Studiebol: Filosofie en Islam - cursus Vrije Academie, Gerko Tempelman 2019

Deze korte cursus werd gehouden in het mooie Cromhouthuis in Amsterdam aan de Herengracht.

Cromhoutmuseum

De cursus - drie zaterdagmiddagen - zat boordevol informatie, en volgde een stappenplan, via slides. samengesteld door de docent.

Ik had moeite om in het geheel de grote lijn te kunnen volgen, en het juiste verband te kunnen leggen tussen religie, wetenschap, en filosofie. In dit blog zal ik proberen ik 'mijn' samenhang te vinden tussen de verschillende onderdelen.

Ontstaan Islam.

Het volk uit de woestijn gaat terug op de zoon van Abraham en Hagar, de slavin van Abrahams vrouw Sara, Ismaël. Abraham en Sara waren beiden op hoge leeftijd, en nog zonder mannelijke nakomeling. Sara bood Hagar aan als vrouw voor Abraham, en Abraham verwekte bij Hagar zijn zoon Ismaël. Tot grote verrassing van het hoogbejaarde echtpaar Abraham en Sara kregen zij daarna tóch nog samen een zoon, Izaak. Hij zou de nieuwe stamvader worden van Israël. Toen Sara en Hagar ruzie kregen, stuurde Sara haar dienstmaagd weg, samen met haar zoon Ismaël, de woestijn in.

Ismaël zou de stamvader van de islamieten worden, Izaak van het joodse volk.

Tekening van Rembrandt, een engel verschijnt in de woestijn aan Hagar, die van dorst dreigt om te komen, en toont haar een bron.

Mohammed werd geboren in het jaar 570 te Mekka. Zijn ouders stierven jong, Mohammed werd opgevoed door zijn oom Aboe Talib, vanaf het jaar 578. Mohammed maakte deel uit van de Haashim, een verarmde substam van de Qoeraisj.

De Qoeraisj waren Bedoeïenen, en stamden af van Ismaël.

Mohammeds naam in kalligrafie.

Mohammed huwde op 25-jarige leeftijd de rijke weduwe Hadija. Hij kreeg visioenen.

Mohammed ontvangt de openbaringen van de engel Djibriel, in het jaar 610. Illustratie uit de Jami' al-tawarikh van de Perzische historicus Rashid al-Din.

Mohammed wilde na de verlichting (openbaring) die hij had ontvangen de 360 goden (het polytheïsme) afschaffen die de Qoeraijs aanbaden. Dat werd bestreden door de heersende klasse, waardoor de profeet in 620 vluchtte naar Yathrib, samen met een groep andere moslims. Deze migratie staat bekend als de hidjra en is later als begin van de islamitische jaartelling gaan gelden. In Yatrib, dat Mohammed omdoopte tot Medina, sloot Mohammed een verbond met de Arabische en joodse stammen dat iedereen vrij zijn eigen religie mocht belijden. Toen de profeet nog meer onderdanen kreeg in Medina, besloot hij opnieuw zijn oude stam in Mekka aan te vallen. Hij reed meteen naar de Ka’aba, waar hij alle heiligenbeelden vernietigde, behalve een schilderij van Jezus en Maria.

Zo werden ook de Mekkanen werden bekeerd en binnen no time was praktisch het hele Arabische schiereiland onder de controle van de profeet.

Na de Hidjra: Mohammed en zijn leger op weg naar Mekka

Mohammed stierf in 632 en had geen mannelijke opvolgers. Het kalifaat kwam onder leiding van De Vier Rechtgeleide Kaliefen, de Rasjidun 632-661. Daarmee ontstond er ook een splitsing tussen Soennieten en Shi'ieten.

Verspreiding van het Arabische Rijk door: I Mohammed; II Aboe Bakr; III Omar; IV Othman

Nog een stapje verder in de ontwikkeling van de Arabische Staat: Umayaden erbij.

Ontwikkeling van het Islamitische Kalifaat onder de profeet Mohammed, 622-632 (donker). Uitbreiding onder het patriarchale kalifaat (rechtgeleide kaliefen), 632-661 (middenkleur) Uitbreiding onder het Umayyad-kalifaat, 661-750 (lichte kleur)

Al Mansur, schilderij van Francisco de Zurbarán, 17th century

In 762 werd Bagdad gesticht, onder Al Mansur (tweede abassidische kalief). Bagdad werd een geweldig centrum van cultuur en wetenschap.

Bagdad werd gesticht als Stad van de Vrede. Het werd het politieke, religieuze en commerciële centrum van het Moslimrijk. Abassidische kaliefen regeerden over een pluriforme bevolking van Moslims, Christenen, Joden, Zoroasters en polytheïsten, wier etnische identiteit varieerde van Perzisch en Turks naar Berber. Zij allen droegen bij aan de schittering van de grootste stad van zijn tijd in het Midden-Oosten, zo niet van de wereld. In het Huis van de Wijsheid vertaalden geleerden vanuit het hele rijk werken in het Arabisch. Zij brachten de literaire en wetenschappelijke kennis uit Griekenland, Perzië en India hier samen en ontwikkelden die verder. Ook voerden ze de Chinese papier-technologie in, hetgeen boekwinkels in staat stelde duizenden boeken per dag te verkopen. De intellectuele invloed van Bagdad in die jaren was enorm, zijn erfgoed en mythevorming duren nog steeds voort.

Abbasidische wetenschappers. Afbeelding uit 1237.

De ronde stad van Bagdad.

Zoals op de kaarten boven te zien is, breidde de Islam zich enorm uit na Mohammed. Het gehele Oost-Romeinse (Byzantijnse) Rijk werd veroverd (met uitzondering van Constantinopel), Perzië, een groot deel van Spanje.

Je had twee grote richtingen: de Omajjaden, die onder andere in Spanje zaten,(onder Al Rahman I, in Cordoba) en de Abassiden, die hun centrum in Bagdad hadden. De Abassiden versloegen de Omajjaden. De Gouden Eeuw van de Islam (Abassiden) liep van 750-1258. Zij voerden een zwarte vlag, net zoals zeer recentelijk IS deed.

De tijdlijn, van Gerko Tempelman; te zien is hoe de achtereenvolgende beschavingen hebben bestaan, en elkaar hebben beïnvloed.

Ontwikkeling van wetenschap naast godsdienst.

De Arabieren zetten dus een enorm stempel op de wetenschap. Dat is goed terug te zien in de ontwikkeling van de wiskunde. Vooral het getallenstelsel dat zij toepasten was veel handiger dan de andere systemen, en vond grote ingang. Andere getallenstelsels waren bijvoorbeeld het sexagesimale stelsel (60), het vigesimale stelsel (20), het duodecimaal stelsel (12) en het decimale stelsel (10)

Het sumerische spijkerschrift was het oudste, maar je kon er niet eenvoudig mee rekenen.

Met deze sprong vooruit in de wiskunde ontwikkelden zich het idee van abstractie, en het getal 0. Beide waren enorm belangrijk. De ontwikkelingen in de rekenkunde vonden vooral plaats in Bagdad.

Sumerisch spijkerschrift, getallen; het getal 0 kende men nog niet.

Door de ontwikkeling van de rekenkunde kwamen er nieuwe begrippen, zoals X (abstractie) en 0. Een vraag die zich aandiende was: Kan God X en 0 hebben geschapen? Het is in elk geval niet geopenbaard.

Naast de wiskunde speelde de astronomie een rol. Sinds de Grieken heerste het ptolemeïsche wereldbeeld. Ptolemeus, 150 na Christus, stelde een onveranderlijk wereldbeeld voor. In het midden was de aarde - waar overigens wel van alles veranderde. In het centrum van het centrum lag Jeruzalem - daaromheen waren de sferen van de engelen, en in de uiterste buitencirkel was God. Daar veranderde niets, het was ons ankerpunt, de absolute, oftewel de verhevenste waarde.

Ptolemaeus' wereldbeeld. 2e eeuw na Christus.

Claudius Ptolemaeus, 87 tot 150 na Christus.

Pythagoras, 570-500 voor Christus. 'Alles is opgedeeld in één en veel, het begrensde en het onbegrensde.' Leermeester op het gebied van wiskundige vakgebieden, zoals rekenen, harmonieleer, geometrie en astronomie. Aan veel zaken lagen getallen ten grondslag, zelfs de oersubstantie van de kosmos kon door getallen worden verklaard. Ook het heelal is wiskundig geordend, er heerst een muziek der sferen.

Door de vertaalbeweging (zie tijdlijn) in Bagdad kwam men steeds meer te weten over allerlei zaken, bij voorbeeld in de astronomie. De spanning die dit opriep bij geloofsvragen werd zoveel mogelijk geharmoniseerd, de tactiek was 'de boel bij elkaar houden'. Men probeerde zowel de nieuwe kennis een plek te geven, als de oude godsdienstige waarheid te bewaren.

Hier laat Tempelman zien welke vormen van wetenschap waar vandaan gehaald worden in Bagdad.

Vanwege de Hellenisering kwam heel veel wetenschap, literatuur en bijvoorbeeld bouwkunde uit Griekenland naar Bagdad.

Zo ook de filosofie van Aristoteles, die alles rationeel beschouwde, en tot het causaliteits-denken kwam: voor alles is een oorzaak aan te wijzen.

Aristoteles, 384-322 voor Christus; waarneming is bron van alle kennis. Eerste empirist.

Meer dan 2300 jaar geleden leverde Aristoteles een belangrijke bijdrage aan de wetenschap en de filosofie. Sindsdien hebben zijn werken mensen geboeid en zijn ze massaal vertaald en bestudeerd. De denkwijze van Aristoteles over de natuur was bijna 2000 jaar lang de heersende denkwijze in Europa. Enkele van Aristoteles’ denkwijzen hebben zelfs invloed gehad op zowel katholieke en protestantse als islamitische leringen. In het westen had hij bijvoorbeeld invloed op het scholastieke denken (Thomas van Aquino).

Aristoteles hing ook het Ptolemeïsche wereldbeeld aan: de aarde staat in het middelpunt, en is beweeglijk; daar rond omheen zijn de sferen der engelen, hiërarchisch gerangschikt. De uiterste sfeer is God, die onbeweeglijk is.

Gedurende de Middeleeuwen waren Aristoteles' werken in het Westen enkel bekend in een Latijnse vertaling van een Arabische vertaling uit het Grieks. Veel van zijn werken zijn door de Arabische geleerde Averroes vertaald.

Het loskomen van het denken met God als eerste oorzaak van de dingen ging geleidelijk in de geschiedenis. René Descartes 1596-1650 zei in zijn “Discours de la Methode”: ik denk dus ik ben. Hij was de eerste filosoof die Aristoteles verwierp.

Verder was van de Grieken nog belangrijk het atomisme, dat vragen opwierp over de vrije wil. Als er atomen zijn, die zich vrij door een ruimte bewegen, en niet volgens vaste parallelle banen, dan onderbouwt dat volgens Epicurus (341-271 v. Chr.) het bestaan van een vrije wil. Epicurus bouwde voort op Democritus,; ca. 460 v.Chr. – ca. 370 v.Chr., die evenwel van de predestinatie uitging.

Arabische geleerden; Theologische scholen.

Mohammed ibn Moesa al-Chwarizmi was een van de beroemdste wetenschappers op de gebieden van wiskunde, geografie en astrologie. Hij was van Perzische afkomst, is geboren tussen 780 en 800 en gestorven tussen 840 en 845. Al-Chwarizmi studeerde in het Huis der Wijsheid in Bagdad. Hij schreef al zijn werken in het Arabisch, de taal van de wetenschap in de islamitische wereld.

Het concept van een algoritme in de wiskunde is zijn idee. Om deze reden wordt hij wel "de grootvader van de informatica" genoemd. De woorden "algoritme" en "algorisme" zijn van zijn naam afgeleid, waaruit zijn belang als wetenschapper blijkt.

De invloed van Al-Khwarizmi strekte zich uit over een aantal praktische gebieden: hij ging de makkelijkste en handigste rekenkunde onderwijzen, die men vaak nodig heeft in zaken als erfrecht, nalatenschappen, onderverdeling, rechtspraak, handel, en in al het andere normale menselijke verkeer. Ook rekenkunde met betrekking tot het graven van grachten, geometrische berekeningen en berekeningen van andere objecten.

X en 0 komen van hem. Dat waren geheel nieuwe concepten.

Al-Ma'moen (7e kalief der Abassiden)

Al-Ma'moen (786 – 833) was een humanist en patroon van wetenschappen. Hij meende dat men de waarheid van God moest zoeken door zijn verstand open te stellen voor de kracht der rede. Hij haalde daartoe geleerden uit de hele wereld naar Bagdad. Hij was degene die in 830 het Huis der Wijsheid of bayt al-ḥikma oprichtte.

"Het boek der natuur is geschreven in de taal van de wiskunde.” Dit zei Galileo Galilei, die leefde van 1564 tot 1642. De ontwikkeling van de wetenschappen invloed had op godsbeeld en op wereldbeeld.

Mu’tazilisme: rationalisme; kenmerkend voor het moetazilisme is het combineren van islamitische standpunten met aan de Griekse filosofie ontleende ideeën. Het floreerde gedurende de 8e-10e eeuw in de steden Basra en Bagdad, in het huidige Irak, gedurende de periode van de Abbasiden. De aanhangers van het moetazilisme menen dat vanwege de perfecte eenheid en eeuwige natuur van Allah, de Koran geschapen van aard is, aangezien deze niet samen met God van dezelfde eeuwigdurende aard kan zijn. Averroes was hun grootste denker. 1126 –1198).
Averroès: laatste grote Mutazilistische denker: Vader van de Verlichting in Oost én West; zie verderop.

'Onwetendheid leidt tot angst

Angst leidt tot haat
Haat leidt naar geweld....
Dit is de vergelijking.'

Mezquita Cordoba, het islamitische centrum, waar ook Averroes kwam.

Averroes onderscheidde verschillende soorten waarheid:

• rhetorische waarheden

• dialectische waarheden

• demonstratieve waarheden.

Vlinders in je buik: poëtische waarheid;

Rhetorische waarheden vind je bijvoorbeeld in de poëzie, in songteksten;

Dialectische waarheden vind je onder andere in theologentaal,

Uitgave van Aristoteles' Logica uit 1570.

En demonstratieve waarheden zie je terug in de logische taal van Aristoteles. Volgens Averroes was dit het hoogste niveau.

Averroës was onder andere ook medicus. Zijn filosofische werk lijkt geen verstrekkende en blijvende invloed op het latere islamitische denken te hebben gehad, maar de vertalingen in het Latijn van sommige werken zouden wel een diepgaande invloed op de Westers-Christelijke filosofie krijgen.

Avicenna (980 – 1037) was een ander zeer belangrijk Arabisch filosoof. Zie over hem HISTORIEK.

Ibn Sina of (Latijn) Avicenna (voluit Abu Ali Al-Hoessein Ibn Abdoellah Ibn Sina) was een Perzisch medicus, geoloog, paleontoloog, natuurkundige, psycholoog, wiskundige, wetenschapper, filosoof en alchemist. Hij was vooral bekend om zijn bijdragen op het gebied van de aristotelische filosofie en de geneeskunde en schreef naar schatting 100 à 250 verhandelingen, de meeste hiervan in het Perzisch en Arabisch. Zijn beroemdste werk is de Canon van de geneeskunde (Al-Qanun fi al-Tibb).
Avicenna’s grote filosofische werk is Het boek van helen (Kitāb al-shifā); dit beïnvloedde sterk de scholastiek van de middeleeuwse rooms-katholieke theoloog Thomas van Aquino.

Avicenna, 980-1037.

Tegenover het Mu’tazilisme stond het Asharisme. Dat is een theologische school binnen het Soennisme, genoemd naar de theoloog Abu al-Hassan al-Ash'ari (873-935 n. Chr.). Volgelingen van deze theologische school worden Asharieten genoemd. De oprichter keerde zich, rond het jaar 912 n. Chr. af van het Moetazilisme. Hij beargumenteerde een terugkeer naar de orthodox traditionele soennitische islam (Ahl al-Soenna).

Al Ghazali 1058-1111

Abu Hamid ibn Muhammad al-Ghazālī (1058- 1111) reageerde met zijn visie op Avicenna. Zijn invloed in de islamitische gebieden was cruciaal. Paradoxaal genoeg is deze invloed deels omgekeerd aan de invloed die de islamitische filosofen (met name Averroes) uitgeoefend hebben op Europa, waar ze een duidelijke bijdrage aan de Renaissance hebben geleverd. Al-Ghazali, die wel het 'zegel der filosofen' wordt genoemd, heeft met zijn bekendste werk "De verwarring der filosofen" ('Tahafut al falasifa'), dat wordt beschouwd als een keerpunt in de islamitische filosofie, de verandering in de islam ingeleid. Al-Ghazali verklaart de causaliteit (wet van oorzaak en gevolg) als onjuist: alles wat er gebeurt, geschiedt door de wil en de hand van God. Wetenschap en logica zijn iets goeds, maar de Koran en de soenna hebben de voorkeur. Al Ghazali wees de Griekse filosofen als Plato, Socrates en Aristoteles af als ongelovigen.

Punten van onenigheid tussen de filosofen waren: Primaat van de rede versus dat van de openbaring
Bestaat de wereld van alle eeuwigheid, of is er sprake van schepping;
Regeert God, eventueel met wonderen; of regeren de natuurwetten;
Hebben wij een vrije wil; of is alles voorbestemd.

Christenen redeneren over de kwestie van de vrije wil als volgt:

God heeft een verbond gesloten met de mensheid. Daarom blijft de natuurorde een kwestie van, goddelijk “voluntarisme”. De belofte van Jahwe aan zijn volk geldt als betrouwbaarder dan elke regel(maat) of stabiliteit die de mens meent te ontwaren in de natuur.

Moslims leggen het als volgt uit:
(sura 28.88): "Er is geen god dan Hij. Alles gaat teniet, maar Zijn aangezicht niet".
Wat van de mens verwacht wordt, in het kader van het verbond of convenant (mithâq, in het Arabisch van de Koran) dat God met hem/haar heeft afgesloten, is niet in de eerste plaats kennis of verstandigheid, als wel gehoorzaamheid aan, vrees voor de goddelijke geboden. De mens moet zich toevertrouwen, zich vertrouwvol overgeven aan de éne God. Het Arabisch woord islâm heeft precies die connotatie. (Vergelijk het offer dat God vraagt van Ibrahim (Abraham) om zijn zoon Izaak te offeren.)

Caravaggio, offer Izaac, 1603

Docent Gerko Tempelman; over de soennitische theoloog, jurist en soefi Al Gahzali.

In de volgende eeuw heeft Averroes een uitgebreide repliek geschreven op Ghazali's 'Verwarring' genaamd "De Verwarring van de Verwarring" ('Tahafut at-Tahafut'). Zijn werken werden echter in de Arabische gebieden gecensureerd en verbrand en hijzelf werd verbannen naar Marokko. De epistemologische koers van de islamitische gedachtewereld was reeds definitief bepaald door Al-Ghazali.

Eén bepaalde zin bleef bij me hangen, van Gerko:
Feitelijk 'dreef Al Ghazali de wetenschappers in hun eigen hok terug': als je bij katoen vuur houdt, krijg je brandend katoen. Kunt je hier spreken van causaliteit? Zo ja, hoe weet je dat eigenlijk? Het hele begrip deugt niet, volgens Al Ghazali. Hij zei dat het God was die hiervan de oorzaak was.

Verval van het Arabische rijk.

De ondergang van de bloeitijd van het Arabische Rijk kun je onderverdelen in de val van de Omayyaden (Andalusië), en die van de Abassiden.

In 1085 veroverde Alfonso VI van Castilië Toledo. Dit maakte een einde aan het Taifa-koninkrijk van Toledo.
Het paste binnen de Reconquista, waarbij de christelijke krachten van Leon en Castillië het land heroverden op de Moren en de Joden. De Arabische bibliotheken werden gespaard, de boeken vertaald naar het Latijn en het Spaans door Joodse en Islamitische vertalers. Dit was de tweede vertaalbeweging, zie de tijdlijn. Toledo bleef zo een belangrijk cultureel en wetenschappelijk centrum. De stad bleef bloeien.
1236: Ferdinand III verovert Cordoba, einde van het islamitisch bewind (dat daar was vanaf 711) aldaar.
1248: In dat jaar viel Sevilla, ook tijdens de Reconquista, ook onder leiding van Ferdinand III van Castilië.
In 1492: viel Granada, na een aantal veldslagen tijdens de Granada Oorlog tussen 1482 en 1491. Aan katholieke zijde streden los Reyes Católicos, Isabella I van Castilië en Ferdinand II van Aragon. Met de val van Granada kwam er een eind aan de Moorse heerschappij in Spanje.

Op dit kaartje is te zien hoe Andalusië steeds verder naar het zuiden verdreven werd.

In Toledo - belangrijke stad voor de filosofie - was er een verbinding met het westen door de rationele filosofie. Bovendien bloeide er La Convivencia: joden christenen en moslims leefden in vrede tezamen.
Niet alleen de katholieken verjoegen de joden en moslims. De moslims kregen steun van de Almoraviden uit Spanje, krijgszuchtige Berbers, die Alfons VI versloegen.

Ook de Kruistochten (1096-1271 droegen bij aan het verval van het Arabische rijk. Petrus de Eerbiedwaardige - Cluny (1142), Innocentius III en Bernardus van Clairveaux (riep op tot Tweede Kruistocht).

Het verval van het Abassidische Kalifaat (dat zetelde in Bagdad, in 762 gesticht als de Stad van de Vrede):

In 934 veroverden de Boeijiden Bagdad. (Dat waren Soennieten.)

In 1055 namen Seltsjoeken de stad in.
Na het Beleg van Bagdad in 1157 verminderde de macht van de Seltsjoeken en kreeg de kalief zijn status terug.
In 1258 verwoestten Mongolen Bagdad definitief. De 'woeste' ruiters richtten een bloedbad aan onder de bevolking. De kalief en de meeste hoogwaardigheidsbekleders en hun families die niet wisten te vluchten, werden onthoofd. De Mongoolse veroveraars vernielden vervolgens de irrigatiewerken die de stad en de omringende landbouwgebieden van water voorzagen, alsook veel van de architectuur en vernietigden daarmee deze beschaving. Tot op heden heeft het gebied van de Eufraat en Tigris nooit meer de vruchtbaarheid en welvaart terug verkregen die het had vóór deze verwoesting.

Bagdad, 1258; Mongolen bestormen de muren van de stad.

Enkele familieleden van de Kaliefen van de Abbasiden slaagden erin te vluchten naar het Mammelukkensultanaat Caïro, waar ze de titel verder waarnamen tot de komst van de Ottomanen in 1517.
Vanaf 1520 vestigden zich de Ottomanen onder het bewind van sultan Süleyman I (1520-1566). In die jaren kreeg het Osmaanse Rijk zijn grootste uitbreiding, met een volle ontplooiing van het Osmaanse wettelijke en bestuurlijke systeem. Süleyman was de tiende en langst regerende sultan van de Osmaanse dynastie.

Boeken

Er is veel geschreven over het verdwijnen van de Islam; zie de voorbeelden hieronder.

Als leestips gaf Gerko onder andere mee: Reza Aslan; ook op YouTube, zie de film hieronder, 1½ uur.

God, a human history. Reza Aslan.

Ook in een Nederlandse boek-vertaling.

Waardering van de cursus:

Goede cursus, maar niet gemakkelijk. Het heeft te maken met de breedte en diepte van het onderwerp. Voor mij ook deels door de onbekendheid met de Islam.

De kennis heeft me wel verrijkt, en geïnspireerd tot verder zoeken. Ik heb nog erg veel vragen! (En angsten, zie het artikel in PERFORMANCE-MAGAZINE.)

Er was tijdens de cursus een leuk samenspel tussen docent en toehoorders. Iedereen deed mee, dat gaf iets levendigs aan de bijeenkomsten.

Gerko Tempelman, de docent.

Tempelman timmert flink aan de weg, heeft een EIGEN WEBSITE, publiceerde onlangs zijn boek Ongeneeslijk Religieus, en is ook met tal van uitleg over filosofie te vinden op YouTube. Zie boven het filmpje over Al Ghazali.