't Hooge Nest, Roxane van Iperen, 2018.

 'Weg met de nazi's, uit ons werk, uit ons land uit onze samenleving. Tegenover de totale oorlog stellen wij het totale verzet!'

Uit: De Vrije Kunstenaar, illegaal verzetsblaadje, december 1943,

Boekomslag

Dit boek kreeg ik van mijn zusje. Een schot in de roos, het stond al enige tijd op mijn verlanglijstje. Natuurlijk had het boek, dat meteen een bestseller werd, mijn aandacht, ik ben zelf uit het Gooi afkomstig. Alle kans dat ik wel eens lángs dit huis ben gewandeld, temeer daar het in de buurt ligt van Landgoed Oud-Bussem. 

Modelboerderij Hofstede Oud-Bussem

Op dit Landgoed Oud-Bussem - waar onder meer bovenstaande modelboerderij stond - is mijn schoonmoeder in de jaren twintig van de vorige eeuw haar carrière als Duits Dienstmeisje begonnen. 

"Midden in ´t Gooi, tussen bossen en een villapark, ligt de rijksmonumentale buitenplaats Oud-Bussem. Met de Oud Blaricummerweg als oude oprijlaan en het landschapspark gaat de buitenplaats geheel op in zijn omgeving. De nabij gelegen villa’s zijn uit het zicht onttrokken door bomen en struiken."

't Hooge Nest ligt aan de Driftweg 2 te Naarden; het ligt op loopafstand van Oud Bussem. 

Roxane van Iperen heeft met haar boek een buitengewoon mooi boek geschreven over de kracht van het verzet van de twee vrouwen Janny en Lien Brilleslijper. Ze deed dit, nadat ze in haar pas gekochte oude huis 't Hooge Nest, sporen had teruggevonden van onderduikplaatsen: overal luiken in de vloer en achter lambrizeringen; onder en achter de luiken kaarsstompjes, muziekbladen, verzetskrantjes. 

Janny en Lien.

Marianne (Janny) Brilleslijper, 1916-2003.

Lin Jaldati, pseudoniem van Rebekka (Lien) Brilleslijper (1912 - 1988)

 Nederlands-Duits Joods verzetsstrijdster, overlevende van de shoah en een van de laatste mensen die Anne Frank nog in levende lijve gezien heeft. Ze was ook een zangeres van Jiddische liederen en de zus van Janny Brandes-Brilleslijper (1916 – 2003).

Ik ga wat hap-snap door alle informatie heen. 

Eerst citeer ik hier de schrijfster Van Iperen uit een interview in het Reformatorisch Dagblad:

„In Nederland is naar verhouding een bijzonder groot percentage van de Joden weggevoerd en omgebracht. De plannen van de Duitsers voerden wij efficiënt en voortvarend uit. Wij vinden het ingewikkeld om ergens tegen in opstand te komen of gewoon te zeggen: tot hier en niet verder. Bij de voorhoede van de samenleving, zoals hoge ambtenaren, het notariaat, de politie, de rechterlijke macht, de vastgoedinvesteerders, was een buitenproportionele bereidheid tot meewerken.”

Spelende kinderen in de tuin van ’t Hooge Nest, 1943

Verklaart dat het hoge gehalte aan NSB’ers in de Gooise villadorpen?

„De NSB richtte zich zogenaamd op de boerenpopulatie: de partij was antikapitalistisch, anticommunistisch en antimodernistisch. Maar wie sloten zich aan of wie waren de NSB welgezind? Dat waren de welgestelden in de gegoede wijken. Daar is heel mooi onderzoek naar gedaan.”

(....)

„In Huizen, terwijl daar helemaal geen betere mensen wonen, werkte men minder mee met de Duitsers. De Huizer bevolking was gelovig, dus je zou verwachten conformistisch, maar dat was niet het geval. Het waren oude vissers die niet deden waar ze geen zin in hadden. Voor God hadden ze ontzag, Hij was hun enige autoriteit. Met mijn onderzoek kwam ik erachter dat veel mensen in Huizen wisten dat hier in ’t Hooge Nest onderduikers zaten, maar ze hebben hen niet verraden.”

In 2011 bezocht ik de synagoge in Bussum, aan de Kromme Englaan. Dat is vlak bij mijn ouderlijke huis. Maar ik heb nooit geweten dat die daar zat! 

Er was een expositie omdat de sjoel verloren gewaande archiefstukken had ontdekt. Zie 100 jaar Joodse Synagoge Bussum. Op de expositie las ik, dat er in WO-II zo veel NSB-ers hadden gezeten in het Spiegel. Een eye-opener!

Ik vervolg het interview in het RD:

Waarom is Lien naar de DDR gegaan?

„Vanwege het vijandige klimaat voor communisten en toch ook het naoorlogse antisemitisme in Nederland. Ze gingen nog liever in de DDR wonen dan dat ze in Nederland bleven.”

Waar bestond dat antisemitisme dan bijvoorbeeld uit?

„Een vrouw die met haar moeder Theresienstadt had overleefd gaf onlangs een lezing. Zij vertelde dat bij hun terugkeer bleek dat hun woning was onteigend. Iemand anders zat in hun huis. Wat was de reactie van de bewoner toen ze aanbelde? „In de hele straat keert er geen Jood terug, maar onze Jood wel.” De vrouw uit Theresienstadt stapte met haar moeder op de burgemeester af, maar die zei onbeschaamd: „Sorry, maar we doen het hier op de Duitse manier. Het pand is onteigend, je komt er niet meer in.” Er zijn legio van dergelijke verhalen. Weinig mensen kennen die, maar het is gebeurd en dat moeten we wel weten.”

Halina Reijn en Carice van Houten hebben de filmrechten verworven van bestseller ’t Hooge Nest van Roxane van Iperen. 

In Vrij Nederland, in een ander interview, las ik: 

'Ik hoorde de voormalige eigenaresse en oudere buurtbewoners uit, informeerde bij de schoenmaker en het tuinbedrijf in het dorp, dook in kadasters en krantenarchieven en viel van de ene verbazing in de andere. Op het hoogtepunt van de Tweede Wereldoorlog, toen de treinen richting de concentratiekampen met volle capaciteit reden en de Endlösung der Judenfrage, de ‘Eindoplossing voor het Jodenvraagstuk’, succesvol vorm begon te krijgen, werd in ’t Hooge Nest door joden zelf een groot onderduik- en verzetscentrum gerund.'

Janny in 1956

Op het dieptepunt van de oorlog groeit ’t Hooge Nest uit tot een veilige haven in het bos, waar vele kunstenaars, verzetslieden en hun gezinnen zich schuilhouden, een cultureel centrum vol bekende musici en journalisten.

Vanuit het huis worden verzetskranten gemaakt, illegale persoonsbewijzen en voedselbonnen verspreid en verzetsplannen beraamd. Er wordt gemusiceerd, er worden opera’s opgevoerd en de joodse cultuur komt er tot bloei.

Zie voor exemplaren van dit illegale blaadje: De Vrije Kunstenaar

Rob en Janny. Foto: privéarchief van Rob Brandes.  Zie de website

Oorlogsverhalen.

Roxane van Iperen heeft zich heel goed ingeleefd én ingelezen in de geschiedenis. De aantekeningen over haar onderzoekingen achterin het boek geven daar een overzicht van. Desondanks heeft ze niet een 'echt' historisch boek geschreven, maar een verhaal vol historische feiten. Een belangrijke plaats ruimte ze in voor gevoelens, gedachten, kleine feitjes, die ze haalt uit haar eigen inlevingsvermogen. Soms stoorde dit mij, omdat ik mij bij voorbeeld een verblijf onder de vreselijkste omstandigheden zoals in Bergen-Belsen anders indenk. Maar ik vind dat van ondergeschikt belang, omdat Van Iperen overal met respect én met inleving te werk gaat. Zie voor dit fenomeen de RECENSIE IN TROUW.

Bij haar onderzoek gebruikte Van Iperen onder andere de documentarie De Laatste Zeven Maanden.

Mocht het filmpje verwijderd zijn, zie dan onder DEZE LINK.

De documentaire won een Emmy Award. Regisseur Willy Lindwer laat hierin Janny Brilleslijper uitgebreid aan het woord over de ontberingen in de concentratiekampen en de vriendschap die zij en haar zus Lien hadden met Anne en Margot Frank. De documentaire is destijds op televisie uitgezonden door de TROS en uitgebracht in een aantal talen. 

Bergen, Stationsstraat. De familie mét allerlei bekenden en vrienden uit het verzet zaten eerst hier ondergedoken. Ze moesten weg toen de Duitsers begonnen met de bouw van de Atlantik-wal. Uitkomst bood toen de verhuizing naar 't Hooge Nest. 

Kamp Westerbork, Historieknet; 't Hooge Nest werd verraden. Alle onderduikers kwamen eerst hier terecht. 

Auschwitz-Birkenau, stationsgebouw. Volgende station. Vader en moeder en broer Jaap kwamen hier om. 

Bergen-Belsen, interieur. Het laatste station van de twee zussen, die elkaar niet loslaten tijdens de hele concentraitekamp-tijd. Ze redden het. 

Auteur Abel Herzberg. Amor fati, 

'De aanhankelijkheid aan het levenslot': verscheen in november 1996.

Dit boek kende ik al. Een van de eerdere boeken die ik las over de Jodenvervolging. Het staat in mijn geheugen gegrift. Veel van wat Van Iperen beschreef, herkende ik dan ook. 

Er is nog veel meer literatuur over Bergen-Belsen, ik noem slechts dit boek nog. Auschwitz heb ik niet eens nagekeken, daar zal ook veel over te vinden zijn. ZIE VOOR EEN OVERZICHT VAN BERGEN-BELSENLITERATUUR ALHIER.

Toen de Britse troepen kamp Bergen-Belsen bevrijdden in de tweede week van april 1945, deden ze ontdekkingen die de wereld schokten. In het kamp lagen tienduizend lijken opgestapeld, te wachten om begraven te worden. Minstens vijftigduizend mensen leden aan vlek-typhus, uithongering en dysenterie. De vraag was hoeveel van de nauwelijks levenden nog gered konden worden. Een noodhulp-operatie werd op touw gezet. Terwijl de oorlog voortduurde, stuurde het Britse leger medische troepen naar Bergen-Belsen. Ze werden bijgestaan door vrijwilligers uit Engeland, Ierland, Zwitserland, Belgie en de Verenigde Staten. Twee maanden lang deed iedereen zijn uiterste best zoveel mogelijk slachtoffers te redden van de dood.

Maarten (Mik) van Gilse, 1916 - 1943 

Mik van Gilse was journalist/schrijver. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog zat hij als verslaggever in Spanje. Daarnaast was hij leider van het Hollands Jeugdtoneel en had communistische sympathieën.

Verzetsactiviteiten:

Met zijn vader, componist/dirigent Jan van Gilse, en beeldhouwer G.J. van der Veen vormde hij de eerste redactie van het in mei 1942 opgerichte illegale blad De Vrije Kunstenaar (zie boven). Dit blad was voortgekomen uit het verzet onder kunstenaars tegen de verplichte aansluiting bij de Kultuurkamer. Zij wilden hun beroep kunnen blijven uitvoeren.

In de Persoonsbewijzencentrale, een organisatie die persoonsbewijzen en officiële papieren vervalste, was Van Gilse een meester in het namaken van persoonsbewijzen en bonkaarten. Ook verspreidde hij het blad De Vrije Kunstenaar en deelde bonkaarten en geld uit aan ondergedoken kunstenaars.

In het voorjaar van 1943 behoorde hij tot degenen die betrokken waren bij de voorbereiding van de aanslag op het Amsterdamse Bevolkingsregister. Daarnaast had hij nauwe contacten met de Amsterdamse verzetsgroep CS-6.

De gezusters Brilleslijper maakten deel uit van een groot illegaal verzets-netwerk. Ik geef hierbij, behalve de naam van Maarten (Mik) van Gils, die van Gerrit Kastein. 

 Gerrit Willem Kastein 1910 - 1943)

 Nederlandse communist, neuroloog en verzetsstrijder en -leider tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Dramatische zelfmoord, sprong na gevangenname op het Binnenhof in Den Haag uit een raam, met zijn schedel op de stenen. Ik las ook ergens dat er betwijfeld werd dat het zelfmoord was: springt iemand met stoel en al uit een raam? 

Joseph Mengele in 1944, bijnaam "Todesengel" (engel des doods)

"De Witte Engel"; leefde van 1911-1979. Na de oorlog raakte hij voortvluchtig, en voorkwam vervolging. Stierf in Brazilië. 

Ook Mengele komt voor in het boek, hij werkte in Auschwitz. De zusjes zijn ook getuige geweest van zijn enge praktijken. 

Dirk Witte, 1885-1932. 

Hij schreef het lied “Mensch durf te leven” dat Pisuisse in zijn glorietijd onnavolgbaar vertolkte. Schreef dit in 1914. Hij was nadien ook degene die de villa “’t Hooge Nest” liet bouwen aan de bosrijke rand van Naarden en deze als eerste bewoonde.

Onder DEZE LINK een geluidsfragment van Jean-Louis Pisuisse van het lied. Roxane van Iperen bezoekt zijn graf. Ze citeert het lied twee keer, als hommage aan de moed en de enorme levensenergie van de zusjes Brilleslijper. 

Verder wil ik graag het gedicht citeren van Paul Verlaine, waarmee Radio London in de Tweede Wereldoorlog de invasie aankondigde; de Joden moesten toen helaas nog een jaar wachten op de bevrijding. 

Chanson d'automne 

sanglots longs

des violons

de l'automne

blessent mon coeur

d'une langueur monotone. 

paul verlaine. 

Tout suffocant

Et blême, quand

Sonne l'heure,

Je me souviens

Des jours anciens

Et je pleure

Et je m'en vais

Au vent mauvais

Qui m'emporte

Deçà, delà,

Pareil à la

Feuille morte.

(Paul Verlaine)

Herfstlied

De lange snikken

Van de violen

Van de herfst

Verwonden mijn hart

In lome

Monotonie.

Benauwd

En doodsbleek, als

De klokken luiden

Herinner Ik me

Dagen van weleer

En ik ween

En ik ga weg

Waar kwade wind

Me heenvoert

Van hier naar daar

Net zoals

Een dood blad

(Vertaling van Jules Grandgagnage)

Dan nog een weetje: Theehuis Bos en Hei, tevens de plek waar Van Iperen haar boekpresentatie hield, ligt op 5 minuten loopafstand van 't Hooge Nest. Eigenaar van het theehuis, Gerrit Sint, merkt dat de laatste tijd behoorlijk veel mensen binnenlopen met de vraag waar het huis staat. 

Boek-toeristen op zoek naar 't Hooge Nest. 

Ik besluit met een mooi citaat van Roxane van Iperen over 't Hooge Nest: 

"De ware restauratie van ’t Hooge Nest zat ’m niet in het herstellen van de muren, maar in de reconstructie van de uitzonderlijke gebeurtenissen die zich tussen die muren hebben afgespeeld."