Zeitgeist, met Paul Verhaeghe en Sylvia Wenmackers, vrijdag 11 december 2020.

Zeitgeist, podcast, vrijdags 17.00-18.00 uur

Werner Trio, presentator Zeitgeist

Gisteren, vrijdag 11 december, raakten Ton en ik toevallig in een radio-uitzending van Klara, de Belgische klassieke muziek-zender. Van 17.00 tot 18.00 uur was daar een praatprogramma, dat we hapsnap oppikten, en dat ik vandaag, een dag later, via de podcast in zijn geheel beluisterd heb. 

Het bleek, dat deze uitzending er één van de vier was onder de gezamenlijke titel Het onbehagen van Verhaeghe. 

Paul Verhaeghe, hoogleraar psychologie. 

Het Onbehagen van Verhaeghe III: kan een samenleving zonder waarheid?

Klara vatte de uitzending/podcast als volgt samen:

Na instellingen als kerk en overheid, lijkt de wetenschap snel aan autoriteit te verliezen. De coronacrisis heeft de wetenschappelijke twijfel en de discussie daarrond op de straatstenen gegooid. Het publiek, dat van wetenschap waarheden verwachtte, is in de war. Publiek psycholoog Paul Verhaeghe gaat met natuurkundige en wetenschapsfilosofe Sylvia Wenmackers op zoek naar eerherstel en een juiste omgang met wetenschap. 

Sylvia Wenmackers, wetenschapsfilosoof. 

Paul Verhaeghe is doctor in de klinische psychologie en hoogleraar aan de Universiteit Gent. Met Liefde in tijden van eenzaamheid (1998) brak hij door naar een algemeen en internationaal publiek. Het einde van de psychotherapie (2009), Identiteit (2012), Autoriteit (2015) en Intimiteit (2018) bereikten eveneens een groot internationaal lezerspubliek. In de pamflettenreeks Nieuw Licht publiceerde hij Over normaliteit en andere afwijkingen (2019).

Uitgave 2015.

Thema vandaag is de omgang met de waarheid; en de verhouding tussen kennis en waarheid. Verhaeghe, met zijn publicaties over identiteit, autoriteit en intimiteit zou hier zeker wat over te zeggen hebben. 

Hoe komt kennis tot stand? En moet basiskennis niet breder verspreid worden?

Daar zitten al meteen haken en ogen aan. Het Dunning-Krugereffect werd genoemd.: het verschijnsel is vernoemd naar de twee wetenschappers uit de naam, die het niet bedachten maar er wel onderzoek naar deden en erover publiceerden.

YouTube-filmpje waarin het Kruger-Dunning-effect wordt uitgelegd, ongeveer 5 minuten. 

PS: we lijden er allemaal aan!

Uitleg: Incompetente mensen overschatten nogal eens hun eigen kunnen en daardoor wanen ze zich bovengemiddeld competent. Mensen die werkelijk bovengemiddeld competent zijn, hebben daarentegen de neiging hun eigen kunnen te onderschatten. Een mogelijke  verklaring kan zijn een gebrek aan intellectueel zelfvertrouwen waar sommige competente mensen mee kampen: zij gaan ervan uit dat anderen net zo capabel zijn als zijzelf. Incompetente mensen vergissen zich dus doordat ze zichzelf te hoog inschatten, terwijl competente mensen zich vergissen doordat ze anderen te hoog inschatten.

Fact-checking? Helpt dat?

De vraag is, of mensen iets willen weten. De wetenschap zoekt met de ratio, maar zit je op het terrein van de morele overtuiging, dan geldt niet de ratio, maar de buik (onderbuikgevoelens). 
Bovendien lopen fact checkers door de snelle verspreiding van fake news via social media vaak achter de feiten aan en is het kwaad al geschied. In plaats van 'debunking' van valse informatie, is het beter zich te richten op 'prebunking', dat is het alert maken van mensen op signalen dat zij mogelijk gemanipuleerd worden. 

Worden we gemanipuleerd, of niet? Onderzoek de feiten vóór- of achteraf. 

We hebben het - aldus de sprekers - nu wel speciaal over kennisverspreiding in crisistijd: er zijn nu grote acute problemen. Zijn die er niet direct, dan kan er rustig gewerkt worden. Dat is ook noodzakelijk, en dat gebeurt gelukkig ook. Zie bij voorbeeld het werk van Anne-Mieke Vandamme, die interdisciplinair onderzoek doen naar corona bij het Institute of the Future. . 

Logo Institute of the Future, Universiteit Leuven; werkt inter-disciplinair.

Verhaeghe haalt als voorbeeld van wat je wilt geloven het verschil aan tussen aanhangers van het creationisme en van de evolutietheorie. In Amerika hebben de creationisten erg veel aanhang. Het is hier de vraag, aan wie de mensen hun vertrouwen geven. Wie het vertrouwen krijgt, die krijgt ook zeggenschap. Hij wordt aanvaard als autoriteit. Autoriteit is het aanvaarden van een externe bron. 

Met andere woorden: men moet in wetenschap geloven. 

Er zijn in Amerika ook verscheidene musea die het creationisme promoten, zoals dit, van Answers in Genesis).

Voor wat betreft de betrouwbaarheid van de wetenschap: in de natuurwetenschappen geldt, dat er replicatie-onderzoek moet worden gedaan: dit is onderzoek waarin onafhankelijke wetenschappers het oorspronkelijke onderzoek herhalen. Bij de geesteswetenschappen is dit niet mogelijk. Doel van de reproduceerbaarheid is, dat de bevindingen als geldig kunnen worden aangenomen, als diverse wetenschappers tot dezelfde conclusies komen. 

De media spelen echter ook een grote rol. In Duitsland is het boek Corona-hoax een groot succes.

Corona, Vals Alarm? 

In Duitsland zeer populair boek, waarin beweerd wordt dat de coronacrisis een hoax is. 

De medische verklaringen in het boek zijn naar de mening van gespecialiseerde wetenschappers tendentieus of niet verifieerbaar. 

Verhaeghe pleit, dat de media zo'n grote rol spelen bij het uitoefenen van gezag. Vroeger lag dit bij de religie, en bij de overheid. 

Maar zowel overheid als religie liggen tegenwoordig onder vuur. Je kunt de ene keer een artikel lezen over kernenergie waarin een voorstander aan het woord is, de andere keer een tegenstander. Wat moet je ervan geloven?

Eigenlijk zondigen wetenschappers nogal eens tegen de consensus. Er is heus vaak grote overeenstemming, Maar er doet zich iets anders voor: wetenschappers vervullen diverse rollen. Een wetenschapper die ook publieksfiguur is, leeft en werkt volgens andere wetten. Hij moet kijkers lokken, en is gebaat bij controverses. Bij controverses wordt niet de consensus verkondigd zoals die gevonden is in een vakgebied. 

Wenmackers benadrukt trouwens,  dat de herhaalbaarheid van de natuurwetenschappen vaak een mythe is. Men 'vond' wat men graag wilde vinden, er was vooringenomenheid. Wanneer dat werd hersteld, 'vond' men vaak weer wat er tegengesteld aan was, enzovoorts. Zo blijft het wetenschappelijk proces een zoeken. 

Verhaeghe noemt als voorbeeld de tabakslobby: die hebben ook wetenschappers, die weten te bewijzen dat roken helemaal niet zo slecht is. 

De tabakslobby weet altijd wel te weerleggen dat roken dodelijk is. 

Zo berust de nieuwe autoriteit (na geloof en overheid) weliswaar bij de wetenschap, maar die is omgeven met heel veel twijfel. Helaas roept dat dan vaak theorieën op die niet zo ethisch zijn. 

Om al te veel twijfel te voorkomen, is het nodig, dat de verschillende meningen vooralsnog binnenskamers blijven, zodat de consensus kan plaats vinden. Er moeten geen tegenstrijdigheden naar buiten worden gebracht.

Keuzes die gemaakt moeten worden geschieden vanuit de politiek. Daarvoor is veel expertise nodig, tegenwoordig bij de huidige pandemie ontbreekt daar veelal de gedragswetenschap in.

Nogmaals wordt er een verschil gemaakt tussen wetenschappers als opiniemakers, en degenen die advies verstrekken (naast de wetenschappers pur sang). De adviesverstrekkers hebben als expert een aparte rol, het panel noemt de Wetenschappelijke Raad in Nederland. Politici vertalen die adviezen in beleid. 

Logo Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. 

Overigens mag niet worden vergeten, dat er heel veel nieuw en onbekend is in deze crisis. Experts hebben zelf ook veel moeten leren. 

Maar bij zo veel onzekerheid zijn er zeker ook kapers op de kust, die de onzekerheid vergroten. Een moeilijke dynamiek wordt zo uitvergroot. 

Kritiek op klimaatontkenning door Banksy

In dit verband noemt Verhaeghe de klimaatcrisis. Helaas dringt kennis daaromtrent niet door tot het beleid van de politiek, noch (voldoende) in het gedrag van individuen. Op wetenschappelijk terrein is er hier wél consensus, maar helaas is de autoriteit van de wetenschap hier onvoldoende. 

De wetenschap, stelt Verhaeghe, wordt actief tegengewerkt door zogenáámde experts. Zij maken geen deel uit van het 'echte consensus-wetenschappelijk circuit', het zijn opzettelijke stoorzenders. Wie zijn dat? Wetenschappers uit een niet relevant vakgebied, die met het predikaat 'wetenschappelijk verleid zijn om tegengestelde informatie uit te zenden. Verhaeghe noemt ze 'acteurs': voorbeeld weer de tabakslobby. Maar ze zitten ook bij de klimaatcrisis. Het panel noemt Marijn Poels,

 Documentairemaker Marijn Poels gaat er prat op een linkse activist te zijn maar is nu de held van klimaatsceptisch Nederland. In de docu The Uncertainty Has Settled stelt Poels ons vrije denken over klimaat en energie ter discussie.

Jean-Pascal van Ypersele en Greta Thunberg bij de COP24 in Katowice in 2018.

Van Ypersele natuurlijk wel klimaatactief. 

Soms is het ronduit gevaarlijk opportunisten het woord te geven. In het geval van klimaatcrisis is er eenvoudig al consensus onder wetenschappers, 'polderen' is niet mogelijk met tegenstanders. (Het panel gebruikt het woord corporatisme, in plaats van polderen). NB: er is een consensus van meer dan 90 % over de feiten van klimaatverandering!

Praten met malafide tegenstanders voelt aan, alsof je iemand op hetzelfde niveau plaatst, en die plaats komt hem niet toe. Er is eenvoudig geen gelijkwaardigheid. 

Zo hebben we achtereen gezien: wetenschap, twijfel, consensus, peer review en empirisch onderzoek. 

Maar mensen zijn bespeelbaar, en worden soms in hun identiteit aangevallen. 

Hoe kan het vertrouwen worden hersteld?

Door openheid, en door rolmodellen: vertrouwenwekkende publieke figuren om je mee te identificeren. Niet door zich als onfeilbaar te presenteren, dat werkt averechts. 

Het onderwijs kan worden ingezet, met een nieuwe rol. De oude rol was: kennis verspreiden, de nieuwe: het leren evalueren van kennis, en bronnen van kennis. 

Expeditie Moendoes is een spannend spel met opdrachtkaartjes, waarin leerlingen een onbekende planeet in kaart brengen. Ze moeten daarvoor informatie verzamelen, gegevens uitwisselen en conclusies publiceren: kortom, te werk gaan als een team wetenschappers.

Wenmackers noemt in dit verband het spel Expeditie Moendoes, een spel voor scholieren om te leren opereren als wetenschappers. 

Verhaeghe noemt het Gents Universiteitsmuseum, voor Kunst, Wetenschap en Twijfel. 

GUM voor Kunst, Wetenschap en Twijfel. 

Het msueum laat zien, hoe wetenschap evolueert met vallen en opstaan.