Buren, De vernietiging van de joden in Jedwabne, Jan T. Gross, 2001.

Boek

Paul Scheffer schrijft een voortreffelijke recensie in het NRC van april 2001 over dit boek. Het is eigenlijk meer een essay.
Ik zal proberen hier een korte samenvatting van mijzelf te geven.

Buren is een verschrikkelijk boek om te lezen, de moord op 1600 Joodse dorpelingen wordt in alle gruwelijkheid weergegeven. Ik herinner me ook nog goed de schok die dit boek in 2001 gaf, ik heb het toen ook direct gelezen. Het is altijd al afschuwelijk om over dergelijke praktijken te lezen als ze door de Duitsers (of in Rusland, door de Russen) worden bedreven, maar in dit verhaal wordt de massamoord gepleegd door mede-dorpelingen. Gross gaat dit verhaal na aan de hand van getuigenverklaringen, in 1949 is er een proces in Polen over gevoerd. Verder is er een ooggetuigenverslag van Szmul Wasersztajn, dat al in 1945 is opgetekend. Gross draagt het boek aan hem op. Een laatste bron vormt de documentaire van Agnieszka Arnold, met interviews met inwoners van het dorp. De gebeurtenissen blijken allerminst vergeten te zijn!

Plaats op de kaart

Polen heeft een bijzondere geschiedenis. In 1939 werd er een niet-aanvalsverdrag gesloten tussen Duitsland en Rusland, waarbij Polen werd opgedeeld tussen de twee mogendheden. Jedwabne werd toen Russisch, en leed onder de Stalin-dictatuur. Toen Duitsland toch binnenviel, verruilde Polen de ene dictator voor de andere. Natuurlijk werd het geenszins beter onder de Duitsers. Niet alleen waren zij slachtoffer van de Duitse Jodenhaat, zij kregen van hun landgenoten de schuld van de communistische invloeden. Zij werden - naar Gross zegt, ten onrechte - aangezien voor de communistische vrienden. Dit was trouwens ook wat er in Duitsland altijd over de Joden gezegd werd.
Polen heeft enorm geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zo heeft het land door die twee achtereenvolgende dictaturen veel van zijn intelligentsia verloren, het communisme noch het stalinisme wilde ontwikkelde mensen hebben. Het is gruwelijk je zoiets voor te stellen! Een soort van geestelijke onthoofding.

Vóór de oorlog gingen Poolse christenen en Joden gewoon met elkaar om, al was er zeker latent al wel antisemitisme. Er zijn voorbeelden van eerdere pogroms, zelfs 19e eeuwse. Maar vanaf 1939 werd de onderlinge haat als het ware geïnstitutionaliseerd, en gelegaliseerd. Toen de gewone buren hun joodse medeburgers afslachtten, grepen de Duitsers niet in. Ze stonden er bij en fotografeerden alles. De Poolse christenen namen de Duitsers eigenlijk het werk uit handen. Dergelijke slachtpartijen vonden overigens in méér plaatsen dan in Jedwabne plaats.

Plattegrond van de plaats. De Joden werden eerst samengebracht op het plein; toen naar het kerkhof gebracht om te worden vernederd en geslagen. Ten slotte werden ze levend verbrand in de schuur. Daarna volgde de plundering van hun huizen en bezittingen.

Het is moeilijk te begrijpen waaróm dit zo kon plaats vinden. Hebzucht speelde een belangrijke rol, het ging er de moordenaars zeker ook om om de bezittingen van de Joden te roven.
Er waren enkele Polen die wél Joden hielpen. Maar die werden min of meer uit de gemeenschap gestoten. Na de oorlog was er een vrouw - zij had de Joden geholpen in de oorlog - die zelf het land uit vluchtte, omdat haar gedrag van tijdens de oorlog door de anderen niet getolereerd werd (Antonia Wyrzykowska).
Het proces dat in 1949 werd gevoerd, geschiedde gehaast en onnauwkeurig. De communisten hadden er niet veel belang bij dat de zaak goed werd uitgezocht. Er verrees een monument in Jedwabne met de tekst dat de nazi's de moord gepleegd hadden. Dit is pertinent onjuist, het standbeeld is inmiddels verwijderd.

Net als met de verhalen over Hutu's en Tutsi''s, of over de moslims en de christenen in Joegoslavië, kun je je verbazen over de omslag in gedrag van mensen. Eerst goed samenleven, daarna moord en doodslag. Gross probeert daar toch wat meer licht over te laten schijnen.
De moord ging gepaard met wreedheden en vernederingen. De mensen moesten rare dansjes uitvoeren met brokstukken van het neergehaalde monument van Lenin; ze werden gestoken met hooivorken en messen en geslagen met knuppels en bijlen. Sommigen werden verdronken. De meesten werden levend verbrand in een schuur.

Jan Tomasz Gross is geboren in Polen, en thans hoogleraar politicologie en sociologie in Amerika. Hij vluchtte weg uit Polen omdat hij zelf Joods was.

Deze documentaire gaat over het weghalen van het historisch foute monument. Ik schrok een beetje van het commentaar eronder: dat het een leugen zou zijn dat Polen deze mensen vermoord zouden hebben.

In Gross' boek wordt verscheidene malen de documentaire aangehaald van Agnieszka Arnold, Waar is mijn oudere broer Kaïn. Ik heb iets op YouTube gevonden, helaas niet te volgen, omdat het helemaal in het Pools is. Toch vond ik de beelden authentiek genoeg om er hieronder iets van weer te geven. Het geeft voor mij iets van de sfeer van het dorp van toen weer. 

Deel van de documentaire van Agnieszka Arnold. Helaas alleen in het Pools. 

Engels-Amerikaanse uitgave 

Jan Tomasz Gross 

Ik denk dat dit het vernieuwde, op waarheid berustende Joodse monument is.

Ik wil nog een paar woorden wijden aan de oorzaak van de diepgewortelde Jodenhaat: de mythe gaat, dat Joden kinderbloed gebruikten met Pesach voor de matzes. Als een moeder een kind kwijt was op die dag, dan werd er meteen gezocht in de Jodenbuurt.

Mijn laatste opmerking gaat over iets anders opmerkelijks: de werkelijke boosdoeners ziet Gross in de mensen die met alle winden meewaaien: ze zijn communistisch met de communisten, nazi's met de nazi's. Het gaat hier om de echte, actieve conformisten, die met iedere ideologische wind meewaaien. Dit soort mensen maakt totalitaire regimes mogelijk, aldus Gross. (Ik citeer hier uit Boekenstrijd.)