Het evangelie volgens Jezus Christus, José Saramago, 1991 (2011)

Boekomslag, de vertaling is van Harrie Lemmens.

Dit is de oorsrponkelijke uitgave. 

Ik ben sinds kort geïnteressseerd geraakt in de Portugese schrijver José Saramago, dat kwam mee met de film The Enemy, en met het boek Man in duplo. 

Ook ben ik geïnteresseerd in het leven van Christus, en het verhaal rond dit boek maakte mij ook nieuwsgierig. José Saramago was namelijk alles behalve gelovig, hij was een overtuigd atheïst, geloofde juist in een zeer aards communisme. Het evangelie volgens Jezus Christus deed in Portugal veel stof opwaaien, het boek werd als blasfemisch beschouwd. Saramago werd zelfs van de nominatie van de European Literature Award geschrapt door de staatssecretaris van Cultuur. Saramago walgde zo van deze "terugkeer van de inquisitie" dat hij Portugal de rug toekeerde en naar Lanzarote verhuisde.  Daar is hij ook gestorven, in 2010.

José Saramago, 1922-2010.

Saramago droeg dit boek op aan Pilar, de vrouw met wie hij huwde in 1988. Zij was een Spaanse journaliste, haar volledige naam luidde Pilar del Rio. 

Pilar del Rio, geboren 1950.

Er is een Website over Saramago.

Ik vond het een geweldig boek om te lezen, omdat Saramago een humor heeft die ik vergelijkbaar vind met die van Godfried Bomans. Ik zat af en toe hardop te schateren! 

Een Amerikaans literatuurcriticus, Harold Bloom, die ook een biografie over Saramago schreef, noemt dit werk 'seriocomic', een typerend mengsel (typerend voor Saramago) tussen ernst en grap. 

De Amerikaanse literair criticus Harold Bloom noemt het boek seriocomic; 
 Having a mixture of seriousness and sport; serious and comical.
Ondanks dat hij het niet met S. eens is over de inhoud vindt hij het een geweldig boek. 

Bloom schreef vaker over religie en spiritualiteit. 

Over de inhoud: 

Saramago vertelt het Jezusverhaal op zijn eigen manier. Hij gebruikt wel allerlei gegevenheden uit de Bijbel, maar vult naar hartelust de hiaten in. 

Zo zijn we bij de conceptie van Jezus aanwezig, en moeten we helaas toezien hoe vader Jozef op 33-jarige leeftijd door de Romeinen gekruisigd wordt. Haast per ongeluk, omdat hij in een opstootje terecht kwam waarmee hij niets van doen had. 

In 73 voor Christus kwam een groot aantal slaven onder leiding van Spartacus in opstand tegen de Romeinse gezag. Ze werden uiteindelijk gevangen genomen en een duizelingwekkend getal van 6.000 van hen werd gekruisigd langs een 200 kilometer lange strook aan de Via Appia in Italië.

Jozefs dood riep mij onmiddellijk Spartacus in gedachten, die ook gekruisgid werd, zie plaatje + onderschrift hierboven. Jozef hangt ook in zo'n rij, helemaal aan het eind. 

Jozef leed trouwens aan nachtmerries, ten gevolge van het feit, dat hij wist van de aanstaande moord op de onnozele kinderen, maar daar niets aan deed voor anderen om die te voorkomen: hij redde alleen zijn eigen kind. 

Peter Paul Rubens, de kindermoord te Bethlehem. 

Vanaf de dood van Jozef neemt Jezus de nachtmerries van zijn vader over. 

Maria kreeg trouwens nog acht kinderen na Jezus, Jezus was de oudste. Hij verliet het ouderlijk huis nogal vroeg, en kwam te werken eerst als hulp bij een herder, daarna als visser. 

De herder was de duivel. Die kwam trouwens een aantal keren voor in het verhaal. De eerste keer bij de geboorte-aanzegging bij Maria. (Hoewel hij hier ook een engel kon zijn, dat bleef in het midden.) Hij gaf Maria een kom met lichtgevende aarde, die bleef bij de voordeur staan, en ving bij de kruisdood van Jezus zijn bloed op. 

Maria Magdalena, Jan van Scorel, Rijksmuseum.

De boetvaardige Maria Magdalena, Gerard Dou. In dit boek van Saramago heeft Maria M. bepaald geen boetvaardige rol. 

Jezus ging een relatie aan met de prostitué Maria van Magdala. Het was een grote liefde voor allebei, Maria stopte met zich te prostitueren vanaf toen. Hun eerste liefdesnacht wordt breed verteld, heel wat anders dan de snelle seks van Jozef en Maria aan het begin. 

Opmerkelijk vond ik Jezus bezoek aan de tempel, als twaalfjarige, toen hij de schriftgeleerden (volgens de bijbel) versteld deed staan van zijn kennis (voor zover ik me dat herinner). Jezus stelt een vraag die hout snijdt: hij vraagt naar schuld. Ik denk nu terug aan de schuld die Jozef is blijven voelen na de moord door Herodes, een schuld die Jezus van hem had overgenomen. 

Nogmaals kindermoord, rechts Herodes de Grote (37 vChr - 4 v Chr)

Matteo di Giovanni, 1435-1495

Alle wonderen komen voorbij in dit boek: Jezus die de storm laat liggen, de wonderbare visvangst, de wonderbare broodvermenigvuldiging, de bruiloft van Kana met de wijn, de opstanding van Lazarus.... 

Centraal staat misschien wel de ontmoeting die Jezus heeft met God en de duivel tegelijk. Die vindt plaats in een bootje op het meer, in een zeer dichte mist. God zit in de punt van de boot, de duivel komt aangezwommen. 

Wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging

Uit de Codex Egberti, rond 990

God doet uit de doeken wat de plannen met zijn zoon Jezus zijn: het plukje mensen dat tot dan toe in hem geloofde (de Joden) vindt hij eigenlijk te weinig. Zijn plan is om zijn macht over de hele wereld uit te breiden - en dat zal gaan gebeuren door de dood van zijn zoon. Jezus heeft daar helemaal geen zin in, en zelfs de duivel is tegen. Als hij maar terug mag keren in de hemelse heerscharen. Maar zelfs daar voelt God niets voor: hij zelf is niets dan goedheid, maar kan dat alleen maar zijn omdat hij bestaat naast het kwade. De duivel. 

Jezus zal dus wonderen blijven verrichten, dat doet zijn hemelse vader ; of Jezus het nou zelf wil of niet. 

Het verhaal eindigt met zijn kruisdood, maar daarmee was het boek ook al begonnen: zodat de cirkel rond is. Christus' bloed wordt opgevangen in de kom die Maria kreeg bij de aanzegging. 

Een heel opmerkelijk stuk is de opsomming van allerlei heiligen, en de wijze waarop die vermoord zijn, of gemarteld. Dat gaat echt bladzijdenlang door, ik heb het overgeslagen, zo erg. 

Sint Sebastiaan. Ik weet niet eens of Saramago hem noemt, het is wel één van de heiligen wiens dood vele kustenaars heeft geïnspireerd. 

Gerrit van Honthorst, 1623 (National Gallery, Londen)

Vooral in dit gesprek met God komt duidelijk de opvatting van Saramago over godsdienst naar voren: behalve de lijst van martelaren noemt hij de verstervingen van monniken, de kruistochten, de brandstapels, de inquisitie: alles ter ere van gods macht en glorie. Het is duidelijk dat Saramago niets geen goeds in God ziet. 

Ik citeer Dirk de Schutter:

"Saramago heeft zijn marxistische sympathieën en zijn afkeer van de Rooms-Katholieke kerk nooit onder stoelen of banken gestoken. In zijn romans schaart hij zich steevast aan de zijde van de kleine man, de verschoppeling, verloren en vergeten in het raderwerk van de geschiedenis, en keert hij zich tegen heersers die alles – geweld, schuld, kennis, God – gebruiken om hun heerschappij uit te bouwen. Hij bestookt het christendom met heikele vragen, zoals “waar eindigt nederigheid en begint slaafse onderwerping?”, of “waar komt de schuld vandaan die de mensen met zich meedragen?”. Bovenal is hij beducht voor de relatie tussen religie en fundamentalisme, en is hij ervan overtuigd dat religies nooit gediend hebben om mensen dichter bij elkaar te brengen of met elkaar te verzoenen.

Vanzelfsprekend is Het evangelie volgens Jezus Christus geen theologische studie, noch een religieuze aanklacht. Het is in eerste en laatste instantie een meesterlijke roman over aandoenlijke mensen die verwoed op zoek zijn naar de zin van de schepping en van hun leven."

De geboorte van Christus, 

Meester van de Brunswijkse Diptiek, ca. 1490 - ca. 1500

Ik citeer de conclusie van de recensie op deze Portugese site:

"Iedereen die in de Bijbel geïnteresseerd is, of dat nu door geloof, studie of gewoon nieuwsgierigheid is, zal geïnteresseerd zijn in het verhaal van een vermenselijkte Jezus, met de behoeften en twijfels van elk gewoon mens. In het Nieuwe Testament is er een leemte in het verhaal van Jezus, er is weinig (of niets) bekend over zijn adolescentie en vroege volwassenheid. José Saramago legt grote nadruk op deze fasen van het leven van de jonge Jezus, die zijn gezin verlaat en op een ontdekkingsreis gaat en leert, totdat hij God ontmoet en veel meer over zichzelf te weten komt, over zijn echte missie. Dit boek, geschreven in de karakteristieke stijl van de auteur, bevat veel reflecties en kritiek op de Bijbel en vooral op de katholieke kerk, die het niet kon waarderen, en bovendien Saramago bekritiseerde door te zeggen dat het werk het geloof schaadde. De controverse deed zich ook voor voor de seksuele scènes, tussen Maria en Jozef, en ook tussen Jezus en Maria Magdalena (uit Magdala). Het is geen werk dat ervoor zorgt dat iemand zijn geloof in de steek laat, het is het werk van een auteur die de vrijheid nam om te speculeren over het leven van Jezus, vooral over de minder bekende periodes van zijn leven, waarvan er geen bewijs is. Een werk dat veel kritiek oproept, maar dat de lezer tegelijkertijd aan het denken zet. Bovendien bevat dit boek een van de beste eindes van allemaal. Besteed aandacht aan de kleine details en als je het begin wat traag vindt, blijf dan lezen, het is de moeite waard."

Christus overhandigt de sleutels aan Petrus; 

Pietro Perugino.

Ik zelf ben gewend aan mensen die niet in God geloven, sterker: die in het rauwe leven, oorlog, concentratiekampen, noem alle wereldellende maar op, het bewijs zien dat God niet kan bestaan. Atheïsten pur sang. 

Ik zelf ben wel gelovig, en ik hoed mij ervoor om daarover met wie dan ook in discussie te gaan. Ik heb niet de behoefte iemand te overtuigen, en wil zelf ook niet overtuigd worden van een andere opvatting betreffende God. 

Ik kan wel zeggen, dat dit boek mij heel veel heeft gegeven, maar niets op spiritueel gebied. Ik vond deze mening op internet, die ik graag onderschrijf: zie DEZE SITE.

Christus Verlosser, (Pantocrator), 

ikoon uit de zesde eeuw, Sint Catharinaklooster. berg Sinai.

Ik citeer daar enkele regels uit: 
"In feite kan worden gezegd dat het centrale thema van het evangelie veeleer de bloedige geschiedenis van het christendom door de eeuwen heen is, dan de verdieping van het persoonlijke drama - existentieel of religieus - van de man Jezus van Nazareth. De permanente horizon waarnaar het verhaal de lezer verwijst, is die van de eindeloze opeenvolging van martelingen, martelaarsdaden en bloedbaden die het leven van Jezus zou inluiden, dat 'eindeloze verhaal van ijzer en bloed, vuur en as, een oneindige zee van lijden en tranen ”(SARAMAGO, 1995, p. 381) die de mensheid overweldigt.
Dit specifieke perspectief van het verhaal van Jezus, dat het hele evangelie van Saramago vormgeeft, onthult a priori een hermeneutiek (uitleg, verklaring, AdW)  die we 'de logica van macht' zouden kunnen noemen: de God van de roman is ontevreden omdat hij alleen de God van de joden is en zijn eigen verhaal wil uitbreiden. aanbidding en heerschappij over de hele mensheid, hij wil precies de God van de katholieken worden, en daarvoor vindt hij in schuld en in de behoefte aan zijn verzoening een universeel element dat kan worden gebruikt als een effectief instrument om een ​​dergelijk doel te bereiken. God, een personage in de roman, is een groot strateeg, een goed geïnformeerde en bekwame manipulator van de sociale psychologie, een waar model voor alle dictators en demagogen van gisteren en vandaag."

Ik moet iets noemen van de humor in dit boek. Dit voorbeeld speelt zich af in het begin van het boek. Maria heeft net een duidelijk antwoord gegeven aan Jozef over de bedelaar die aan de deur kwam; het liet niets aan duidelijkheid te wensen over. Jozef denkt na, wat moet hij ervan vinden? Saramago schrijft dan dit: 

"......Zo veel standvastigheid moest het systematische wantrouwen dat iedere man erop na dient te houden wanneer hij wordt geconfronteerd met de woorden en daden van vrouwen in het algemeen en zijn eigen vrouw in het bijzonder, wel aan het wankelen brengen, maar voor Jozef was, net als voor iedere man uit die tijd en die contreien, de meest zekere leer die welke de wijste der mannen definieerde als hij die zich het best weet te hoeden voor de vrouwelijke lagen en listen. Weinig tegen hen zeggen en nog minder naar hen luisteren, is het devies van iedere voorzichtige man die niet de waarschuwingen van rabbi Josephat ben Yohanan heeft vergeten, wijze woorden temidden van alle andere die wijs zijn, In het uur van de dood zal van iedere man rekenschap worden verlangd over ieder onnodig gesprek dat hij heeft gevoerd met zijn vrouw."