Studiebol: Stalker, Andrej Tarkovski, 1979.

Filmposter

Stalker ontwaakt door het geluid van de trein, en een glas dat rammelend over de tafel beweegt door de trillingen.

Hij kleedt zich stilletjes aan om te vertrekken.

De film Stalker van Andrej Tarkovski is geremastered, zodoende konden wij hem gisteren in Eye bekijken. Het was een oude wens die in vervulling ging. Andrej Roebjlov en De jeugd van Ivan waren eerdere films die ik van Tarkovski zag, en waarover ik ook blogde.
Mijn overleden vriendin Geert vond Tarkovski de beste filmer ooit. Dat zeg ik haar niet na, omdat ik dat niet weet, maar zeker is dat Tarkovski prachtige films maakt. Deze ook.

Allereerst de titel: die is vervelend, omdat Stalker niet de betekenis heeft die wij er tegenwoordig aan geven. Stalker betekent hier 'gids'. Het kan ook iemand zijn die scherp op zoek is naar zijn prooi; en soms is de betekenis 'coyote', iemand die een ander persoon helpt de grens over te steken.
In deze film ligt de betekenis 'gids' voorop.

Café waar de drie mannen elkaar ontmoeten. Prachtig hoe Tarkovski van oude meuk zulke mooie beelden weet te maken.

Er zijn drie hoofdpersonen, alle drie met een allegorische naam: Stalker, Professor en Schrijver. Stalker helpt Professor en Schrijver om de verboden Zone te betreden, en daar op zoek te gaan naar de geheime kamer. Iemand die in die kamer is, kan zijn diepste wens in vervulling zien gaan. De motieven zijn verschillend: Schrijver zoekt inspiratie, Professor wil de Zone onderzoeken, Stalker is de meest spirituele, poëtische zoeker.
De Zone is bewaakt, ze moeten door een bewapende grens heen.

Zo ziet de stad eruit die ze verlaten.

Als ze eenmaal de grens over zijn, gaat het beeld over van zwart-wit in kleur. Het landschap is mooi, zelfs ook schitterend in zijn dystopische uiterlijk. Want er is duidelijk iets ernstigs gebeurd: er liggen wrakken en er zijn zelfs nog lijken zichtbaar. Je denkt al gauw aan Tsjernobyl, maar dat kan niet: die ramp gebeurde pas jaren ná deze film.

Het zijn vooral de beelden in deze film die overweldigend zijn; schoon en lelijk inéén.

Al gauw op hun reis ontdekt Schrijver de geheime kamer, maar Stalker maakt duidelijk, dat hij er niet in een rechte lijn naar toe mag; ze moeten er in cirkels op af gaan.

De geheime kamer dient in cirkels te worden benaderd.

Er zitten gevaarlijke stukken in hun weg, onder andere een soort tunnel. Schrijver trekt het kortste stukje hout, en moet voorop.

Dit stuk is met name gevaarlijk in de tocht..

Je schiet in de lach, als er opeens een telefoon rinkelt, en een van de mannen antwoordt: Nee, dit is geen kliniek.
Ze bereiken de kamer, en ze kijken erin. Wij zien hen alleen maar kijken, niet wat er in de kamer is. Ze ruziën wel de hele tijd, en hier al helemaal. Stalker draagt hier een mooi gedicht voor. Het is een gedicht van de vader van Tarkovski.

Het gedicht dat Stalker voordraagt.

Ik geef hier de Engelse vertaling van het gedicht, gemaakt door Arseny Tarkovski:

So summer is gone

"So summer is gone,
leaving no epitaph.
It's still warm in the sun,
only that's not enough.

All that true could have come,
like a five-fingered fluff.
Folded into my palm,
only that's not enough.

No evil was slighted
in the good aftermath.
World was festively lighted,
only that's not enough.

Life forever was tucking,
caring, making me laugh.
I was really lucky,
only that's not enough.

No leaves ever seared,
no limbs broken rough.
Day, like glass, washed all clear,
only that's not enough..."

1967 Arseny Tarkovsky

/на русском/

Вот и лето прошло,
Словно и не бывало.
На пригреве тепло.
Только этого мало.

Все, что сбыться могло,
Мне, как лист пятипалый,
Прямо в руки легло,
Только этого мало.

Понапрасну ни зло,
Ни добро не пропало,
Все горело светло,
Только этого мало.

Жизнь брала под крыло,
Берегла и спасала,
Мне и вправду везло.
Только этого мало.

Листьев не обожгло,
Веток не обломало...
День промыт, как стекло,
Только этого мало.

/1967 Арсений Тарковский/

Het gedicht komt uit de bundel Vestnik. Het verwoordt het religieuze kernthema dat in Stalker wordt aangeraakt. Met onze woorden en profane verlangens zullen we nooit gedijen in overvloed, maar altijd ervaren een tekort te hebben.

Ze keren terug naar hun eigen land. In het café waar hun tocht begon zien we de vrouw van Stalker terug. Met haar en met hun beider dochter Aapje begon de film, zij met hun drieën liggend in bed.
Stalkers vrouw is blij dat hij toch terug is gekomen. Hij neemt zijn verlamde dochter op de nek, en ze wandelen een stukje.

Wandeltochtje van Stalker met zijn vrouw, Aapje op zijn rug, de hond die onderweg met hen is meegelopen erbij. Let op de pijpen met rook uit het water.....

Aan het eind van de film zien we Aapje achter een tafel zitten, ze laat een paar glazen bewegen zonder ze aan te raken. Heeft ze telekinetische gaven?

Raadselachtig einde.

Enkele opmerkelijke waarnemingen:
Stalker ligt aan het eind op de grond van een bibliotheek ligt, we zien een wand helemaal vol met boeken. Zijn vrouw brengt hem naar bed. Het blijkt dezelfde armoedige slaapkamer van aan het begin te zijn.
Iets anders opmerkelijk is de doornenkroon waarmee Schrijver zich tooit. Het beeld is geladen, maar ik kan het niet goed duiden.

Schrijver met doornenkroon.

Tarkovski zelf heeft over de Zone gezegd, dat die 'het leven' symboliseert. Zou de tocht naar de kamer, die je diepste verlangen vervult - zelfs, of juist het verlangen, dat je van jezelf niet kent - dan inhouden dat het je een leven zonder zorg zal opleveren?

Daarover zegt Stalkers vrouw op het eind van de film iets roerends: „Zonder zorgen zou het leven niet beter zijn. Het zou slechter zijn. We zouden niet weten wat geluk is.

”

Stalkers vrouw, aan het eind.

Stalkers leermeester was Everzwijn. Die had zijn broer erin geluisd, bij de kamer. Everzwijn had hem bewust aan het langste eind laten trekken. De broer kwam om tijdens de gevaarlijke tocht.

Everzwijn kwam in de kamer terecht, en uitte zijn diepste wens: zijn broer terug. In plaats daarvan werd hij steenrijk, de broer bleef weg. Everzwijn verhing zichzelf.

Tijdens de (schitterend geschreven) woordenstrijd tussen de mannen dreigt de wetenschapper een bom de kamer in te gooien. Zijn argumenten zijn steekhoudend en actueel: de mensen zijn niet te vertrouwen, hun diepste verlangens zijn boos en destructief, ze zullen de kamer alleen maar betreden om hun macht over elkaar te vergroten, oneindig bloedvergieten zal er het gevolg van zijn.

En de schrijver valt Stalker aan, die de kamer nooit heeft betreden en eigenlijk niet goed kan uitleggen waarom niet. Woedend vraagt hij of de kamer voor Stalker niet een manier is om greep te hebben op de mensen die hij leidt, is hij niet een soort valse priester, een manipulator met valse hoop? En dan, zegt hij honend, waarom is Everzwijn niet opnieuw naar de kamer gegaan, had zijn berouw hem niet kunnen redden? Bewijst dat niet dat de kamer een verschrikking is, een demiurg, een gruwelgod – omdat de mens die hem betreedt, dat nu eenmaal allemaal ook is?
Woeste vragen, hevige, dostojevskiaanse dialogen, die eerder eindigen in een uitputting dan in een oplossing – drie mannen vertwijfeld zittend op de drempel van de kamer. Ze kunnen niet geloven, maar ze kunnen al evenmin het verlangen doden naar het geloof dat hen naar de kamer heeft gebracht.

Uit:Willem Jan Otten, Trouw.
De film is opgenomen in Estland, bij een verlaten hydro-elektrisch station. Later zou blijken dat deze plek besmet was: zowel Stalker, zijn vrouw Larissa en Anatoly Solonitsyn (die de Schrijver speelt) stierven alle drie als gevolg van besmetting door een chemische fabriek die bovenstrooms stond van de set.
Interessante opmerkingen zijn te vinden op de volgende sites: Criterion, Weird fiction en dit essay van Ralph Evers.