De Jacobsboeken, Olga Tokarczuk, 2019.

Ondertitel van het boek luidt:

oftewel
een grote reis
over zeven grenzen
door vijf talen
en drie grote religies
de kleine niet meegerekend. 

Verteld door de doden
en door de auteur aangevuld met behulp 
van conjunctuur,
uit vele uiteenlopende boeken geput, alsmede geholpen 
door de imaginatie, die de 
grootste natuurlijke gave is
van de mens. 

Voor de wijzen pro memorie,
voor mijn landgenoten ter reflectie,
voor de leken tot lering,
voor de melacholici evenwel tot vermaak.

Boekomslag. 

De Nederlandse vertaling is van Karol Lesman, een van de belangrijkste vertalers van Poolse literatuur. 

Dit is een moeilijk boek. En nog hartstikke dik ook. En ook nummeren de bladzijden van achter naar voren - een ode aan het Hebreeuws: ook eventjes lastig.

En tóch is het heel erg de moeite waard!

Voor mensen die ook kennis willen nemen van Olga Tokarczuk, raad ik aan eerst haar boek De Rustelozen te lezen. Mijn blog geeft daarbij wellicht wat verheldering, die - ook wellicht - helpt bij het lezen van dit onderhavige boek. 

Want ook De Jacobsboeken staat bol van de historische informatie. Tal van namen, familienamen, veranderde namen - na het aannemen van het katholicisme nemen de Frankisten niet-Joodse namen aan; kinderen, kleinkinderen, ooms, tantes neven, allerlei relaties en functies; plaatsnamen - er wordt heel wat gereisd en gehandeld - en ga zo maar door. Moeilijk om de juiste verbanden steeds te leggen. Als lezer word je ondergedompeld in een kleurrijke, andere wereld, het drukke jodendom in de 18e eeuw. Je beleeft huwelijksfeesten, dood en geboorte mee in familiehuizen, of  kleine stoffige huisjes, ruikt de geuren van het eten, van lichamen - ook zieke; je, ziet de kleuren voor je, de kleding, de soorten handel, van gezichten. Je kunt jezelf voelen in die tijd, op een waarachtige manier. Ik ken geen andere schrijver die je zó middenin een andere wereld plaatst. Een onoverzichtelijke wereld, door de veelheid aan details en aan ontwikkelingen. En bovendien is vrijwel niets je vertrouwd, er gelden heel andere mores dan die we gewend zijn. Eén voorbeeld: Jacob Frank laat zich op middelbare leeftijd nog zogen! 

Om zelf mijn weg te vinden in dit boek, heb ik me een beetje verdiept in de belangrijkste werken die vermeld staan in de bibliografie van dit boek.

Tokoarczuk heeft dan allereerst geput is het boek van de auteur Aleksander Kraushar. In vertaling: Frank en Poolse Frankisten 1726-1816. Historische monografie op basis van archieven en manuscriptbronnen. Twee delen.

Deel I

Deel II; de vrouw op de afbeelding is Ewa Frank, dochter van Jakob Frank. 

Hier de schrijver van de monografie, Alexander Kraushar, 1843-1931

Ik geef hiervan een samenvatting; mij hielp dat enorm om een lijn vast te houden:
Frankisten - aanhangers van Jakob Frank, leden van een joodse religieuze groep, ketterse sekte in relatie tot het jodendom. Sekte bestond in de tweede helft van de 18e eeuw tot ongeveer 1820, voornamelijk in Zuid-Polen en de Tsjechische Republiek, Oostenrijk, Turkije, Roemenië en Zuid-Duitsland. Frankisme als een religieus-sociaal-politieke beweging werd gekenmerkt door assimilatie, oppervlakkigheid, syncretisme, messianisme en esoterie. Het begin van het frankisme wordt gelegd in 1755, toen Jacob Frank na zijn terugkeer uit Turkije aankondigde dat hij de Messias was. De wortels van het Frankisme zijn te vinden in de Sabbat en het Joodse messianisme van de 17e en 18e eeuw. De Frankisten verwierpen de Mozaïsche wet en de Talmoed en vertrouwden op het Kabbalistische boek Zohar en zijn sabataistische interpretaties. Frank zou de derde Messias zijn na Sabbath Cwi en Baruchja Russo, geïdentificeerd met Jesus Paraklet - de ultieme redder. (...) De Frankisten (...) wachtten op de komst van het beloofde messiaanse koninkrijk, waarvan de plaats van oorsprong Polen zou zijn. Na de dood van Jakob Frank in 1791 verzwakte de Frankistische beweging, beroofd van een charismatische leider (deze rol kon niet worden vervuld door zijn door Frank aangestelde dochter Ewa). Aan het begin van de 19e eeuw namen de meesten het katholicisme over. Laatste rond 1820.

Van de site Times of Israël: Een ceremonie op Onafhankelijkheidsdag in de stad Rohatyn, Oekraïne. (Shmuel Bar-Am)

Ik maak even een uitstapje naar het begin van het boek: dat is 1752, in Rohatyn. Er blijkt een speciale website te zijn met Joods Erfgoed over Rohatyn. Daar haal ik de volgende informatie vandaan:
Tijdlijn 1755 ~ 1759 - De Rohatyn Joodse familie van Elisha Schorr herbergt de ketterse Joodse leider (en zelfbenoemde reïncarnatie van Sabbatai Zevi ) Jacob Frank met enkele van zijn volgelingen in de stad, tijdens de hoogtijdagen van het Frankisme in de regio.

 

Een eerdere Jood die zichzelf tot Messias uitriep: Sabbatai Tzvi , illustratie 1906 (Joods Historisch Museum)

Jacob Frank claimt dus een reïncarnatie van deze man te zijn.

De traditionele Joodse gemeenschap protesteert tegen deze sekte, omdat die de orthodox-Joodse wet overtreedt in tal van opzichten, inclusief overspel en orgieën.Samen met anderen wordt Schorr's dochter Chaya beschuldigd door een rabbijnse rechtbank in Satanów van seksuele betrekkingen met verschillende mannen, met medeweten en toestemming van haar man - dit is Jakob. De zonen van Schorr nemen deel aan een religieuze discussie, geleid door de bisschop van Kamieniec Podolski. Het succes van de Frankisten boven de rabbijnen resulteert in een bevel om alle exemplaren van de Talmoed in Polen te vernietigen. Later verlieten veel frankisten het jodendom volledig; Frank zelf werd in 1759 gedoopt in de kathedraal van Lwów.
Wat ik hier uit de bovengenoemde tijdlijn haal, wordt in het boek verhalenderwijs weergegeven.

Nathan Benjamin ben Elisha Hayyim ha'Levi Ashkenazi / Ghazzati oftewel: Nathan van Gaza; 1643–1680. theoloog en schrijver, geboren in Jeruzalem. Verhuisde na zijn huwelijk naar Gaza, waar hij een beroemd profeet werd van de verklaarde messias. Sabbatai Zevi.

Ook deze Nathan komt in het boek voor. Sommige stukken zijn van zijn hand - fictief of niet, dat weet ik niet. 

Terug naar de bibliografie van Tokarczuk:

Dit is het volgende boek waaruit OT. heeft geput: ze noemt het de 'praatjes' van Jakob Frank zelf, te boek gesteld in een bewerking van 1997 door Jan Doktor. Titel vertaald: "Het Boek van de Woorden van de Heer. Esoterische voordrachten van Jacob Frank."

Frank was een indrukwekkend persoon, lang van gestalte, en zelfverzekerd. Dat nam niet weg dat hij hele rare dingen deed en zei. De Tien Geboden moesten overtreden worden, er was een losbandige seksuele moraal, Frank pleegde zelfd incest, bood zijn dochters aan bezoekers aan... Echt heel veel 'praatjes'....

Dit boek geeft volgens OT de breedste historische en politieke context om het begrip frankisme in Polen te begrijpen. Uitgave van 2011. 

Pawel Maciejko, geboren 1970. 

Hij behandelt de geschiedenis van Kabbalah in de vroegmoderne tijd en de kwesties van ketterij in het jodendom.

Uitgave 1906

Monografieën over moderne geschiedenis, uitgever Szymon Askenazy Volume V Bisschop Kajetan Sołtyk 1715-1788 door Kazimierz Rudnicki

Soltyk is een van de hoofdpersonen in het boek.  Maakt grote schulden, waarvoor hij de kerkelijke bezittingen verpatst. Wil de Joden  de schuld geven van het kwijt raken van die spullen.   

 Kazimierz Rudnicki in 1936. Auteur van de monografie hierboven vermeld, over bissschp Soltyk.

Portret Kajetan Sołtyk (1715-1788), bisschop van Krakau. Aangezein de Frankisten zich lieten dopen, was er een nauwe band tussen katholieken en Frankisten. 

Gaudenty Pikulski,  'Een Joodse rechtbank in de Aartsbisschoppelijke kathedraal te Lwow.'

Pikulski was een Jezuïetenpriester; het betreft hier een werk over de uitspraken van het dispuut in Lwow. Zie een gedetailleerde beschrijving daarvan onder DEZE LINK.

Er was rechtspraak nodig om de Frankisten toegang te geven tot het christendom. Onder de link hierboven is te lezen, hoe bij dat kerkelijk dispuut de Frankisten de orthdoxe Joden ervan beschuldigden, christenbloed te gebruiken bij het bereiden van matzes. Een afschuwelijke aantijging, nergens op gebaseerd. Die mythe achtervolgt de Joden tot op de dag van vandaag, zie bij voorbeeld de boeken van Jan T. Gross. Buren, en Angst.

Macocha, Józef Ignacy Kraszewski, 1883 (opnieuw uitgegeven in 2016). Vertaling: Stiefmoeder, 

Op dit boek baseerde OT het karakter van Katazyrna Kossakowska; ook trouwens op de rijke correspondentie van de reële Kossakowska. 

Katarzyna Kossakowska , geboren Potocka (geboren 1716 of  1722, overleden 1803) - politiek activist van de tweede helft van de 18e eeuw.
Ze was de dochter van Jerzy Potocki en Konstancja Podbereski. Ze was getrouwd met haar neef  Stanislaw Kossakowski. De echtgenoot was naar verluidt lichamelijk gehandicapt, het publiek reageerde op de bruiloft door een condoleance te sturen naar de jonge vrouw.
In de jaren vijftig waren zij en haar man een paar van de leidende beschermers van Jakob Frank en Frankisten. Ze was een van de donkerste figuren van de Poolse politieke scene. Aanvankelijk ondersteunde ze het beleid van hetman Jan Klemens Branicki, later was ze zijn tegenstander. Maar bovenal ging ze de geschiedenis in als een verklaarde tegenstander van koning Stanisław August Poniatowski. Verzoende zich met hem in 1792.

Moliwda, Andrzej Zulawski, 1979. Het boek was de bron voor figuur Moliwda (Antoni Kossakowski). Het geeft een kleurrijk beeld van de eeuw als een tijd van culturele doorbraak, onstabiele waarden en extreme ervaringen. Tevens een gedetailleerde lezing van Jakob Franks opvattingen. (Moliwda publiceerde daar zelf ook een boek over.)

Bovenvermeld boek reflecteert op gnosis en de daarvan afgeleide opvattingen. 

Voor mij was het niet altijd duidelijk welke plaats Moliwda innam tegenover de Frankisten. Komt wel menselijk over. 

Uit dit boek putte OT informatie over Thomas Schönfeld. Vertaling titel: De kerk van de heilige Rochus. Parabels. 

Moses Dobruška, Duits : Moses Dobruschka , alias Junius Frey (1753 - 1794); tot het katholicisme bekeerde Jood (1775), en in de adelstand verheven, Gedoodverfde opvolger van Jacob Frank. Dobruška was een alchemist, schrijver, dichter en vrijmetselaar. Op 17 december 1775 bekeerde hij zich van het jodendom naar het katholieke geloof en nam de naam Franz Thomas Schönfeld aan.

De Dobruschka-Schönfeld familie was een vooraanstaande Moravische familie. De naam stamt van deze stamvader, die in 1730 te Brünn kwam wonen. Frank woonde daar toen al, bekeerd en wel. Maar hoewel het Joden verboden was daar te wonen, kreeg Moses toestemming zich er te vestigen en handel te drijven, eerst in edelstenen en juwelen, later in tabak. Zijn zoon Solomon trouwde Schöndl, dochter van Löbl Hirschl en Güttel Jacobi.

Titelpagina van "Nieuw Athene", boek van Benedykt Chmielowski, deken van Rohatyn; eerste Poolse encyclopedist. OT beleefde hier veel plezier aan. 

Dit was heel leuk: een man die zich met de wetenschap bezig hield, en het belang van boeken inzag. Ook weer een verrijking van dit De Jacobsboeken.

De illustratie staat op een van de eerste pagina's van de encyclopedie gepubliceerd in 1745-1746

Links Benedykt Chmielowski, priester. 

Nieuw Athene staat vol met beschrijvingen van "wonderen". Hier: een illustratie van een monsterhaan met een slangenstaart, overgenomen uit het Monstrorum-verhaal van Ulysses Aldrovandi

Elzbieta Druzbacka, plusminus 1696 - 1765; 

Poolse dichteres uit de late barok. OT heeft haar relatie met Chmielowski verzonnen. 

Verder raadpleegde OT de registers van sterfgevallen, huwelijken en geboortes in het stadsarchief in Offenbach am Main. Zo kon ze de samenstelling van de compagnie van Jacob Frank tot het einde toe reconstruderen. 

Isenburger Schloss - de "Frankisten" in Offenbach

Frank op het "Paradebette" © Stadtarchiv Offenbach.

'Man nannte ihn den „Baron von Offenbach“. Seine Anhänger in Mittel- und Osteuropa verehrten ihn als Messias. Er glaubte an seine Unsterblichkeit. Als er dennoch starb, wallfahrten die Verehrer noch jahrelang zum Grab des „Heiligen Herrn in Offenbach“ auf dem heutigen Wilhelmsplatz. Und noch immer kennen Juden in aller Welt den Namen des Jakob Frank. 1788 kam er in die Stadt. Für drei Millionen Gulden hatte der greise Fürst Wolfgang Ernst ihm das Schloss am Main vermietet, das die Fürstenfamilie damals nicht mehr bewohnte.'

Isenburger Schloss in Offenbach; hier woonde Jakob Frank, als de baron van Offenbach.  Zie 

DEZE LINK.

De schrijfster. 
==========================

Het is ondoenlijk een samenvatting te geven van dit enorm rijke boek. Het is, net als De Rustelozen, een constellatie-roman. Tokarczuk gelooft niet in lineair vertelde verhalen, dit is haar alternatief. Het is wennen, maar het betovert je, terwijl je leest. 

Ik geef nog enkele aanvullingen uit mijn onderzoekje naar dit boek:

Speelfilmdebuut van Adrian Panka. Speelt in het 18e-eeuwse Wenen. "Daas" is een kostuumfilm en gaat over Jakub Frank, een joodse visionair die zichzelf als een messias beschouwt. Adrian Panka is geïnteresseerd in de Weense episode uit het leven van Frank. Frank zoekt contact met het hof van keizerin Maria Teresa. Is hier een vermoeden van een samenzwering tot staatsgreep?

 De film ging in première in 2011 op het Polish Film Festival in Gdynia.

Dan nog enkele recensies: BOEKRECENSIE TROUW:
'Het lezen van ‘De Jacobsboeken’ is een avontuur dat van de lezer 900 bladzijden lang toewijding vraagt.'
Uit The Guardian citeer ik deze regels:
'Set on the border between modern-day Ukraine and Poland, The Books of Jacob tells the story of Jakub Frank, a Jewish-born religious leader who led the forcible conversion of fellow Jews to Catholicism in the 18th century. The novel itself was well received, selling 170,000 copies in hardback and winning her a second Nike award, known as “the Polish Booker”. But in a television interview after the award Tokarczuk outraged rightwing patriots by saying that, contrary to its self-image as a plucky survivor of oppression, Poland itself had committed “horrendous acts” of colonisation at times in its history. She was branded a “targowiczanin” – an ancient term for traitor – and her publisher had to hire bodyguards for a while to protect her. “I was very naive. I thought we’d be able to discuss the dark areas in our history,” she said.'

En uit het Financieel Dagblad haal ik de volgende zinnen:

Geschiedenis is in Polen beladen. Het Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk was onderwerp van controverse. Regeringspartij PiS vond dat dat museum het Poolse leed in de oorlog niet genoeg belichtte. Directeur Pawel Machcewicz verloor zijn baan. En vorig jaar stemde de Poolse Senaat in met een wetsvoorstel dat het strafbaar stelt om Polen verantwoordelijkheid toe te dichten voor de Jodenvervolging.

Tokarczuks verdediging luidt:
De Jacobsboeken gaat over de joodse religieuze leider Jacob Frank uit de 18e eeuw. 'Mijn taak was om terug te reizen in de tijd, en te laten zien dat Polen destijds een belangrijke plaats was voor joden. Je kunt niet aan de Poolse cultuur denken zonder ook aan de joodse gemeenschap te denken.'

‘Ik neem verantwoordelijkheid voor wat ik schrijf. Soms heb ik de indruk dat er van de andere kant geen verantwoordelijkheid is. Dat het louter over emotie gaat.’

De Jacobsboeken leidde tot polemiek. En tot bedreigingen. 'We leven in speciale tijden, waarin iedereen zijn mening online kan publiceren. We moeten leren omgaan met dreigementen en haatspraak op het internet', zegt Tokarczuk (57) daarover in een gesprek met het FD, vlak voor een lezing in debatcentrum De Balie te Amsterdam. 'Om eerlijk te zijn neem ik dit niet al te serieus. Mensen die geen idee hebben wat er aan de hand is, hebben nu plotseling een stem. Maar ze kennen de geschiedenis niet, kunnen niet echt deelnemen aan de discussie. Ik kreeg via het internet ook veel steun en voor mij was dat belangrijker. Ik belicht historische feiten en daar kun je moeilijk over discussiëren.'

Is het nodig om met deze reageerders het debat aan te gaan?

'Het klinkt misschien niet zo democratisch, maar dit is niet mijn niveau van discussie. Ik heb veel onderzoek gedaan voor mijn boeken. Ik neem verantwoordelijkheid voor wat ik schrijf. Soms heb ik de indruk dat er van de andere kant geen verantwoordelijkheid is, dat het louter over emotie gaat, en dat er geen intellectuele communicatie mogelijk is.'

Waarom lijkt de geschiedenis in Polen toch zo'n giftig onderwerp?

'Dat is altijd zo geweest. Kijk naar de kaart: Polen ligt op de grens van Oost- en West-Europa, maar ook op de grens tussen Noord en Zuid-Europa. Daarom is Polen naar mijn mening bezig met een eindeloze zoektocht naar zijn eigen identiteit.'

'Deze tijd is heel speciaal voor Polen, want voor de eerste keer in onze geschiedenis staan we aan de democratische kant van de wereld. We horen bij West-Europa, waar we altijd van droomden. We voelden ons altijd al westerlingen.'

'Vergeleken met andere landen zijn Polen misschien wel geobsedeerd door geschiedenis. Want de geschiedenis was altijd pijnlijk, dramatisch. Polen is nu een erg jonge, verse en fragiele democratie, op zoek naar zijn nieuwe plek op de kaart van Europa. Net als in andere Europese landen zijn veel mensen nostalgisch over het verleden.'

'Dit geldt ook voor de huidige regering. Die kijkt niet naar de toekomst, maar gaat terug naar het verleden. En dat communistische verleden was in zekere zin heel veilig voor ons. Dat klinkt misschien paradoxaal, maar zeker voor ouderen kwam communistisch Polen neer op een leven zonder uitdagingen of bedreigingen. We waren in zekere zin veilig. We hadden geen paspoorten. We reisden niet, maar bleven thuis. En we hoefden alleen kleine problemen op te lossen.' Sommige mensen kijken met weemoed op dit verleden terug, alsof ze aan hun kindertijd terugdenken, aldus de schrijver.

Carl Schleicher (1825–1903); A controverse whatsoever on Talmud

Charles Poncé, klassiek werk over de Kabbala. Jacob Frank beeriep zich op de Zohar en de Kabbala. 

Zohar; aanvulling op Poncés werk, door Ernst Muller. 

De Zohar is niet een enkel boek, maar een verzameling boeken. Deze boeken bevatten interpretaties van de Tenach en materiaal van theosofische theologie, mystieke kosmogonie en psychologie en wat sommigen antropologie zouden noemen.

Geschreven in het Aramees. 

Structuur:

De Jacobsboeken is onderverdeeld in de volgende delen:

1. Het boek van de mist

2. Het boek van het zand

3. Het boek van de weg

4. Het boek van de komeet

5. Het boek van metaal en zwavel

6. Het boek van het verre land

7. Het boek van de namen. 

Het is geïllustreerd; bij voorbeeld bij boek I: