Afbeelding van Heraclitus
By Unknown author - Thomas Stanley, 1655, The history of philosophy, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=21228008
Katja maakte gebruik van deze editie van Heraclitus, bezorgd door Cornelis Verhoeven. Tweetalige uitgave, Grieks en Nederlands. Verhoeven is een groot kenner van Herakleitos.
Herakleitos (Griekse benaming, Heraclites of -tus is Latijn) hoort bij de pre-socratische filosofen.
De pre-socratische filosofie vormt de beginfase van de westerse filosofie in de periode 600–400 v.Chr., vóór de tijd dat Socrates en zijn volgelingen de filosofie beïnvloedden. Pre-socratische denkers waren afkomstig uit onder andere de Griekse koloniën. Heraclites kwam uit Efeze, thans Turkije. .jpg)
.jpg)
Kaart van het Archaïsche Griekenland
750-490 voor Christus.
Zie Efeze
Pre-socraten waren voornamelijk natuurfilosofen, ze braken met de daarvóór geldende religieuze denkbeelden. Als natuurfilosofen bedachten ze verklaringen voor het ontstaan en de werking van het heelal en natuurprocessen.
Herakleitos leefde van 540 tot ongeveer 480/470 voor Christus. Hij schreef één werk in cryptische, spreukachtige stijl. Het geschrift heette volgens Diogenes Laërtius Over de natuur (Peri phuseōs) of mogelijk De muzen. Het werk is verloren gegaan, we kennen Heraclites' denkbeelden alleen van de citaten van andere grote denkers.
Over de mens Herakleitos
Herakleitos, geschilderd in 1630, Utrecht.
Door Johan Moreelse - Johannes Moreelse, Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=95512
Johannes Moreelse schildert Heraclites met een globe, bovendien betraand. Aldus toonde de schilder de sombere houding tegenover de wereld; Heraclites, de huilende filosoof, het zogenaamde vanita mundi-motief verbeeldend. Het begaan zijn met het lot van de mens in de wereld.
Moreelse schilderde ook de tegenhanger: de filosoof Democrites, de lachende filosoof.
Democritus
Door Johan Moreelse - Mauritshuis, Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=86339012
Herakleitos vormt met zijn filosofie een brug tussen oude inzichten uit India en de Griekse beschaving. Efeze was een Griekse kolonie, zie kaart.
Onder anderen Socrates had een grote achting voor hem
Vuur leeft de dood van de aarde en lucht leeft de dood van het vuur, water leeft de dood van de lucht, aarde van het water.
De menselijke aard sluit geen inzichten in, maar de goddelijke wel.
(Origenes, Contra Celsum IV, 12)
(Hippolytus, Refutatio omnium haeresium IX, 9)
Het bestreken gebied wordt wel steeds groter en verder weg.
.jpg)
De filosofie van Herakleitos:
Als voor-socratisch denker had Herakleitos belangstelling voor de kosmos, de vier al genoemde elementen, maar ook: voor de plaats van de mens in dit alles. Dat leidde tot een nieuw perspectief.
Hij ging uit van de vier elementen: vuur, water, aarde en lucht als de samenstellen bestanddelen van de natuur. Herakleitos had een bijzondere belangstelling voor de oorsprong van de kosmos. Wat was volgens hem het eerste, het oer-element?
Hij dacht: het vuur. Daaruit ontstond de hele wereld; een proces dat vanzelf ging, volgens een principe dat zich steeds verder ontwikkelde.
Het leidde vanzelf ook tot de vraag naar de plaats van de mens daarin, alsook naar de vraag naar het wezenlijke.
Het vuur, het oer-vuur, zet alles in beweging en brengt alles voor. Het is geen element van de wereld, het bevindt zich daarbuiten. 's Nachts is het te zien, want sterren zijn gaten in het heelal waardoorheen het oervuur, het kosmisch vuur schijnt.
Daarnaast hebben we ook fysisch vuur. Dat maakt deel uit van een hele kringloop: vuur - water -aarde - lucht - vuur. Weliswaar verandert de gedaante steeds, maar de massa blijft behouden.
Vergelijk deze uitspraak van Marcus Aurelius, Ad seipsum IV, 46:
Vuur leeft de dood van de aarde en lucht leeft de dood van het vuur, water leeft de dood van de lucht, aarde van het water.
Vuur heeft ook een geestelijke vorm bij Heraclites:
Achter alle verschijnselen zit de logos; de redelijke ordening die eigenlijk van alles wat ontstaat op de materiele wereld in beweging zet.
Is de Logos een soort verstand? Of soort energie? Nogmaals: het is een bepaalde ordening die alles voortbrengt. De wereld is in principe logisch, verstandig, en
harmonisch ingericht
Als mens hebben we daar deels toegang toe. We zouden kunnen begrijpen wat er allemaal gebeurt in de kosmos, alleen is het helaas zo dat we wakende slapen. We zien die ordening niet.
En als we half slapen is het de taak van de filosofen ons wakker te maken.
Heraclites vroeg zich ook af of wij als mens 'te vochtig' waren. Wijn drinken, betoogde hij, houdt ons in slaap. Ons doel moet zijn: droog worden. Vermoedelijk zouden we onszelf dan ook beter begrijpen.
Heraclites vermoedde ook onder ons bewustzijn nog een onderlaag. Konden we die wellicht bereiken?
Katja noemde dat 'een diepgaande kosmische gedachte'.
Heraclites' leer wordt ook de leer van de tegenstellingen genoemd. Vergelijk dit citaat van Hippolytus, uit Refutatio omnium haeresium IX, 10):
De god is dag en nacht, winter en zomer, oorlog en vrede, verzadiging en honger; hij neemt een andere gedaante aan, zoals olie, wanneer die wordt vermengd met geurstoffen, genoemd wordt naar wat ieder het aangenaamste vindt.Katja noemt dit het tegendeel van hoe we nu kijken: wij zien nu uitsluitend de tegenstelling dag en nacht, terwijl Heraclites ze samen ziet. Je kunt niet spreken van het een als het ander er niet is. Ze zijn beide noodzakelijk voor elkaar om elkaar voort te brengen. Het leidt tot dynamiek: een voorlopige gedaante die de strijd kan aannemen.
Alles lijkt dus wel tegengesteld, maar in feite is alles één, 'uitéén- en samen- strevend'.
Die strijd van de tegenstellingen dat is de grote harmonie, dynamisch dus.
Stilstand, stasis, is de dood.
Het vuur is daarvoor een prachtig beeld, laait opnieuw op, dooft voortdurend uit.
Oerknal, foto EO;
Oerknal, of oervuur....?
De dynamiek van Heraclites klinkt ook door in de uitdrukking: alles stroomt, panta rei. Achter deze vaak gehoorde woorden hoort nog een stukje: 'en niets blijft'. Alles is steeds in flux, in verandering. Je kunt niet 2 x in dezelfde rivier stappen, niet alleen is de rivier nooit twee keer hetzelfde, ook jij bent dat niet.
Heraclites' filosofie vindt zijn tegenhanger in een andere natuurfilosofie, die alles als altijd hetzelfde blijvend beschouwt. Hierover praten we in deze lezing verder niet.
Met de rede liggen we het meeste overhoop - vindt Heraclites. We kunnen de dynamiek van het vuur, en de leer van de tegenstellingen gewoon niet goed begrijpen. 'Veracht de mensen daarom, dat ze het niet zien.'
Als je maar goed kijkt....
Is er dan niks permanents?
Zoeken we iets grijpbaars? Wat staat vast? Het antwoord is ook alweer lastig:
Alle afzonderlijke verschijnselen zijn verschillende gedaanten van wat gescheiden wordt. De wereld is een soort cyclus. Een levend geheel, en uiteindelijk keert het vuur weer terug.
Wat constant is aan het aan vuur, is zijn veranderlijkheid. Maar de ordening van de verandering is gelijk..jpg)
.jpg){kind=icon}
Vergelijk (Clemens van Alexandrië, Stromateis V, 105):
Deze ordening, dezelfde voor alle wezens, is niet gemaakt door iemand van de goden of van de mensen, maar zij was er altijd, is er en zal er zijn, een eeuwig levend vuur dat volgens zijn maten ontbrandt en dooft. Afwisselende gestalten van vuur: vooreerst zee, de ene helft van de zee aarde, de andere gloeiende wind. …de zee stort zich uit en krijgt haar maten naar dezelfde verhouding zoals die er was voordat zij aarde werd.
De ordening komt dus niet van de mens, hij is eraan onderworpen.
Heraclites wordt nog steeds bestudeerd, met de gedachte dat de mens beperkt is in zijn waarneming)
Denk aan Nietzsche: iets wat we observeren houdt zich nooit stil.
Tegen vuur kan alles ingewisseld worden en vuur tegen alles, precies zoals tegen goud goederen en tegen goederen goud.
Want het vuur zal, als het komt, alles oordelen en aanpakken.
(Hippolytus, Refutatio omnium haeresium IX, 10)
Vuur is hier ook weer de oerkracht in de kosmos. Want het vuur zal, als het komt, alles oordelen en aanpakken.
(Hippolytus, Refutatio omnium haeresium IX, 10)
De menselijke aard sluit geen inzichten in, maar de goddelijke wel.
(Origenes, Contra Celsum IV, 12)
Een man heet onnozel in vergelijking met de god, precies zoals een kind in vergelijking met een man.
(Origenes, Contra Celsum VI, 12)
De heer van wie het orakel in Delphi is, zegt niet en verbergt niet, maar geeft een teken.
(Origenes, Contra Celsum VI, 12)
Origenes: zegt feitelijk: we tasten in duister. De plaats van de mens is maar stofje in de kosmos.
Heraclites is in dit opzicht heel anders dan Plato of Socrates. Deze beiden waren van mening, dat als wij, mensen, ons best doen, wij via de filosofie onze inzichten terug kunnen krijgen. Wij kunnen zicht krijgen op de Ideeën.
In vergelijking met Heraclites is de mens bij Plato en Socrates veel machtiger. Socrates spreekt ook niet over een proces, hij wil veel meer vastzetten. Als we de ratio maar ontwikkelen, kunnen we de wereld begrijpen. Hem van daaruit beheersen en aan hem onze wil opleggen.
Socrates was een beetje bang voor Heraclitus, die liet de mens als heel klein zien, tegenover de kosmos als grote kracht.
Heidegger en ook Nietzsche zien Heraclites' inzichten weer als zeer waardevol.
Het orakel van Delphi was eigenlijk een spleet in een rots. Aan een priesteres kon je vragen stellen, maar de antwoorden waren ongrijpbaar. Het orakel zegt niets, verbergt niet, zij toont. Wij moeten dat teken kunnen lezen.
Vergelijk hiermee de duistere uitspraken van Heraclites.
De laatste die ik citeer is omstreden geraakt; hij luidt:
Oorlog is de vader van alles, de koning van alles. Aan de ene groep wijst hij hun plaats toe als goden, aan de anderen als mensen; sommigen maakt hij slaaf, anderen vrij.(Hippolytus, Refutatio omnium haeresium IX, 9)
Op grond van deze uitspraak wordt wel beweerd dat Heraclites de vader van het fascisme was.
Niets is minder waar - is mijn overtuiging. Met 'oorlog' wordt de strijd, de botsing der tegenstellingen bedoeld; de dynamische energie. Heraclites pleit nergens voor een strijd tussen mensen. Strijd is simpelweg altijd als mechanisme aanwezig; als mens kunnen wij daar geen invloed op uitoefenen - helemaal niet als goden opereren. We kunnen proberen het mechanisme te begrijpen, wij allen zijn onderhevig aan de natuur, aan dezelfde dynamiek.
Heraclites' inzicht heeft niks met moraal, inzichten te maken.
NB: uit een latere discussie viel nog de opmerking, dat we bij Heraclites steeds met vertalingen te doen hebben. Zo bezien valt er nog enige ruimte te zien in wat hij mogelijk bedoelde.
Ik vat nog enkele inzichten samen:
'Zelfs water is een andere gedaante van vuur.' Ja, want vuur is de drager van alle kosmische ontwikkeling.
pauze
Na de pauze besteedden we aandacht aan de kunstenaar Richard Long.
Richard Long koos Katja niet voor niets als de kunstenaar bij Heraclites de filosoof. Longs kunstwerken kenmerken zich vooral door de sterke betrokkenheid op de natuur. Eigenlijk is de natuur zijn kunstwerk. En wat Long tot uiting probeert te brengen in de natuur is de beweging. 
Sculpture of a man walking through a landscape, 1965.
Eerste kunstwerk, nog met gips. Long werd ervoor van school gestuurd, omdat het gips niet te verwijderen viel.
Hierna volgt hij een heel ander pad. Dit kunstwerk hierboven was zéér permanent, de hiernavolgende niet meer.
Kunst moet voor hem iets maken wat beweging uitdrukt. Of in beweging zet.
Gaat het om wat we zien, of om wat het uitdrukt?
Kunst moet voor hem iets maken wat beweging uitdrukt. Of in beweging zet.
Gaat het om wat we zien, of om wat het uitdrukt?
De gedachte leidde tot het idee dat je iets kon doen zónder materiaal, met de elementen die er al zijn.
Long liep dit stuk gewoon, een aantal keren door het gras, en fotografeerde het pad. Aldus drukte hij uit dat hij daar geweest was, en zoals het op zijn foto te zien was. Hij maakte gebruik van alles wat de natuur zelf al in huis had. Voegde niks toe, maakte geen blijvend monument.
.jpg)
Katja associeert dit kunstwerk met een filosofisch werk van de Roemeen Mircea Eliade, Het heilige en het profane. Zoals de bibliotheek het beschrijft: Een godsdienstwetenschappelijke verhandeling over de inhoud en beleving van de religie van de archaïsche mens, geprojecteerd naar de moderne mens.
Katja: 'De cirkel heeft eigenlijk een religieuze oorsprong. Het begon met het neerzetten van een paal. Daarmee begon de mens een ordening op te leggen aan de natuur. De kosmos heeft een religieuze ondergrond. Een cirkel is iets onnatuurlijks, die wordt altijd door de mens gebracht.'
Long ging altijd zonder gereedschap of iets op weg. Zelfs zonder water, hij dronk uit de rivieren onderweg. Een expositie van hem heette dan ook: Drinking the Waters of Dartmoor.
Zijn weg, kunst, is uniek, hij hoort niet bij de landschapskunstenaars, zoals Christo: Long bouwt geen monument op. Hij is ook geen conceptueel artiest, er ligt geen bepaald concept aan zijn werk ten grondslag. Het gaat bij hem om 'centering the artist’s life-long concern with walking as an aesthetic and philosophical practice.'
Zijn weg, kunst, is uniek, hij hoort niet bij de landschapskunstenaars, zoals Christo: Long bouwt geen monument op. Hij is ook geen conceptueel artiest, er ligt geen bepaald concept aan zijn werk ten grondslag. Het gaat bij hem om 'centering the artist’s life-long concern with walking as an aesthetic and philosophical practice.'
In deze cirkel staan gewoon korte weergaven van iets wat hij een bepaalde dag of nacht gezien of beleefd heeft: bij voorbeeld: 7e nacht; dierenholen; windstil; hagedissen; rode spin, et cetera.
Het titelwerk, Drinking the Rivers of Dartmoor, (is) 'a wall-filling text, essentially a list of 14 streams (Yealm, Erme, Plym etc), laid out like a piece of concrete poetry – though he stresses such works absolutely aren’t poetry. It’s based on a six-day “ritualised walk around one of my life’s prototype landscapes” – not so far from his home in Bristol.'
Aldus The Guardian.
Rhythm and Blues, 2011
Photograph: Ken Adlard/Courtesy Lisson Gallery
In dit kunstwerk maakte Long alleen gebruik van water en modder.
Al bij al drukt Long mooi het vergankelijke uit. Zo'n foto als England 1968 laat een pad door een veld madeliefjes zien. Het is al lang weer weg, en de natuur heeft zich sindsdien ook al lang hersteld. Niets is aangetast.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten