kast staan: Adel van de Geest. 

Maar nu over de lezing:

Die was voor ons moeilijk. Het ging in het Engels, uiteraard. Hele stukken kon ik goed volgen, maar het ging snel. Zodoende raakte ik de draad ook hier en daar kwijt. Ik heb hier wat brokstukken, die desalniettemin op mij indruk maakten: 

Deaton begon met de voordelen van het kapitalisme op te sommen. Eigenlijk was dat vooral 50 jaar geleden zo: er was een grote vooruitgang in rijkdom en gezondheidszorg.  

Inmiddels zijn er grote gevaren: Deaton noemde dat van de vernietiging van onze planeet; de inherente ongelijkheid tussen de mensen; de instabiliteit die die ongelijkheid met zich meebrengt. Dit alles als gevolg van de ongebreidelde groei van het kapitalisme.

De goede punten worden ook nog eens genoemd: de verwachte levensduur van de mensheid is sterk verbeterd; in 1850 was de gemiddelde levensduur 40 jaar, nus is dat 80 jaar!

Toch zitten daar ook weer de vervelende zaken: mensen die arm zijn en ongeletterd (of weinig geletterd) hebben een veel lagere levensverwachting dan hoog geletterden. 'Hoe meer geld, hoe meer gelijkheid'. De lijn van de levensverwachting gaat scherp omlaag bij lage inkomens. 

Angus Deaton, hield de lezing voor Nexus 's middags

De crisis van 2008 bracht veel bezuinigingen. En daarmee werkeloosheid. Uiteindelijk profiteerden de 'high skilled jobs' het meeste van de maatregelen. De 'low skilled jobs' hadden het nakijken. Die banen verdwenen gewoon ook vaak. 

Gezondheidszorg liep terug, drugs en medicijnen werden steeds belangrijker. De 'gap' tussen gestudeerden en niet gestudeerden werd als maar groter. 

Er was een overgang van waardering van werk naar kapitaal. Werk wordt, m.a.w. minder gewaardeerd dan kapitaal. Hoge salarissen werden hoger, zéér hoog. 

Dat de minder geschoolden het slechter kregen, hing ook nog eens samen met het achterblijven van de invloed van vakbonden. 

Bankiers kregen het voornamelijk voor het zeggen. Artsen en apothekers voeren wel bij het drugs- en medicijngebruik. 

Internationale regels zijn veel meer nodig, de belastingparadijzen doen veel kwaad. Bankiers bepalen de regels, in plaats van de burgers. 

Er gaat intussen steeds meer geld zitten in het lobbyen van de politiek.

Joe Biden bouwt eigenlijk door op de weg die Trump is ingeslagen: niet een streven naar meer verdeling en gelijkheid in de wereld, maar een muur tussen Mexico en de VS - die de Mexicanen nog steeds mogen betalen!

De rijken betalen steeds minder belasting, de armen steeds meer. Omdat de rijken het ook voor het zeggen hebben.

Innovaties werken ook steeds het beste voor de hoger opgeleiden. Denk aan het niet-roken: de lagere inkomensgroepen blijven roken. Ook bewegen, minder eten wordt beter begrepen, beter gedaan door de geschoolde burgers. 

Een ander gevaar dat dreigt is de bewapening. Gewone militairen hebben geen hogere opleiding. Officieren wel. De bewapening is in handen van laaggeletterden, 'we rely on them.'

Alle politici in Engeland zijn high educated; de kloof tussen hen en de gewone mensen is enorm.

De term 'Deplorables' van Hillary Clinton wordt nog eens aangehaald. Wij luisteren/luisterden (?) niet naar 'the mob'.  

'Stop despising people', was de boodschap ten slotte. Vooral toen enkele studenten naar voren kwamen, en vroegen hoe het allemaal opgelost moest worden. Probeer in contact te komen met de mensen, geef aandacht, luister. De democratie staat op het spel. 

Natuurlijk was de boodschap aan iedereen gericht. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Een dag voor de lezing stond er een interview met Deaton in de NRC. 'De hooivorken komen!' had ik al gelezen in Trouw. 

Het interview was met Bas Blokker, en ik citeer hier een stukje; ook om informatie te geven over de boeken die Deaton schreef: 

Optimistisch boek, 2013.

Citaat: 

Deaton (77) baarde in 2013 opzien met het boek The Great Escape, waarin hij aan de hand van diverse criteria liet zien dat het kapitalisme mensen gezonder, slimmer en gelukkiger heeft gemaakt.
„Een optimistisch boek”, zegt hij in een zitkamer in zijn huis nabij Princeton. „En daarna kwam dit”, zegt hij, wijzend op het exemplaar van Deaths of Despair (2020) dat op tafel ligt.

Samen met zijn vrouw schreef hij dit sombere boek, 2020.

Anne Case (Deatons vrouw) was ook (op de achtergrond) aanwezig bij de lezing.

Vervolg citaat:

"Samen met zijn collega en echtgenoot Anne Case stuitte Deaton op een schokkende ontwikkeling. Terwijl vrijwel de hele 20ste eeuw de levensverwachting in de Verenigde Staten over de hele linie was gestegen, bleek er één bevolkingsgroep te zijn bij wie de levensverwachting na 1999 scherp was gedaald: witte mannen en vrouwen tussen de 25 en 64 jaar zonder diploma van het hoger onderwijs. Case en Deaton maken een droevige balans op van het leven van deze mannen en vrouwen. Ze sterven jonger, plegen vaker zelfmoord, ze zijn vaker ziek, vaker eenzaam en ongetrouwd, raken vaker verslaafd, ze zijn minder rijk en hun kinderen hebben een kleinere kans om door te leren en zich zodoende te ontworstelen aan de malaise. Voor deze Amerikanen werkt het kapitalisme niet (meer). „In de Nexus-lezing ga ik proberen het eerste boek en het tweede boek aan elkaar te praten.”

Onze wandeling ging richting deze brug. Het zicht op die koude Maas blijft mij bij, als beeld van deze dag.... 

A White, White Day, Hlynur Pálmason, 2019.

Poster

IJslandse titel: Hvítur, Hvítur Dagur

Prachtige, aanvankelijk raadselachtige film. Met heel mooie beelden van IJsland. 

Het verhaal begint met een auto die in de mist van de weg af raakt. 

We weten niet wie of wat er daar verongelukt. 

Gaandeweg wordt duidelijk dat het de vrouw was van de hoofdrolspeler. Hij blijft alleen achter. Zijn vruegde is zijn kleindochter. 

Opa met kleindochter. Haar moeder (zijn dochter) laat haar maar al te gemakkelijk achter bij hem. 

Ook weer zulke prachtige, wat raadselachtige beelden: je ziet het huis steeds met andere weersomstandigheden; of dan opeens met die paarden erbij. Pas later ontdek je, dat opa hier een nieuw huis aan het bouwen is. Het blijkt, dat de verongelukte persoon in de auto zijn vrouw was. 

Hier zie je opa met zijn rivaal. Het blijkt, dat de vrouw van wie hij al die jaren hield, en zelf genoeg had aan die liefde, er een relatie op na hield met de man die hier aan zijn portierraam staat. 

Dan ontrolt zich een heel spannend gedeelte. Want de titel slaat op dit stuk van het verhaal: onze hoofdpersoon draait helemaal door, verwondt zijn collega-agenten (stopt ze zelfs in de cel, en wil van de minnaar van zijn overleden vrouw precies weten hoe en wat. 

OP het nippertje komt alles goed. 

Kleindochter beleeft ook nare momenten, want haar altijd lieve opa laat haar (al is het maar voor korte tijd) ook in de steek. 

Trailer. 

Hlynur Pálmason, regisseur. 

Foto Getty Images. 

Rundskop, Michael R. Roskam, 2011.

Filmposter

De Engelse versie van de filmposter. 

De regie van deze film was in handen van Michael R. Roskam. Matthias Schoenaerts vertolkte de hoofdrol, die van Jacky Vanmarsenille. 

Matthias Schoenaerts (Jacky Vanmarsenille)

Wij hebben buitengewoon genoten van deze spannende, (wat genoemd werd:) duistere film. 

Hoewel het fictie was, speelde als achtergrond (of voorgrond) van het verhaal het verschrikkelijke hormoonmaffia-schandaal (vlees) van België. 

Uit Boerderij.nl: 

"Op 28 februari 1995 werd de Belgische dierenarts Karel Van Noppen begraven. Hij was op 20 februari doodgeschoten. Vier mensen werden opgepakt, waaronder een wapenhandelaar en een veehandelaar. De groep werd aangeduid als de ‘hormonenmaffia’, zoals dat in de beginjaren van deze eeuw in het nieuws kwam."

Zo treffen we Jacky nogal eens aan: alleen op het toilet, bezig zich wanhopig vol te pompen met drugs. Waarna hij gek wordt, soms.

Maar in deze film wordt het verhaal uitgebreid naar een ernstig persoonlijk drama. In de jeugdjaren van Jacky Vanmarsenille krijgt hij te maken met een gruwelijke ervaring: een gestoorde buurjongen - allemaal harde jongens op de boerderij, zeker deze! - slaat Jacky hard met een kei op zijn geslachtsorgaan. Hij is voor de rest van zijn leven gemutileerd. 

'Een beest van een film' - Zie DEZE SITE.

Er kan binnen dat milieu niet over gepraat worden, het wordt afgedekt als 'een ongeluk'.  Vanaf dat moment voel je als kijker alleen nog medelijden met Jacky. Als kind keek hij trouwhartig de wereld in, en dan dit...

Hij houdt een enorm trieste blik.

Jacky redt zich persoonlijk met alle mogelijk drugs en spuiten. Hij kan er gemakkelijk en in voldoende mate aan geraken, doordat ze ook al voor de dieren werden gebruikt. Zo ontwikkelt hij een spiermassa, waaraan de film de titel ontleent. De acteur Schoenaerts schijnt iets van 27 kilo te zijn aangekomen, louter spiermassa, om deze rol te kunnen spelen. 

Kijkt hij ongelooflijk triest de wereld in, wij weten waarom. Hij is als boer hard en ververschrikkelijk: boeren met wie hij handelt dwingt hij met geweld mee te doen.

Het gaat mis als hij toch een poging doet om een vrouw te krijgen. Zij was bij de misdaad die hij als kind onderging. Hoewel ze sympathie voor hem heeft, is ze tegelijk ook erg bang. 

Alles gaat mis. Zijn vriendenkring deugt niet, zuipt, hoereert... Jacky is alleen. Als hij in de lift staat met een stel agenten, omdat zijn verhoopte vriendin de politie heeft gebeld, deelt hij met zijn enorme stierenlijf een kopstoot uit, en verwondt alle mannen. 

Trailer.

Recensie  Filmtotaal:

Rundskop is een donker tragisch drama met thrillerelementen dat van begin tot eind de adem ontneemt: niet alleen dankzij het sinistere plot en de geweldige personages, maar bovenal door de betoverende cameravoering. Cameraman Nicolas Karakatsanis verdient samen met debuterend(!) regisseur Roskam alle lof voor de prachtige, messcherpe beelden die behoren tot het mooiste dat de Nederlandstalige filmindustrie in lange tijd heeft voortgebracht. Voeg daaraan de zware, intense muziek toe en je hebt een film die op audiovisueel gebied de perfectie nadert.
Dan hebben we het beste element van Rundskop nog niet eens gehad: Matthias Schoenaerts.

Zie verder onder de link. 

Michael R Roskam, regisseur. In 2014.

Yuya Karraburra, Esther Eather 2016.

Fire is burning

 

Gedicht Yuya Karraburra, voorgedragen door Esther Eather. 

Dit filmpje was volkomen nieuw voor mij, en het schokte me ook. Ik zag het bij Alleen Elvis blijft bestaan, zaterdag 17 december 2022 (eergisteren); de gast die het meenam was Sidi Larbi Cherkaoui.

Sidi Larbi Cherkaoui.

Foto van https://www.dansedanse.ca/en/sidi-larbi-cherkaoui

Cherkaoui is zoon van een Belgische moeder en een Marokkaanse vader. Hij is danser, choreograaf en sinds 2015 artistiek directeur van het Operaballet Vlaanderen. 
Het gedicht dat Esther voordraagt gaat over de pijn, de verscheurdheid in haarzelf.  Zij leeft tussen twee werelden, de een die van nakomeling van een gedeporteerde veroordeelde (ergens in het verleden per schip naar Australië gebracht), en van een aboriginal moeder. De pijn van het nergens thuis horen.

Een vergelijkbare missie heeft Sidi Larbi zelf, vandaar dat hij zich daarin zo goed kon inleven. 

Zie ook het schokkende fragment uit de film Dear white people, ook in Alleen Elvis...  Een zwarte jongen vertelt wat het hem doet als zijn witte vriend 'nigga' meezingt. De witte jongen kan die pijn niet navoelen, de zwarte jongen houdt vol. Het escaleert dusdanig, dat de politie erbij komt, en de zwarte jongen onder schot neemt. Héél eng!

Alice Eather was 'a slam poet', teacher and environmental activitist from Maningrida in the Northern Territory. She used her poetry to raise awareness and to fight against mining companies active in her area. You can read more about her life and her activist work here: http://www.abc.net.au/news/2017-06-10/the-slam-poet-who-forced-big-oil-out-of-arnhem-land/8606356

Alice pleegde een jaar na bovenstaand filmpje zelfmoord. 

Alice Eather als leraar. 

Van: DEZE SITE.

Melancholie I; HOVO-cursus door Katja Rodenburg, herfst 2022.

 

Plaatje bij de cursus, Ode aan de Melancholie als creatieve kracht.

Evelyn the Morgan, The Cadence of Autumn, 1905. 

De docent Katja Rodenburg is kunstfilosoof, tentoonstellingencurator en auteur van diverse boeken, waaronder 'Ik, Ophelia' en 'Armando en de kunst van het scheppen'.

In dit eerste college van de cursus behandelt Rodenburg de vraag: wat is dat eigenlijk, melancholie. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Aan ons cursisten werd de vraag voorgelegd wat melancholie was. Begrippen als 'zwaarmoedigheid', 'terugverlangen', 'vergankelijkheid', 'verdriet'', 'diepere laag',  'voorgoed voorbij'. 'diepe dankbaarheid voor het gekende', 'esthetisch verlangen naar schoonheid', en 'stemming' werden genoemd. Rodenburg wees op de verbinding tussen 'terugverlangen' en 'existentieel verdriet': er is zowel verdriet, als het denken over een betere wereld. 

Het zou jammer zijn als er geen melancholie meer was: je zoekt het als mens ook op en geniet ervan: hierover waren we het eens. 

Het is een ambivalent woord; het komt overigens niet voor in de filosofie, niet in het handboek DSM, en niet bij artsen.

Melancholie gaat over het zijn, de mens; het is een existentieel iets. Hoe blijf je overeind in de strijd? Wat heeft eigenlijk betekenis, wat is de moeite nog waard?

Het is een toestand van tussen twee werelden die je aan het denken zet. Het biedt een uitgelezen kans tot reflectie, om stil te staan.

De Grieken hadden het over 'zwarte gal': een melancholicus lijdt aan zwarte gal. Zo wordt melancholie gekenmerkt als een constellatie van het lichaam.

De definitie is anders in het Duits dan in het Engels. Het Duits noemt enkel 'Schwermut', 'Trübsinn'... In het Engels wordt tevens aandacht besteed aan het element 'pensive': bedachtzaamheid: het reflectiemoment. Zoals de filosoof Slavoj Žižek zegt: er is een begin van nadenken, als er een afwijking is tussen wat je wil en wat er niet is. 'Verlies en verlangen' kenmerkt melancholie. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Aristoteles schreef het boek: Over Melancholie.  Hij was de eerste.

Nederlandse vertaling van Philip van der Eijk

Dit boek is gemaakt aan de hand van college-aantekening van Aristoteles' studenten. 

Filosofie was in de Griekse tijd een universele wetenschap. Waar komt 'melancholia' vandaan? De naam is afkomstig van het Griekse μέλας (melas: zwart) en χολή (cholè: gal). 'Zwarte gal' is een van de vier humores volgens de leer van Hippocrates. Deze lichaamssappen zijn slijm, bloed, zwarte gal en gele gal. Men spreekt bijgevolg ook wel van zwartgalligheid.

Hippocrates van Kos, 

ca. 460-377 v.Chr.

 arts; beschreef als eerste de 'humeurenleer'.

Aristoteles stelde zich in zijn boekje de vraag: hoe kun je je als mens volledig ontwikkelen? Het antwoord was dat het ging om de ontvouwing van 's mensen kern. Daarbij ben je zelf verantwoordelijk. Kern van de mens is de intelegeia, het intellect. 

Je kunt daarbij buitengewoon goed worden, 'peritos', zeg maar: expert. Met veel zwarte gal.

Plato en Socrates waren ook melancholici. Melancholie had dus een positieve kant. 

Hoe kenmerkt melancholie zich?

Je kunt het goed waarnemen bij het drinken van wijn: een melancholicus wordt dan ofwel het een, of het ander:

- snel kwaad

- welwillend

- medelijdend

- wild en onbeheerst

- overmoedig

- met een grote opwinding

- suf en verdwaasd

Met andere woorden: wijn brengt mensen in uitzonderlijke toestanden. 

Er ontstaat een uitzonderlijke smal pad tussen te veel en te weinig zwarte gal. Daarin moet je een evenwicht vinden. 

Aan de ene kant ben je ten prooi, aan de andere kant niet.

Hoe je bent, hangt af van je eigen reflectie, het 'pensive' element. 

Bij te veel zwarte gal verval je in manie, waanzin. 

Zo is melancholie een tweezijdige term.

Aristoteles zag dit als een medicinale toestand, waarbij het lichaam de geest beïnvloedt. Melancholie diende niet te worden geëlimineerd, wel in toom gehouden. Daartoe had hij allerlei voorschriften.

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Zoals we zagen ontwikkelde Hippocrates als eerste de humeurenleer, van de lichaamssappen dus. Een mens is volgens hem gezond als de vier sappen in balans zijn. 

Democrites zag melancholie niet als iets medisch.

Salvator Rosa, Democritus in meditation

We zien hier Democritus ('de lachende filosoof', AdW) in de tuin. Melancholie was volgens hem niet iets medisch, zwarte gal had er niets mee uit te staan (hij had het in elk geval niet gevonden). 

Wel zien we een houding van nadenkendheid. Democritus is omringd door dieren waren deels autopsie is gepleegd, toen hij op zoek was naar gal. Maar hij doet niets meer met zijn studie-objecten, hij denkt. 

Bij het duiden van deze en volgende etsen e/o gravures noemt Rodenburg het werk van de 17e-eeuwse Cesare Ripa, die beroemd is om zijn zeer succesvolle boek Iconologia, in 1593, dat hij in zijn vrije tijd schreef.

Nova Iconologia, uitgave van 1618.

Dit boek kreeg een tweede uitgave in 1603, de Nova Iconologia. Het was een zeer invloedrijk emblemataboek, gebaseerd op Egyptische, Griekse en Romeinse emblemata. 
Het genre werd bij ons zeer populair. Een boek bestond uit zo'n honderd emblemata, een houtsnede of gravure begeleid met een spreuk of korte tekst. Zowel tekst als beeld brengen de lezer een morele les bij. De afbeeldingen werden meestal niet door de auteur van de tekst gemaakt. Zogezegd: 'een praatje bij een plaatje'. 

Portret van Cesare Ripa in zijn werk, 1624.

(Ik ben er niet zeker van of de volgende afbeeldingen die Rodenburg gebruikte stammen uit Cesare Ripa). 

Dürer, Hiëronymus in zijn studeervertrek

Dürer verbeeldt hier het contemplatieve leven. Hiëronymus met leeuw, in zijn studeervertrek.

Dürer, Ridder, Dood en Duivel. 

Behoort bij de vorige (Hiëronymus)

Hier zien we het actieve leven.

 Dit is de gravure Melancholia I, van Albrecht Dürer, uit 1514.

En hier vindt een soort tussenvorm plaats: de melancholia. De mens is noch contemplatief, noch actief, hij is melancholisch. De stemming is die van de schemering, zie het licht links boven dat verdwijnt. De Melancholia wordt verbeeld als een engel, maar met de vleugels ongebruikt. Ze denkt na, passer en gereedschap liggen ongebruikt op de grond. Allemaal bruikbaar, maar nu niet. 

Het kinderengeltje laat hetzelfde zien, doet ook niets, kijkt ook omlaag. De hond ligt uitgeput. Verder vallen de ladder, de weegschaal en de zandloper op.

De blik van de engel is in zichzelf gekeerd, donker. De vleugels wijzen naar de letters en de zandloper, die voor de helft is doorgelopen. Daarmee is alleszins duidelijk dat het hier om een allegorie gaat, 'hora est', zonnewijzer, tijd. 

Het magische vierkant zegt iets: je kunt willekeurig welke rij optellen, je komt uit op hetzelfde getal. (Ik ken deze symboliek verder niet.)

Er zouden verder tekens van de dierenriem in te zien zijn; melancholia zou dan geboren zijn onder het teken van Saturnus; Saturnus is de tegenhanger van Jupiter, waarmee een balans tussen die twee staat aangegeven. De Weegschaal is geboren onder het teken van Jupiter, zie Dürer.

- Het opvallende rotsblok zou symbool kunnen staan voor geometrische kennis, evenals de perfecte bol. 

Er zijn verder te zien: hond, vleermuis en slang. De laatste zijn dieren van de schemering.

Er is een komeet te zien, zou dat werkelijk gebeurd kunnen zijn? Het licht dat daar straalt is dat van de kennis, zie ook de wiskundige attributen.

Mogelijk verbeeldt de putto, de kleine engel, de ziel van de grote. 

Het melancholische temperament (het element aarde), Jacob de Gheyn (II) 

 1596 - 1597

Hierboven een andere afbeelding van Melancholia, door Jacob de Gheyn. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Wat heeft Dürer nu willen zeggen, vraagt Rodenburg zich af?

- hij laat een moment van ingekeerdheid zien; alle instrumenten liggen werkeloos.

- Is dit een eigen moment van de kunstenaar? Heeft hij een 'painter's block' - naar analogie van 'writer's block'? 

- Het werk hoort samen bij dat van Hiëronymus en dat van de Ridder. Heeft hij willen laten zien dat deze tussenfase ook nodig is bij het scheppen? Een gedwongen, dan wel een gezocht 'niets doen'?

- De contrasten zijn wel erg gezocht: de engel, tijdsdimensies, Jupiter.

Zie bovendien de ladder, die doet denken aan de Jacobsladder, de verbinding tussen hemel en aarde. 'De mens wordt heen en weer geslingerd tussen het hemels en het aardse', het stoffelijke en het immateriële. Beeldt hij misschien ook een verbinding uit met het goddelijke?

Dit brengt ze in verband met Plato: de mania maakte de mens ontvankelijk voor de goddelijke inspiratie. 

(Noot van DEZE SITE: "Goddelijke waanzin, daarop berust het weten van de kunstenaar, die is bevlogen door een muze, waar dan ook alle eer naar toe hoort te gaan. (....)

Plato onderscheidt 4 gedaanten: (1) De profetische waanzin van de waarzegging, (2) de katharische waanzin van de geestesziekte, (3) de verrukking van de reine ziel in vervoering en de (4), de vorige drie overtreffend: de mania eros, de herinnering van de gevallen ziel aan haar hemelse oorsprong.) 

Toevoeging Magisch Vierkant: (van DEZE SITE:)

(Nog) een aantal frappante vaststellingen
Als A de 1e leter van het alfabet is en de letter L de 12e letter is, enz,
bekomt men voor zijn naam en voornaam:

ALBRECHT DURER = (1+12+2+18+5+3+8+20)+(4+22+18+5+18) = 136

Als we hetzelfde doen met de naam die hij aan zijn bord gaf:
MELENCOLIA EINS = (13+5+12+5+14+3+15+12+9+1)+(5+9+14+19) = 136

Als de vakjes twee per twee worden genomen krijgen we
16 en 3 = 163
2 en 13 = 213
en verder 510 en 118 enz. bekomen we 2368 en dit is de waarde van Jeus-Christus in het Grieks:
ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ = 888+1480 = 2368