Studiebol: Duister Rusland, Nederlands Kamerkoor, gehoord 22 januari 2019.

Logo Nederlands Kamerkoor.

Deel van het koor, met de naam van het spectaculaire a-capellaprogramma Duister Rusland

Trailer voor het concert, ongeveer 1 minuut.

In de reclame voor dit concert werd vooral de aandacht gevestigd op de Rus Daniiel Sayapin, zanger en onderzoeker-musicoloog, die uniek notenmateriaal in Russische kloosters en archieven ontdekte. 'Stukken in de voor Westerse oren bevreemdende Strochnoe-traditie, met verbluffende harmonieën.'

Met Sayapin als voorzanger reconstrueerde het Nederlands Kamerkoor een 17e eeuws requiem uit deze prachtige muziekverzameling.

Het concert begon in het donker, kerkklokken klonken; de bassen en tenoren traden binnen, en ontstaken kaarsen. Van achteruit de zaal kwam Daniiel binnen, zingende, met een lantaarn in de hand.

Daniiel Sayapin; hij hield ook masterclasses over dit Requiem.

Hij zong voor, de mannen hadden hun eigen melodielijn.

Ik had een paar keer de sensatie, dat ik als het ware in trance raakte door de muziek. Niet aanhoudend, maar toch. Ik sprak na afloop een oude bekende, die vertelde dat zij deze muziek als hypnotiserend had ervaren. Dat vond ik een opmerkelijke overeenkomst. Het stuk dat we hoorden wordt de Grote Panichida geenoemd: Middeleeuwse, Russische polyfonie met een geheel eigen klankbeeld en geschreven in de bijzonder muzieknotatie. Daniil Sayapin had de code van deze polyfonische zangstukken van de oude Russische kerkmuziek gekraakt. Ze staan in de zogenaamde Strochnoe traditie.

Dirigent Peter Dijkstra. Een meesterhand van dirigeren.

Toch was dit deel van het concert niet het meest indrukwekkend van de avond - ondanks alle promotie ervan.

Het imponerendste was het Concert voor Koor van Alfred Schnittke. Met behalve bassen en tenoren, nu ook sopranen en alten.

Het Concert voor Koor van Alfred Schnittke is 'een toegankelijk en aangrijpend werk dat steunt op de traditie van het concert voor koor, zoals dat in diezelfde 17e eeuw in Rusland werd ontwikkeld voor de liturgische dienst.'

De eerste zes minuten van het Concert voor koor, van Alfred Schnittke.

Ik citeer hier de website van Musica Vocale: 'Schnittke liet zich inspireren door oude Russisch-Orthodoxe melodieën zonder ze letterlijk te citeren. De vaak eenvoudige melodielijnen verweefde hij met zijn eigen herkenbare gebruik van chromatiek, clusters en dissonanten. De tekst vormde de basis voor ritme, dynamiek en klankkleur, en betekenis werd onderstreept door opvallende schakelingen tussen akkoorden die veroorzaakt worden door subtiele stemverschuivingen. Al met al een tijdloos werk, groots en intiem, aangrijpend en hemels.'
Het valt niet na te vertellen hoe prachtig en indringend dit werk is, en hoe overweldigend mooi het gezongen werd. Hoge sopraan en diepe bas vielen op, prachtige dissonanten, mooie melodielijntjes dwars doorheen andere, heftige dynamiek.... Je werd er heel stil van. (Dat blééf het ook een hele poos, na afloop.)

Muziekgebouw aan het IJ. Een plaats om je op je gemak te voelen.

Kijk ik naar de tekst, dan valt de diepe religiositeit op: de volledige tekst is IN DIT PDF-DOCUMENT te lezen. Ik citeer, bij wijze van voorbeeld:

En moge deze versregels,
die vervuld zijn van mijn lijden,
de mens tot lering dienen.
Moge hij die boete doet
voor duistere doodzonden
in mijn werk vertroosting vinden.
Moge mijn werk, mijn toewijding,
een mens, waar ook ter wereld,
doen terugkeren tot het goede,
en mijn gedicht, dat gebed en smeekbede geworden is,
de goedertierenheid des Heren afroepen. Alleluja, alleluja, alleluja.

(I stroki,
polnyje maim stradan’jem,
pust’ stanut dl’a kavota nazidan’jem.
Pust’ kajushchijs’a fchornam
pregreshen’ji najd’ot vmaikh
pisan’jakh uteshen’je.
Pust’ abratit moj trud,
majo userd’je sebe va blaga chelavek l’uboj.
I stikh moj,
staf malitvaj i mal’boj,
da vymalit Gaspodne milaserd’je.
Alliluja.)

Ik herinner mij, hoe ik met veel plezier in 2014 op het Waterlands Kamerkoor met veel plezier Russissch Orthodoxe muziek gezongen heb; onder meer traden wij toen op met dat programma in De Hermitage in Amsterdam. Op mijn blog WORKSHOP RUSSISCH ORTHODOXE MUZIEK (workshop van Tatiana Lina) doe ik verslag van Tatiana's uitleg van de Drie Heilige Hymnen van Schnittke.

Schnittke, geschilderd door Reginald Gray, 1976.

Ik citeer daaruitbij het Weesgegroet, het Bogoroditsje D'evo:
'Schnittke was een zeer religieus mens, al werd hij pas op latere leeftijd officieel katholiek.
Opmerkelijk is zijn uitspraak: 'In iedere kerk krijg ik het gevoel van de aanwezigheid van de mensen uit de eeuwen vóór mij.' Hij hóórt al die stemmen, en maakt dat voor ons in zijn Ave Maria hoorbaar. Volgens Tatiana verklaart dat de vele dissonanten in het Bogoroditsje: de mensen zongen vroeger anders. Luister daar aandachtig naar, want in de kerk zijn al die stemmen er nog steeds, laag over laag. Het is in de religie steeds: geven en nemen om alle stemmen aan bod te laten komen.
Het gaf mij een manier om anders te luisteren naar dit stuk. Ik had er aanvankelijke moeite mee, vond het niet mooi. Gek genoeg vind ik dat nu wel.'

En verderop, bij het Gospodi, de biecht:
'De derde heilige hymne, het Gospodi, is zeer betekenisvol voor de Russen: het is hun favoriete gebed. De biecht wordt erin uitgesproken, 'vergeef me'. De Russen zijn vervuld van zonde-besef. Het Gospodi is hun gebed vóór ze de kerk betreden, hun gebed voor momenten van hoop, maar ook dat van hun wensen. (...)
Schnittke is in zijn religie zeer intiem, hij staat als mens alleen tegenover God, met heel die regenboog aan emoties.'

Alfred Schnittke, 1934-1998

En ten slotte een tekst van Schnittke bij het Otche Nach, het Onze Vader:
'Schmerz' (welk woord is een goed Nederlands equivalent?) wordt scherper als we de kerk binnengaan. Er is voortdurend een onzichtbare oorlog gaande tussen engelen en duivels, goed en kwaad, licht en donker. De mens is het meest kwetsbaar na een bezoek aan de kerk. Hij heeft nieuwe kracht opgedaan, maar verliest daarbij aan waakzaamheid. De kerk is een som van zorgen en rust, twee tegenkrachten.'
Ik vind het zeer relevant om deze uitspraken hier terug te halen. De muziekervaring is onuitsprekelijk geweest, maar in deze teksten vind ik iets van het ontzag voor Schnittke terug. Wat een geweldenaar!

Ik vond op internet deze prachtige grafsteen van Schnittke: