Eva slaapt, Francesca Melandri, 2009 (2011)

Boekomslag

Eva slaapt is een historische roman, die zich afspeelt in Zuid-Tirol, Alto Adige in het Italiaans geheten.
Het boek is erg goed, zowel als roman, alsook qua historisch gegeven. De fictieve personages bewegen zich in de werkelijke geschiedenis. Daar ik die helemaal niet kende, geef ik die hieronder weer, zoals deels overgenomen uit Wikipedia. De stukken die ik gecursiveerd heb, komen terug in de roman. 

Plaats van handeling.

Zuid-Tirol behoorde sinds 1363 bij Oostenrijk. Bij de volkstelling van 1910 sprak nog geen 3% van de bevolking van Zuid-Tirol Italiaans, terwijl Trentino daarentegen zeer overwegend Italiaanstalig was.

 

Zuid-Tirol vormt samen met Trentino een autonome regio tegenwoordig.

Als beloning voor de steun aan de Entente in de Eerste Wereldoorlog werden beide gebieden aan Italië toegewezen, waarmee een lang gekoesterde nationalistische droom werd verwezenlijkt. Na de Oostenrijks-Hongaarse nederlaag werden de provincie Trentino en het zuiden van de provincie Tirol in 1919 geannexeerd tot aan de 'natuurlijke geografische grens'. Die grens was de waterscheiding van de Alpen. Het stroomgebied van de Etsch (Adige) met al zijn zijrivieren zou bij Italië gevoegd worden.

Rivier de Etsch in het Italiaans: Adige. Radweg Etschtal: Bozen - Meran
Alto Adige betekent Hoog Aldige: het is gezien van de kant van Italië af 'hoog', van de andere kant af 'laag'. 

Het stroomgebied van de Inn met haar zijrivieren zou bij Oostenrijk blijven. Volgens de bepalingen in het Verdrag van Saint-Germain in 1919 werd dit plan doorgevoerd en kwam, na het trekken van bovengenoemde grens, een grote Duitstalige bevolking ineens in Italië te wonen.

Onder het fascistische bewind van Mussolini voerde Italië een onderdrukkende italianiseringspolitiek om het gebied volledig te assimileren. Vanaf 1923 werd het Duits uit het openbare leven verbannen en Duitse plaatsnamen werden vervangen door Italiaanse. De naam Tirol werd verboden en vervangen door Alto Adige. Ook werd een begin gemaakt met het italianiseren van de Duitse achternamen, waarbij zelfs op grafstenen de inschriften veranderd werden. Tevens kwam er een grootschalige immigratie op gang van Italianen uit andere gebieden naar met name de steden, om de oorspronkelijke bevolking in aantal te overtreffen.

Tiroler klederdracht, tentoonstelling 2014 - Zuid-Tirol

Het was de hoop van de Zuid-Tirolers dat Adolf Hitler met de annexatie van Oostenrijk ook Zuid-Tirol zou terugeisen onder het motto Heim ins Reich, zoals ook met het Sudetenland zou gebeuren. Machtspolitiek woog in dit geval echter zwaarder dan nationale idealen, want als dank voor de Italiaanse steun bij de annexatie van Oostenrijk (maart 1938, "Duce, das werde ich Ihnen nie vergessen"), sloten Hitler en Mussolini een akkoord waarbij de Zuid-Tirolers voor de keuze werden geplaatst om de Duitse nationaliteit te bevestigen en als consequentie te emigreren naar het Duitse Rijk (Option), of zich volledig als Italianen te assimileren en afstand te doen van alle culturele rechten. Onder deze druk koos 86% voor vertrek. Uiteindelijk vertrokken ca. 75.000 mensen naar gebieden in Duitsland en Oostenrijk. Verdere emigratie werd door het oorlogsverloop opgehouden. Degenen die vertrokken waren, mochten na 1945 niet terugkeren, totdat internationale druk Italië dwong onder bepaalde omstandigheden remigratie toe te staan. Ongeveer een derde van hen maakte daarvan gebruik.

Arrondisementen Zuid-Tirol

Italië probeerde ook na de Tweede Wereldoorlog het gebied onder controle te houden. Een massaal petitionnement van de Zuid-Tirolers om zich bij Oostenrijk te mogen aansluiten, werd door de geallieerden genegeerd. In de in 1947 gesloten Vrede van Parijs werden de rechten van de Duitstaligen in Zuid-Tirol weliswaar verbeterd — tenminste op papier — door het bezegelen van de één jaar eerder gesloten overeenkomst tussen de Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken Karl Gruber en de Italiaanse premier Alcide De Gasperi. Maar de afgesproken autonomie ging gelden voor de provincies Trentino en Zuid-Tirol gezamenlijk, in de regio Trentino-Zuid-Tirol, waar de Italiaanstaligen in de meerderheid waren, en waar de Duitstaligen op bestuursniveau een minderheid bleven. De afspraken overeengekomen in het autonomiestatuut werden niet omgezet in wetgeving en door de bestuurders tegengewerkt. Tienduizenden arbeiders uit de zuidelijke provincies van Italië emigreerden naar Zuid-Tirol om in, door de overheid gesubsidieerde, nieuwe industrievestigingen werk te vinden. De provinciale hoofdstad Bozen (Bolzano) kreeg daardoor een in meerderheid Italiaanse bevolking. In de andere steden gingen de Italiaanse immigranten grote minderheden vormen.

De spanningen tussen de Zuid-Tirolers en de Italianen liepen hierdoor steeds verder op. In 1961 resulteerde dit onder andere in aanslagen van de radicale Befreiungsausschuss Südtirol op een standbeeld van Mussolini en in de Feuernacht (12 juni van dat jaar) door het opblazen van een groot aantal elektriciteitsmasten.

'Einer der in der Feuernacht gesprengten Strommasten.'

De Italiaanse politie en justitie traden vervolgens hard op: vele activisten kregen lange gevangenisstraffen of werden gemarteld. Twee activisten stierven aan de gevolgen van de martelingen.

Onder druk van Oostenrijk en de internationale opinie werd Italië uiteindelijk gedwongen de autonomie te verschuiven van de regio Trentino-Zuid-Tirol naar de provincie Zuid-Tirol, waar de Duitstaligen de meerderheid vormden en hun eigen beleid konden voeren. In 2001 is deze autonomie nog verder uitgebreid, waardoor haar zwaartepunt vandaag de dag volledig bij de provincie ligt. Ook de provincie Trente profiteert hiervan. De Italiaanstalige minderheid in Zuid-Tirol zag echter haar bevoorrechte positie verdwijnen en sinds de jaren zestig kozen velen er dan ook voor weer te vertrekken uit het gebied, waardoor het aandeel Italiaanstaligen geleidelijk afneemt. De Ladinische bevolking profiteert in hun dorpen van de autonomie, doordat nu ook de Ladinische taal en cultuur als bestuurs- en onderwijstaal erkend worden. (Ladinisch: een van de reto-Romaanse talen, dit zijn Alpenromaanse talen, AdW.)

Walther von der Vogelweide, miniatuur uit de beroemde Codex Manesse.

Een terzijde van mijn hand: deze middeleeuwse minnezanger, zou afkomstig zijn uit Zuid-Tirol. 

‘Nemt, frouwe, disen kranz!’

Ondanks de autonomie pleit een grote groep Duits- en Ladinisch-taligen nog steeds voor afscheiding van Italië. Ook het gebruik van de verzonnen en na annexatie opgelegde Italiaanse plaatsnamen en de aanwezigheid van symbolen en namen die aan de annexatie herinneren liggen bij velen nog steeds gevoelig. Het veranderen van deze namen is een competentie van de provincie, die in overeenstemming met het autonomiestatuut echter verplicht blijft tot tweetaligheid.

Premier Aldo Moro, 1916- 1978;  gruwelijk gedood door de Rode Brigade. Aldo Moro sloot in 1969 een verdrag met Bruno Waldheim van Oostenrijk, waardoor de spanningen tussen Zuid-Tirol en Italië wat werden opgeheven. Moro speelt ook een rol in deze geschiedkundige roman.

Tot zover het historisch overzicht. Nu wat meer over de roman:

Hoofdpersoon in de roman is Gerda, dochter van de nazi Hermann. Gerda raakt ongehuwd zwanger, en wordt verstoten door haar vader. Ze houdt haar kind Eva, en gaat werken in een restaurant, waar ze uitgroeit tot chef-kok. Ze heeft maar twee dagen in de week tijd voor haar dochter Eva, die in een ander, groot gezin liefdevol wordt grootgebracht. . 

Gerda heeft een broer Peter, die in het verzet zit tegen de Italianen, de Befreiungsausschuss Südtirol. Hij legt bommen bij het standbeeld van Mussolini en bij de elektriciteitsmasten. Bumser werden ze genoemd, of Schützen. Door dit werk vervreemdt hij geheel en al van zijn gezin, zijn vrouw Leni en de zoontjes Ulli en Siggi. Hij is er eenvoudigweg nooit, is altijd met zijn kameraden om verzet te plegen. 

Ulli is een vriend van Eva; hij blijkt homoseksueel en zal zelfmoord plegen; Siggi is een kleine fascist-in-de-dop. 

We zien in het boek ook de opkomst van de wintersport, het geheel ten dienste stellen van de natuur aan de toeristenindustrie, de aanleg van ski-hellingen, liften en dergelijke. De vader van Eva is een zoon van de man die van deze projektontwikkeling rijk is geworden; te rijk om met Gerda te willen trouwen.

Zicht op Bosen (Bolzano), tegenwoordige tijd.

Van alle mannen die Gerda heeft, is Vito de belangrijkste. Hij is een kleine Zuid-Italiaan, een carabinieri. Zie hoe die Italianen in Zuid-Tirol terecht komen. Vito is pas als een echte vader voor Eva. Maar door de politieke omstandigheden loopt de relatie met Gerda stuk. 

Een belangrijke component in het verhaal is de geschiedenis van Eva in het heden: haar reis van Noord- naar Zuid-Italië. Zij gaat op bezoek bij Vito, die op sterven ligt. 

Een prachtige, duidelijke recensie is te vinden in het NRC van 2012.

'Regionalisme is universeel.'

'Regionalisme is universeel,' kopt dit artikel, en dat vind ik mooi verwoord voor dit boek: het boek gaat 'maar' over een regio, maar het is juist die geschiedenis die diep ingrijpt in het leven van mensen.  Dat wordt zeer mooi aangetoond. 

Daarbij heeft Melandri een goede pen van schrijven; neem bijvoorbeeld deze zin: 'Of misschien, als hij erover nagedacht zou hebben (over de vraag of hij wist wat liefde was, AdW) had hij zich de hand van zijn moeder herinnerd, die jong maar ruw als oud hout rond zijn kinderwang lag in een liefdevol gebaar.'

Een ontdekking voor mij was wat er stond in een recensie van TROUW, van mei 2018. Ik citeer: 

'Met ‘De lange weg naar Rome’ voltooit Francesca Melandri haar trilogie over blinde vlekken en taboes uit Italië’s moderne geschiedenis: meeslepende en urgente romans waarin het verdeelde collectieve geheugen van Italië, verdringing en geschiedvervalsing, steeds worden aangeklaagd via de lotgevallen van een familie; hun onderlinge betrekkingen, hun geheimen en leugens.

Zo belichtte Melandri (1964) in haar debuut ‘Eva slaapt’ het verzet van het kleine Zuid-Tirol tegen de onderdrukking van de Italiaanse Staat met het verhaal van Eva, dochter van een onmogelijke liefde. ‘Hoger dan de zee’ vertelde indringend de gevolgen van Italië’s bloedige ‘loden jaren’ vanuit het perspectief van de familieleden van veroordeelde terroristen.

‘De lange weg naar Rome’ gaat nu in op een ander pijnlijk hoofdstuk uit de Italiaanse geschiedenis, de koloniale verovering van Ethiopië, halverwege de jaren dertig van de vorige eeuw. Hoewel de fascistische kolonisatie gepaard ging met gruwelijkheden waaronder het grootschalig gebruik van illegaal mosterdgas, werden deze oorlogsmisdaden bedolven onder oorlogspropaganda en rassenmythen.'

Over Italiaanse terroristen; deel II van de "Italië-trilogie";

Over Italiaans kolonialisme; deel III.

Onder en boven: schrijfster Francesca Melandri, geboren 1964. In Italië is zij een bestseller-auteur.

Paar korte beelden uit Langse Romeinse Wegen, over Zuid-Tirol; onder en boven.

Het is interessant de uitzending van Rick Nieman terug te kijken, Langs Romeinse wegen, de aflevering over Milaan, van 15 februari 2015. Hierin komt ook Zuid-Tirol aan bod, en het streven van sommigen daar naar autonomie. Ze vinden dat de ongelijkheid voortduurt in de naamgeving. Een Duits-sprekende man plakt een poster met het woord Kulturverbrechen over het plaatsnaambord Sarentino. Sarentino heeft nooit als zodanig bestaan, het is een woord verzonnen door de Italiaanse regering om het gebied te annexeren. Hij wordt aangevallen door een vrouw, ook Duits sprekend, maar een geassimileerde Zuid-Tiroolse. Zij noemt de actievoerder een 'rattenvanger'. Ruzie voor het oog van de camera. 

Het gewraakte Sarentino; eigenlijk: Sarntal (bij Bosen)

Zuid-Tirol is niet Italië!

Een honderd jaar oud Europees grensgeval

Auteur(s): Thomas H. von der Dunk

Vormgever: Mijke Wondergem.

Boek voor wie méér wil weten.