Het visioen van Constantijn, Jona Lendering en Vincent Hunink, 2018 (2019)

Boekomslag, 2018.

Dit is het boek voor de komende Senia-bijeenkomst. Het viel me niet gemakkelijk het tot me te nemen, wat lag aan de veelheid van namen, aan de onbekendheid met dit stuk (oudheidkundige) geschiedenis, en ook aan de vele vragen die de auteur zichzelf stelt, de aannames die hij doet en dan weer niet doet. 

Het verstaan werd iets gemakkelijker toen ik gewoon maar eens Wikipedia erop nageslagen had wie Constantijn precies was. Hij was de man die het christendom uitbreidde naar het oosten, en Byzan++tium omdoopte tot Constantinopel. Aanvankelijk noemde hij de stad Nova Roma. 

Buste van Constantijn.

Constantijn schiep eenheid in het grote Romeinse rijk. Zoals hieronder te lezen valt, regeerden er in de jaren vóór hem meerdere keizers over het grote rijk. De regeringsvorm noemde men tetrarchie, het voorvoegsel tetra komt uit het Grieks, en staat voor vier. 

Het Romeinse rijk in vieren opgedeeld. De hoofdsteden waren hierbij afhankelijk van waar welke keizer woonde. Trier was dus eerst het centrum van de westelijke Caesar (later verheven tot Augustus).

Namen en periodes tot aan Constantijn; Diocletianus was de bedenker van de tetrarchie, in 293: 

		westen		oosten
Periode		Augustus	Caesar	Augustus	Caesar
293-305		Maximianus	Constantius Chlorus	Diocletianus	Galerius
305-306		Constantius Chlorus	Severus	Galerius	Maximinus Daia
306-307		Severus	Constantijn
307/308-310		Licinius
310*-311				**
311-313
313-324		Constantijn		Licinius
324-337		Constantijn
* Vanaf nu zijn er vier Augusti. ** Galerius' gebied werd verdeeld onder Licinius en Maximinus Daia.

Diocletianus  en Maximianus bleven in 293 allebei Augustus, oftewel keizer, maar stelden ook allebei een Caesar aan als onderkeizer en opvolger. De titel Caesar had sinds de tweede eeuw vooral gediend om troonopvolgers aan te wijzen, maar nu kreeg de drager van deze titel ook echt het bevel over een deel van het rijk.

Dit beeld van de tetrarchen in Venetië moest hun onderlinge verbondenheid weergeven.

Constantijn maakte een eind aan de tetrarchie, hij werd alleenheerser. Daaraan voorafgaand was er een grote strijd, waarbij Constantijn erin slaagde zijn positie in het westen te verstevigen. Zijn standplaats was Trier. Er staat nog een standbeeld van hem in York, Brittannia. 

Bronzen (modern) standbeeld van Constantijn I in York, Engeland, nabij de plaats waar hij werd uitgeroepen tot Augustus in 306

De Basilica van Constantijn in Trier. Oorspronkelijk heette het de Aula Palatina en was het de troonzaal van Constantijn. Het was bepleisterd en met mozaïeken versierd. Nadat de ruïne in de middeleeuwen herbouwd werd als burcht is het nu een kerkgebouw.

De droom van Constantijn en de slag bij de Milvische brug.

Constantijn breidde zijn rijk steeds verder uit. In 312 zat hij al in Noord-Italië, en zou strijd gaan leveren met Maxentius, die in Rome zat.
Voorafgaand aan de slag (bij de Milvische Brug, in 312, zou Constantijn een bijzondere droom gehad hebben waarin een hogere macht hem maande op de schilden van zijn soldaten het teken van Christus aan te brengen. De bronnen zijn niet eenduidig over hetgeen hij in zijn droom zou hebben gezien. Volgens Eusebius liet hij op de schilden een kruisteken aanbrengen met de woorden In hoc signo vinces ("in dit teken zul je overwinnen"). Lactantius, een andere bron, beweerde dat de soldaten het Chi-Rho-teken op hun wapenrusting hadden geschilderd.

Chi ro-teken of Labarum, vexillum (militaire standaard) gebruikt door Constantijn; symboliseerde de kruisigng van Christus,

Milvische brug over de Tiber, heden ten dage. 

De dag na de droom kwam het tot een treffen tussen de twee legers. Constantijn toonde zich een ervaren veldheer. Zijn leger dreef dat van de tegenstander terug naar de Tiber, waarop Maxentius besloot om de verdediging van de brug op te geven en in Rome stand te houden. Maar zijn leger kon Rome alleen binnenkomen over de brug. Constantijns leger bracht zware verliezen toe aan het terugtrekkende leger van Maxentius. Uiteindelijk zakte de provisorisch gebouwde brug in elkaar en kwam een deel van Maxentius' leger vast te zitten op de noordelijke oever van de Tiber. Zij werden gevangengenomen of gedood. Maxentius was een van de doden; hij verdronk in de rivier toen hij probeerde deze over te zwemmen. Zijn lichaam werd gevonden en tentoongesteld toen Constantijn een triomftocht door Rome hield om zijn overwinning te vieren.

De triomfboog van Constantijn in Rome, opgericht na zijn overwinning op Maxentius

Constantijns overwinning maakte dat hij voortaan alleenheerser was over het westelijk deel van het Romeinse Rijk. In het oosten zou Licinius een jaar later afrekenen met Maximinus Daia, zodat er eind 313 nog maar twee keizers in het Romeinse Rijk waren.

Middels het Edict van Milaan (313) besloten Constantijn en Licinius samen tot godsdienstvrijheid in hun rijk. Maar in 320 stelde Licinius opnieuw christenvervolgingen in. Constantijn bevocht hem en in het jaar 324 versloeg hij Licinius. Vanaf toen was Constantijn alleenheerser. 

Constantinopel, het Nova Roma, werd centrum van zijn rijk.

Constantijn maakte Byzantium tot hoofdstad van het oosterse Romeinse rijk te maken. Aldus werd Byzantium bekend als Nova Roma, of Constantinopel. 

Constantijn de Grote presenteert Constantinopel aan Maria. (Detail van een mozaïek uit de Hagia Sophia)

Nu terug naar het boek, in het bijzonder naar de titel: het Visioen van Constantijn. Bij velen is het bekend, dat Constantijn een visoen zou hebben gehad, voorafgaand aan de slag bij de Milvische brug. Dat visioen is in meedere bronnen vastgelegd. De oudste is uit een collectie die bekendstaat als de Panegyrici Latini, de 'latijnse lofredes'. Het is de verzamelnaam voor een twaalftal in 1433 in een handschrift te Mainz ontdekte lofredes, gericht aan het adres van romeinse keizers (vooral Constantijn de Grote) en deels van de hand van ons onbekende auteurs.

Deze lofrede staat in zijn geheel afgedrukt, en voldeed aan alle eisen van de toenmalig geldende retorica. 

Twee andere bronnen zijn Eusebius en Lactantius:

Eusebius, bisschop van Caesarea in Palestina. Hij schreef de Kerkelijke Geschiedenis, waarin de Vita Constantini. Het is een hagiografie (heiligenleven). 

Waarschijnlijk portret van Lactantius op een muurschildering uit de vierde eeuw.Lucius Caelius (of Caecilius?) Firmianus Lactantius (ca. 250 - 320) 

Lactantius was een wijsgeer uit de provincie Africa. Hij was een tegenstander van de heidense wijsbegeerte. Ook verzette hij zich tegen de tetrarchie. Hij schreef o.m. De dood van de vervolgers, waarin hij in geuren en kleuren de dood van Constantijns voorgangers beschreef. 

Beide schrijvers beschreven het visioen van Constantijn. Maar er zijn meer bronnen, onder meer dat het niet om een visoen, maar om een droom zou gaan. Uit de al genoemde panygirische tekst bleek,  dat het niet om een christelijk visioen, maar om een heidens gaat, met Apollo als verschijning. 

Uit nog een andere bron is duidelijk geworden, dat er in die tijd een halo rond de zon was verschenen, die Constantijn in Grand (Gallië) zou kunnen hebben waargenomen. Dan zou de droom een betekenis hebben willen geven aan de bijzondere halo en de kruisen. 

Een "kruis aan de hemel": kleine kring, bijzonnen, bovenraakboog, zonnezuilen en bijzonnenring.

(Bron: Wikipedia).Staat ook afgebeeld in het boek.

Ook dit is een bron: een gouden medaillon. 

Een gouden medaillon met Constantijn en Sol Invictus en profil afgebeeld en de legende INVICTVS CONSTANTINVS MAX AVG geslagen in Ticinum in 313 (Cabinet des médailles de la Bibliothèque nationale de France) Mogelijk vereerde Constantijn net als zijn vader de zonnegod Sol Invictus, mogelijk kreeg hij het christelijk geloof, dat hij sinds zijn jeugd kende, mee van zijn moeder Helena.

Onoverwinnelijke Zon, Sol Invictus. De munt hierboven wijst erop, dat het visioen van Constantijn allesbehalve christelijk was. Uit de Panagyrische toespraak werd al gewezen op Apollo en de zon.

De cultus van Sol Invictus bleef een belangrijk fundament voor het keizerlijk gezag tot het decreet van Theodosius I de dato 27 februari 390, dat bepaalde dat alleen Niceens christendom acceptabel was als religie. Zelfs Constantijn de Grote liet voor zijn (veronderstelde) bekering tot het christendom munten slaan met afbeelding van Deus Sol Invictus, en liet per decreet de dato 7 maart 321 de 'dag van de zon' de tegenwoordige zondag (dies Solis) tot officiële Romeinse rustdag uitroepen. 

Romeinse Apollo; de Grieken hadden er ook een. 

Het belang van Constantijn zit hem in het stoppen van de christenvervolgingen, en de eenwording van het Romeinse rijk. Het Edict van Milaan (313) bekrachtigde formeel het einde van de christenvervolgingen, die in 305 of 306 in West-Europa waren beëindigd en in 311 in de oostelijke rijkshelft. Het initiatief voor deze bekrachtiging ging uit van Licinius. Het zou later toegeschreven worden aan Constantijn de Grote, die als overwinnaar uit hun tweestrijd was gekomen en het edict in 312 had ondertekend uit collegialiteit.

Plaquette uit 1978 in de San Giorgio al Palazzo in Milaan ter herinnering aan het Edict.

Het boek geeft heel veel bronnenmateriaal, waaronder veel afbeeldingen van beelden, munten, gebouwen. Ze zijn 'maar' in zwart-wit, maar ik vond het leuk om te zien hoe dergelijke bronnen kunnen worden gebruikt om de historie te duiden. 

Henk Singor schreef in 2014 ook al een (uitgebreid) boek over Constantijn: Constantijn en de christelijke revolutie in het Romeinse rijk.  

Dit is een leuke gedramatiseerde documentaire over Constantijn en het Christendom. Hierin komt ook nog het concilie van Nicea ter sprake, dat ik in mijn blog niet heb genoemd. 

Ruim 5 minuten. 

Het Concilie van Nicea. Fresco uit het Sümelaklooster, nabij Trabzon, Turkije. (Foto Livius.org.) Dit  Eerste Concilie was bijeengeroepen door de Romeinse keizer Constantijn I in 325, in een poging om consensus te bereiken in de Kerk.

Ik vermeld ten slotte nog een recensie van M. Beumer, die opmerkt: "In dit nieuwe goed, doch op sommige plaatsen sceptisch, sarcastisch en soms paternalistisch naar de lezer toe, geschreven boek...."

Ach ja...  

Jona Lendering, auteur. Het staat niet vermeld, maar Vicent Hunink is vermoedelijk de vertaler van de lofrede, die het centrum van het boek uitmaakt. Lendering heeft ook een blog, getiteld Het visioen van Constantijn. Hierin staat veel aanvullende informatie.