De Rechtvaardigen, Jan Brokken, 2018.

Boekomslag.

Dit boek vertelt het bijzondere verhaal van Jan Zwartendijk. Ik volg niet het boek (ik heb het niet gelezen), maar geef mijn eigen naspeuringen op internet, naar aanleiding van het boek van Brokken. 

Jan Zwartendijk (Rotterdam, 1896 - Eindhoven, 1976).

 Nederlands bedrijfsleider en diplomaat; verstrekte aan het begin van de Tweede Wereldoorlog in Litouwen duizenden Joden valse papieren, waardoor ze uit handen van de nazi's bleven.

Nathan Gutwirth, 

Met deze man was het allemaal begonnen, destijds:

 Zwartendijk kreeg in die dagen bezoek van Gutwirth, een joodse student aan een Talmoedschool, die hem vroeg om een visum voor Curaçao. Hij wilde weg uit Europa, nu de nazi’s en ook de sovjets oprukten en Polen al bezet hadden. De consul deed navraag, maar een visum voor Curaçao bleek niet te bestaan. Alleen was er toestemming nodig van de gouverneur van het eiland. Door een slimme list kon Zwartendijk hem toch helpen. Hij schreef in Gutwirth’s paspoort: ‘Het Nederlandse consulaat verklaart dat er voor Curaçao geen visum nodig is.’ Dat er wel toestemming van de gouverneur van Curaçao nodig was, heeft hij expres weggelaten. Na Zwartendijks actie stonden er al snel lange rijen joden op de stoep van het Nederlands consulaat. 

Dit is Zwartendijk met zijn kinderen Edith en Jan, destijds in Kaunis. . Er was nog een jonger zoontje, Rob.

Brokken vertelt de geschiedenis meer als een roman dan als feitelijke geschiedenis:

"En dan is het 6 uur ’s avonds, 29 mei 1940. De Nederlandse gezant in Riga belt hem op. Of hij consul wil worden. Zwartendijk zegt ja, met als gevolg dat hij de daaropvolgende maanden wordt overstelpt met wanhopige mensen die via Litouwen aan de greep van de Nazi’s proberen te ontkomen. Hij bedenkt dat hij een visum voor Curaçao kan uitschrijven en met behulp van de Japanse consul ontstaat er een vluchtroute die duizenden mensen hoop en een uitweg biedt. Dat levert hem de bijnaam ‘De engel van Curaçao’ op."

Met visa zoals deze hielpen Zwartendijk en Sugihara vele duizenden Joden te ontkomen uit handen van de nazi's. Het werd een lange route, via de Trans Siberië spoorlijn. 

Bovenstaand visum is van 1940, met een handtekening van Jan Zwartendijk. 

Trans-Siberië Spoorlijn.

Hier lag de kiem voor Brokkens onderzoek, toen hij in de tachtiger jaren iemand ontmoette die dezelfde reis in omgekeerde richting maakte die ze als kind in de oorlog met haar ouders maakte. 

Zwartendijk werkte met zijn 'ontsnappingsroute' samen met de Japanner Chiune Sugihara.

Chiune Sugihara (1900-1986)

 Japans diplomaat die als vice-consul voor Japan werkte in Kaunas, Litouwen.  Tijdens de WO-II hielp Sugihara ongeveer 6000 Joden om Europa te ontvluchten door hen transitvisa af te geven, zodat ze door Japans grondgebied konden reizen. Daarbij zette hij zijn baan en het leven van zijn gezin op het spel.

By the way: 

Het jaar 2020 is "Het jaar van Chiune Sugihara" in Litouwen. Er wordt geschat dat maar liefst 100.000 mensen die vandaag leven, de afstammelingen zijn van de ontvangers van Sugihara-visa.

Joodse vluchtelingen bij het Japanse consulaat in Kaunas, zomer 1940 © balticasia.lt

Kinderen in het Joodse getto van Sjanghai

Een mooi gedeelte van De Rechtvaardigen gaat over de Joodse gemeenschap in Sjanghai. De mensen die op de vlucht zijn voor de pogroms en het toenemende antisemitisme, vinden in Sjanghai een Joodse bevolking die zich nog vrijelijk kan bewegen. Er wordt veel geld verdiend in de opiumhandel waarmee daarna rederijen, banken, warenhuizen en hotels zijn gefinancierd. Magnaat en Iraakse Jood Victor Sassoon betaalt in 1939 170.000 dollar voor de opvang van vluchtelingen, geld dat hij verdient met de meer dan duizend panden die hij in Sjanghai bezit.

Sir Victor Sassoon, 1881-1961; 'playboy van het oosten' was zijn bijnaam.

Ik geef nog wat belangrijke plotgegevens: 

MS St. Louis, omringd door kleinere schepen in thuishaven Hamburg. 

In 1939 vervoerde deze Duitse oceaanstomer meer dan 900 Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland met de bedoeling te ontkomen aan de nazi's. Kapitein Gustav Schröder probeerde in Cuba van boord te gaan, maar kreeg geen toestemming. Vervolgens voer hij naar de Verenigde Staten en naar Canada, die ook allebei weigerden de vluchtelingen op te nemen. Terug in Europa werden uiteindelijk de mensen verdeeld over Frankrijk, Groot-Brittannië, Nederland en België. Er wordt geschat dat uiteindelijk toch een kwart van hen zal zijn omgekomen in de vernietigingskampen. 

De tocht met de St. Louis wordt ook wel 'The Voyage of the Damned' genoemd. 

Frits Philips (1905-2005)

Nederlands industrieel, bestuursvoorzitter Philips. 

De feiten naspeurend die voorkomen in dit boek, kwam ik uiteraard ook uit bij Philips, daar Zwartendijk in Kaunas bij Philips werkte. 

Frits Philips heeft ook Joden gered - ik meen dat dat ook verteld wordt in het boek - maar de rol van het Philipsconcern in de oorlog - en daarmee ook die van Frits Philips - kent ook geheimen (zie dit artikel Philips Geheimen). Voor mij nu te ingewikkeld om precies uit te zoeken. Wat was er precies met de werkzaamheden die in kamp Vught voor Philips werden verricht? Waarom gaf de Philipsleiding in Londen geen toestemming om Joden van de Duitsers vrij te kopen (wat moet ik van het argument denken dat de Duitsers niet gespekt mochten worden?!)

Zeker is wel, dat Frits Philips een Yad Vashem-onderscheiding gekregen heeft. Net als Zwartendijk overigens, en als Sugihara. 

Ik verwijs naar een artikel in De Groene van 1996. Ik citeer daaruit: 

Er zijn tienduizenden, zo niet honderdduizenden militairen gedood door legers en vliegtuigen die van Philips-apparatuur waren voorzien. Bovendien werden elke dag dat het naziregime zich langer kon handhaven in concentratiekampen als Auschwitz duizenden mensen vermoord.
Gezien de rol die Philips-produkten bij opbouw en onderhoud van de oorlogsmachinerie van het Derde Rijk hebben gespeeld, gezien de leidende rol van Frits Philips in de jaren dertig bij de ontwikkeling van nieuwe produkten en bij de internationalisering van het bedrijf en gezien de enorme produktie van radiobuizen ('dat was hun bottleneck!’) in Eindhoven voor de Wehrmacht lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat Frits Philips persoonlijk de Tweede Wereldoorlog met maanden heeft verlengd. De netto verdienste van Frits Philips als mensenredder kan dan ook niet anders dan negatief worden genoemd, zijn kersverse Yad Vashem-medaille ten spijt.

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Yad Vashem is de officiële herdenkingsplaats in Jeruzalem voor zowel de zes miljoen omgekomen Joden, de omgekomen kinderen, + de zogenaamde Rechtvaardigen. Yad Vashem betekent gedenkteken (lett.: hand) en naam en is ontleend aan Jesaja 56:5 in de Bijbel.

Hall van de Namen. Yad Vashem. Hier zijn de namen en persoonsgegevens van de zes miljoen Joden opgeslagen. 

Jeruzalem, Nederlandse gedenkplaat 'Muur van de Rechtvaardigen.'

Medaille die bij de onderscheiding Rechtvaardige onder de volkeren hoort.

Volgens de joodse traditie zouden niet-joden die zich aan de wetten van Noah houden, aanhangers zijn van het Noachidisme en worden beschouwd als rechtvaardige heidenen. 

Monument Loods 24 (op de Kop van Zuid) en Joods Kindermonument in Rotterdam. De 14 hier aanwezige lindebomen zijn in november 1997 geplant ter herinnering aan de ongeveer 2300 door Jan Zwartendijk geredde Joden.

Bovenstaand monument kwam ver na de dood van Zwartendijk. Helaas heeft hij bij zijn leven geen erkenning gekregen voor zijn moedige daden. Hem werd na de oorlog door een topambtenaar van minister Joseph Luns te verstaan gegeven 'dat hij niet conform de consulaire richtlijnen had gehandeld en dat hij daarom niet in aanmerking kwam voor een lintje'.

Zijn dochter Edith Zwartendijk (91) zag hem aangeslagen thuiskomen. Ze zegt daarover in het boek: "Die onderscheiding kon hem niks schelen. Maar dat hij een uitbrander kreeg, vond hij vernederend."

Brokken verwijst fijntjes naar het NSB-lidmaatschap (dertiger jaren) van Joseph Luns, die ten tijde van de reprimande minister van BZ was. 

Jan Brokken, auteur. 

Onder DEZE LINK is de uitzending van VPRO-Boeken van 2018 te zien. Heel leuk, die oude uitzending + informatief. 

Nog wel een paar puntjes van kritiek: 

Ik miste in het boek een register, en een bibliografie. Ook dat maakt dat het meer het uiterlijk heeft van een roman. Maar Brokken heeft wel degelijk veel archiefonderzoek verricht, waarover hij achterin het boek verantwoording aflegt. Zijn bronnen zijn veelal persoonlijke contacten en privé-archieven. 

Voor mij was het boek ook te breedsprakig, en bood het te veel plots. Ik heb er hier maar enkele weergegeven, het boek is veel rijker. 'Het zijn alleen zoveel personages dat het vlechtwerk soms te stug wordt om lekker door te lezen', meldt Het Biografieportaal.