Studiebol: Verloren adel; de laatste dagen van de Russische aristocratie. Douglas Smith, 2012 (2013)

Boekomslag

Indrukwekkend verslag van de onteigening en uitroeiing van de Russische aristocratie, in de periode tussen 1917 en Tweede Wereldoorlog. 'Het staat bol van verhalen van geplunderde paleizen en brandende landgoederen, nachtelijke ontsnappingen aan rovende boeren en soldaten van het Rode leger, opsluiting in gevangenissen, verbanning en executies.' (p. 35)

Tegenover deze gruwelijke verhalen staan de mooie geschiedenissen, over overleving en aanpassing, het overwinnen van psychische wonden, het strijden om voor zichzelf een plaats te veroveren in de vijandige wereld, het ondanks alles doorgaan van het dagelijks leven.

Smith gaat uit van twee grote adelijke families, van wie hij aan het begin van het boek allebei de stamboom geeft.

Stamboom van de familie Sjeremetev

... en van de familie Golitsyn

Het boek volgt verder de geschiedenis van Rusland in chronologische volgorde. Daarin komen dan de diverse personen uit deze stambomen terug. Maar ook tal van anderen. Eerst de voorgeschiedenis van 1900 tot 1917.

Deel II geeft de val van de Romanovs in 1917, deel III de daarop volgende burgeroorlog tussen Roden en Witten.

Deel IV behandelt de NEP, de Nieuwe Economische Politiek (veranderde economische politiek, van Lenin), en deel V het Rusland van Stalin.

Foto van het Hoekhuis in Moskou; het boek vangt aan met het sterfbed in 1918 van graaf Sergej Sjeremetev, 73 jaar oud, in dit huis, terwijl de Tsjeka zijn sterfkamer binnenstormt. De TsjekA is de gevreesde bolsjewistische politie.

Adellijke picknick, 1908, op het landgoed Mensjovo.

De adel in Rusland was onwaarschijnlijk rijk, de sociale opbouw van de maatschappij leek op een piramide met een brede basis en een heel smalle top. 80% was boer, en zat aan de onderkant. De tsaar troonde aan de top.

In 1900 was Rusland nog steeds een traditionele boerenmaatschappij, met horigen; slaven dus. De industrialisatie bracht snel verandering, en tsaar Alexander II had een tijdlang pogingen gedaan hervormingen door te voeren. Hij keerde weer terug tot zijn absolute en autocratische macht toen hij de troon besteeg.

Zijn zoon Nicolaas ging in dezelfde sfeer verder, muilkorfde de pers, beperkte de macht van de zogenaamde zemstvo's (gekozen organen voor zelfbestuur).

Er was wat de Russen proizvól noemden: 'willekeurig beleid'.

De adel had een grote rijkdom aan landelijke bezittingen, bekleedden belangrijke posities aan het hof of in de regering, waren officier in het leger. Men was van adel door geboorte. De rijkdom was ongekend.

Adellijke officieren.

Dit boek deed me denken aan Dokter Zhivago, van Boris Pasternak. Daar maakte ik voor het eerst kennis met de aanvallen die er werden gedaan op ontwikkelde mensen, artsen, etcetera. Een groot deel van dát boek gaat overigens over de strijd tussen de Witten en de Roden.

Verder heb ik in mijn kast het boek De Fluisteraars staan, van Orlando Figes. Ondertitel: Leven onder Stalin. Dit boek gaat dus ook niet speciaal over de adel (evenmin als dat het hoofdthema is in dokter Zhivago) maar je raakt door het lezen van die boeken wel 'vertrouwd' met de afschuwelijke methodes die er werden toegepast. De tirannie van het proletariaat.

Ik ben niet in staat dit van Smith boek in zijn geheel te reproduceren, noch het samen te vatten. Daarvoor staan er te veel families en individuen in. Want ondanks de stambomen voorin, + een lijst met hoofdpersonen, is moeilijk bij te houden wie er nu weer aan de beurt is voor een gruwelijke behandeling door het regime.

Ongeloof veel mooi bezit is buit gemaakt, of gewoon in de fik gestoken. Mensen zijn wreed vermoord.

Wat ook erg is om te lezen - maar ook dat kon ik wel raden - is dat er, toen de Bolsjewieken eenmaal aan de macht waren, de leiding van de bolsjewieken de rijkdom van de gehate adel geheel en al had overgenomen. Werd daarnaar gevraagd, dan zei men dat men het 'slechts tot zijn beschikking had.'

Hier zien we het lot van hen die er nog niet eens het slechtste van af kwamen.

Vernederend.

Idem, gedwongen sneeuwruimen.

Of deze....

Het viel me op dat de adel (of een deel ervan) zelf in het begin van de omwenteling ook wel inzag dat ze te lang het volk hadden uitgebuit. Ze zagen de omwentelingen eigenlijk als hun verdiende loon.

Enkele hoofdpersonen uit het boek.

Voorbeeld van een spotprent : de adel likt zich in bij de tsaar.

Zeer pijnlijk was ook de Operatie Uitgerangeerde Mensen: de adel werd beschouwd als 'klassevijanden' en het land moest van hen worden 'gezuiverd'. Zo verdwenen tallozen naar strafkampen of de gevangenis. Men meende, dat edelen werk inpikten van sovjetburgers. Arbeiders zaten vol wraakzucht en woede over de 'eeuwenoude uitbuiting en bloedzuigers.'

Aan tyfus bezweken in de Boetirkigevangenis, Moskou.

Het is bepaald geen boek om vrolijk van te worden. Het is wel bewonderenswaardig wat Smith bijeen gezocht heeft, en hoe zijn boek een beeld geeft van het volkomen doorslaan naar de andere kant, ten tijde van en na de Russische Revolutie.

Een heel goede samenvatting vindt men hier.

Niet iedere adellijke kwam om het leven; er waren er ook die naar het buitenland vluchtten. Een enkeling woont en werkt tegenwoordig nog steeds in Rusland, zoals Nikolaj Troebetskoy, die een groot logistiek bedrijf heeft in de olie- en gasindustrie. Hij blijft in zijn land, maar is er nooit zeker van of zijn bedrijf hem zal kunnen worden afgepakt.

Er is nog een schrijver die me in de herinnering terugkwam bij het lezen van dit boek: Varlam Sjalamov. Van hem las ik de Berichten uit Kolyma. Ik citeer hier Wikipedia:
Met meedogenloze precisie beschrijft Sjalamov het geestelijke en lichamelijke verval van de gevangenen. In de Kolyma beriekte hij volgens Solzjenitsyn 'de bodem van verdierlijking en wanhoop'. Met schijnbare emotieloosheid schetst hij de ondraaglijke situatie in de kampen en de daarmeegepaard gaande ontmenselijking.'
Ik kan beamen dat hij de gruwel zo goed weergeeft, dat het af en toe moeilijk is door te lezen.
Ik citeer verder Wikipedia:
Sjalamov stelt zelf dat de amorele, gruwelijke, onmenselijke praktijken van de 'blatari' (kampcriminelen) de hele Sovjetsamenleving hebben aangetast. De enige hoop en het laatse houvast dat de fysiek en geestelijk gebroken mens nog rest, is de natuur.

Sjalamov. Beschrijft het kamp in Kolyma. Veel edelen verdwenen ook naar de kampen waar ze zo onmenselijk behandeld werden.

Sjalamov op latere leeftijd.

Uiterst merkwaardig was ook de foxtrot-affaire. Na de dood van Lenin in 1924 organiseerde de elite bals, om hun ellende een beetje te kunnen vergeten in het huis van de Sjeremetevs in Moskou. Deze bals werden verdacht, wie de foxtrot danst, zweert samen. Een heel absurdistisch verhaal. Maar ook hier weer vielen er mensenlevens.

Foto NRC, bij het artikel 'Wie de foxtrot danst, zweert samen.'

Loebjanka-gevangenis tegenwoordig

Ik ken dit boek niet, maar het bestaan ervan trof me.

Cellen, Loebjankagevangenis

De monnik Grigori Raspoetin, 1869-1916; had grote invloed op de laatste tsarina, de echtgenote van Nicolaas II

Stalin op 22-jarige leeftijd, 1902

Logo Tsjeka, geheime dienst, betekent: spion

Felix Drezjinski, leider Tsjeka.

Stalin, dienstplichtig

Goelag werkkamp

Nicolaas II, hier nog aanbeden door zijn officieren

Zoontje Alexej, van Nicolaas II; leed aan hemofilie, Raspoetin had invloed aan het hof door dit kind. Raspoetin werd vermoord in 1916, het hele gezin Romanov in 1917.

Nieuwe Economische Politiek, Propagandaposter. Het eerste communisme (oorlogscommunisme) leidde tot hongersnood en boerenopstanden. De NEP moest daarin verandering brengen. Politiek van Lenin, begonnen in 1921.