Fado Alexandrino, António Lobo Antunes, 2007 (1983)

Boekomslag

"De huid van de zee leek op het uitgerekte rubber van een ballon." 

=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-

"Kan iemand mij uitleggen, vroeg de oom van de bank, wat het verschil is tussen een dief en een communist?"

Twee willekeurig uitgekozen zinnen uit de roman, omdat ik wil vertellen  1.hoe ongelooflijk beeldend het merendeel van de zinnen geschreven zijn en 2. dat er ook nog wel wat te lachen valt hier en daar.
Overigens is het een ingenieus in elkaar gezet boek, dat ook nog eens historisch de moeite waard is. De oorlog in Mozambique, de Anjerrevolutie, de situatie in Portugal komen aan bod, op een onvergetelijke manier. Bijvoorbeeld maakte op mij veel indruk de marteling door een officier, genaamd Ricardo, die na de staatsgreep omsloeg als een blad aan de boom, en het onmiddellijk met het nieuwe regime eens was, om zo zijn plek in de hiërarchie te behouden.

Auteur António Lobo Antunes, geboren 1942; opgeleid als psychiater, en diende als arts in de koloniale oorlog met Angola. Zijn boek De Judaskus wordt als een voorloper gezien van Fado Alexandrino, 

Ik kwam op dit boek door een artikel in de bijlage van Trouw, waarin Portugal centraal staat. António Lobo Antunes geldt als een van de beste Portugese auteurs, maar heeft desondanks nooit de Nobelprijs voor de literatuur gewonnen. Maar Antunes was kort geleden een andere, zeer grote eer te beurt gevallen: hij had een plaats gekregen in de prestigieuze Bibliothèque de la Pléiade van de Parijse uitgeverij Gallimard. Zie voor deze informatie het betreffende artikel in TROUW.

Voorbeeld van de beroemde Pléiade-deeltjes; binnenkort ook met het werk van Lobo Antunes.

Trouw noemt het boek uit 1983 een 'meerstemmig meesterwerk',  en dat kan ik ten volle beamen.
Al lezend doet het boek je denken aan de 'stream of consciousness' van bijvoorbeeld James Joyce's Ulysses, of Mrs. Dalloway, van Virginia Woolf. Maar de term dekt de lading niet, omdat er gedachten, verhaallijnen van méér personages geuit worden, en dan nog door elkaar ook. Ook de plaats wissselt, en de tijd. In het begin spring je zo van het heden in Lissabon over in het verleden in Mozambique. Aanvankelijk denk je dat gaat me nooit lukken om dat te volgen, maar vreemd genoeg lukt dat wél.
De term Fado heeft betrekking op het Portugese levenslied. Het is in Portugal een zeer gewaardeerde zangkunst die vroeger uitsluitend in armoedige kroegen werd gezongen. In de loop van de twintigste eeuw werd fado een erkende zangkunst die vaak uitgevoerd wordt in de betere uitgaansgelegenheden.
Fado neemt een bijzondere plek in in het leven van vele Portugezen. Ze geeft stem aan de gemoederen van het leven, verdriet, melancholie, blijheid, weemoed, saudade en niet te vergeten de feeststemming.
De sfeer van het boek, de drank, het verdriet, de weemoed, ademen volkomen de hier beschreven sfeer van de fado, inclusief de vele drank. Zie ook dit plaatje: .

O Fado, 1910, José Malhoa

Het boek bestaat uit drie delen:
Vóór de revolutie, en De revolutie. en Na de revolutie. Met de Revolutie wordt de Anjerrevolutie bedoeld.
Elk deel beslaat 12 hoofdstukken, en daaraan dankt de roman zijn naam: Fado Alexandrino. Een alexandrijn is een zesvoetige jambe - "De zee de zee klotst voort, in eindeloze deining", (Kloos); twaalf lettergrepen dus.
Er zit nog méér structuur in de roman, als je dat eenmaal weet vergemakkelijkt dat het lezen ook wat.
In elk deel zijn de hoofdstukken 1, 5 en 9 gecentreerd op de soldaat; 2, 6 en 10 over de luitenant-kolonel; 3, 7 en 11 over de verbindingsofficier; en 4, 8 en 12 over de tweede luitenant. Hoofdstuk 11 van Deel Drie breekt met deze opbouw.
Hiermee zijn ook de hoofdpersonen gegeven: de soldaat Abilio, die verhuizer wordt bij zijn oom Ilídio; luitenant-kolonel Artur, verbindingsofficier Celestino en tweede luitenant Jorge. Deze vier vertellen hun verhalen aan een niet met name genoemde kapitein, die zelf niet aan het woord komt. De schrijver zelf?
De vier mannen zoeken troost en seks bij allerlei vrouwen, Abilio bijvoorbeeld bij Odete, stiefdochter van Dona Isaura, de tweede vrouw van Ilidio; hij prostituuert zich zelfs om geld te verdienen om haar mee uit te kunnen nemen.
De vrouw van Artur stierf aan kanker toen hij in Mozambique zat; hij wordt ingepalmd door 'de wolk parfum' Edite, die uit is op zijn eer en geld. Artur heeft zich niet aangesloten bij de revolutie.
Celestino was communist, en kwam in contact met de aantrekkelijke Dalia. Werd gemarteld door de PIDE (geheime politie).

De Polícia Internacional e de Defesa do Estado of PIDE was een gevreesde geheime dienst tijdens het autoritaire bewind van de Portugese premier António de Oliveira Salazar. De PIDE bestond van 1946 tot 1969.

Tweede luitenant Jorge was getrouwd met Ines, uit een hoger milieu. Het hele huishouden van zijn schoonfamilie keek op hem neer. Zijn vrouw blijkt lesbisch en bedriegt hem.Odete blijkt in deel II dezelfde te zijn als Dalia, zodat de soldaat en de verbindingsofficier achter dezelfde vrouw blijken aan te zitten.
De verbindingsofficier is opgevoed door zijn peettante Esmeralda. In hoofdstuk 11 vertelt zij haar geschiedenis, de oude structuur van het boek kan niet worden voortgezet, omdat de verbindinsofficier vermoord is.
Buiten deze relaties zijn er nog de hoeren die aanwezig zijn bij de orgie die de mannen met elkaar en met de kapitein aanrichten. Ook zijn er nog relaties met de (vrouwelijke) conciërge, en met een dwerg. Er staat dus heel veel seks in het boek, en niet op een prettige manier. De vrouwen zijn knokig, lelijk, hebben puistjes, zijn op geld uit, bedriegen. Niet dat de mannen beter zijn, ze zuipen en zoeken hun heil bij de vrouwen. Er wordt wel gezegd, dat Antunes het onderbewuste van dit leven geschilderd heeft. Antunes is psychiater.

De Anjerrevolutie vond plaats in 1974, en bracht met zich mee dat Angola en Mozambique onafhanklijk werden van Portugal. De revolutie was geweldloos, en het vergde een jaar lang voordat er een nette democratie ging werken in Portugal.
Ik heb voor deze samenvatting gebruik gemaakt van DEZE SITE. Ook voor het volgende:

Foto Anjerrevolutie, met anjers in de geweerlopen. Einde van een 40 jaar durende dictatuur. 

Zie HISTORIEK.

de Thema's 

De psychologie van de militaire veteraan speelt een belangrijke rol in de roman en de auteur geeft zorgvuldig de vaak moeilijke overgang weer voor soldaten die terugkeren naar het burgerleven. In deel één sluipen beelden en incidenten uit de oorlog met enige regelmaat in het verhaal, wat suggereert dat de soldaten de oorlog nog niet achter zich hebben gelaten. Veel indruk op mij maakte de flashback van een van hen, dat hij met een kind naar bed gaat, misschien tien, maar misschien pas zeven. Het kind klemt een houten pop tegen zich aan, terwijl hij haar neemt, en 'iets vliezigs' in haar voelt breken.
Hoewel de personages oppervlakkig bezien verschillen, door de verschillende rangen, sociale klassen en politieke overtuigingen zijn, hebben ze allemaal de neiging om na de oorlog vergelijkbare algemene ervaringen te hebben, omdat ze niets anders dan problemen hebben met vrouwen en zich niet volledig kunnen aanpassen aan het nieuwe politieke landschap dat wordt veroorzaakt door de revolutie. Die collectieve identiteit wordt benadrukt door de vermenging van de stemmen en verhalen van de personages. In de laatste hoofdstukken zijn de stemmen zo vermengd dat ze praktisch niet te onderscheiden zijn. De roman lijkt te suggereren dat de personages fundamenteel zijn gevormd door hun gemeenschappelijke ervaring in de oorlog en nooit meer deel kunnen uitmaken van de normale samenleving. Hoewel elk een naam krijgt, worden de personages meestal geïdentificeerd door de rangen die ze tijdens de oorlog bekleedden, wat verder impliceert dat hun identiteit werd bepaald door de ervaring.

António de Oliveira Salazar, dictator van 1932 tot 1968

De drie delen van de roman zijn gestructureerd rond de revolutie van 1974. Omdat de opstand wordt geleid door militaire officieren, moet elk personage een cruciale keuze maken om zich bij de opstand aan te sluiten, zich te verzetten of te vluchten. Hoewel hun hele leven verandert naargelang hun keuzes, neigen de gevolgen af ​​te nemen en tegen de tijd van de hereniging lijkt geen van hen veel te hebben gewonnen, wat suggereert dat de revolutie niet zo belangrijk is voor deze militaire mannen als de oorlog die eraan voorafging.

In 1968 werd de inmiddels zieke Salazar om gezondheidsredenen vervangen door Marcello Caetano. Hij zette de koloniale politiek van Portuga voort, en werd afgezet bij de Anjerrevolutie. 

Portugese soldaten tijdens de Mozambikaanse onafhankelijkheidsstrijd. De onafhankelijkheid werd uitgeroepen op 25 juni 1975, na een onafhankelijkheidsstrijd die meer dan 10 jaar duurde.

Voor een recensie verwijs ik naar een artikel in DE GROENE.

Verder vond ik nog DIT LEZENSWAARDIGE ESSAY, een lezing van Harry Lemmens, over de schrijver als psychiater. Lemmens schreef de "fabuleuze vertaling van dit boek, waar het vertaalplezier vanaf spat." 

Harry Lemmens, virtuoos vertaler!

Anjerrevolutie, het lied Grândola, Vila Morena

Op 29 maart 1974 treedt José Afonso in het Coliseu in Lissabon op, samen met andere artiesten. De voorstelling wordt afgesloten met het lied Grândola, Vila Morena. In de zaal zijn onder meer soldaten aanwezig die later zouden deelnemen aan de Anjerrevolutie. Zij besluiten dit lied te kiezen als symbool voor de revolutie. Een maand later, op 25 april om tien voor half 1 in de morgen, klinkt het lied op de zender van Rádio Renascença. Dit is het afgesproken signaal waarmee de revolutie begint. Het signaal betekende voor ingewijden dat alle belangrijke posities waren ingenomen door revolutionairen, en voor de soldaten dat het moment was aangebroken om de kazernes te verlaten. Een eerder signaal was ongeveer twee uur eerder afgegeven via een andere radiozender. Dit was het lied E Depois do Adeus ("En na het afscheid"), de Portugese bijdrage aan het Eurovisiesongfestival 1974, gezongen door Paulo de Carvalho.

Deze twee feiten komen in het boek niet voor, maar vond ik wel leuk om te vermelden.