De weg naar onvrijheid, Timothy Snyder, 2018.

 

Boekomslag

Timothy Snyder is ook de auteur van het boek Bloedlanden, het trieste relaas van de gruwelijke gebeurtenissen in Midden-Europa Midden-Europa (het huidige Oekraïne, Wit-Rusland, Polen en de Baltische staten) gedurende de jaren 1933-1945. Snyder beschrijft  daarin de wreedheden van Nazi-Duitsland tegen de joden en de Russische bevolking na de Duitse inval van de Sovjet-Unie vanaf juni 1941, en het optreden van de sovjets ten tijde van de 'Grote Zuivering' in de jaren 1934-1938. Aan de hand van onder meer de Sovjet-hongersnoden, de klassenterreur, het stalinistisch antisemitisme, de Holocaust, de doodsfabrieken van de nazi's en de vele etnische zuiveringen legt Snyder verbanden tussen methoden en motieven van moordzuchtige regimes.

Snyder is hoogleraar geschiedenis aan de Yale University. Met Bloedlanden werd hij enorm beroemd; ook schreef hij nog Denken over de twintigste eeuw. 

De auteur, Tomothy Snyder. Yale-historicus.

In De weg naar onvrijheid behandelt hij de geschiedenis zoals die zich heeft ontwikkeld na de val van de muur in 1991. 

Twee kernbegrippen spelen een rol: het onvermijdelijkheidsdenken, en de politiek van de eeuwigheid. Het onvermijdelijkheidsdenken gaat uit van een eigenlijk al vaststaand verloop van de geschiedenis naar een betere toekomst. Denk bijvoorbeeld aan hoe de communisten vast geloofden in de ontwikkeling naar een communistische heilsstaat, zoals Karl Marx die had geschetst. 

Het eeuwigheidsdenken heeft helemaal niet zo'n strategie; het is een terugverlangen naar een zuiver en glorieus verleden dat nooit heeft bestaan. Het heerst in Rusland

Snyder legt zijn stellingen betreffende Rusland uit aan de hand van de recente geschiedenis van  Oekraïne, de verovering van de Krim, de leugens en ontkenningen van Poetin en de zijnen, het neerhalen van de MH17, enzovoorts. 

Vladimir Poetin, een nieuwe verlosser. 

Voor Europa ziet hij het geloof in illusies toenemen, bij voorbeeld bij de Brexit, omdat Groot-Brittannië terug wil naar een (natie)staat die zij nooit zijn geweest. Op het toppunt van hun macht waren zij een wereldmacht, met ik weet niet hoe veel koloniën. Na de dekolonisatie zijn zij deel uit gaan maken van samenwerkingsverbanden, Europa, Navo. Gaan ze nu 'op zichzelf wonen' dan zijn ze kleiner dan ze ooit zijn geweest. 

Voor wat betreft Amerika komt Trump uiteraard uitgebreid aan de orde, met zíjn leugens. De grootste leugen is misschien wel, dat hij nooit 'de succesvolle zakenman' is geweest die hij van zichzelf gemaakt heeft. Hij was ooit failliet, en is door een enorme lening van de Russen in het zadel geholpen. Hij had ooit een televisieprogramma, waarin hij mensen belachelijk kon maken en schofferen: nu speelt hij diezelfde rol op het podium van de internationale politiek. 

Op tal van punten laat Snyder zien, dat de Russen een hele dikke vinger in de pap hebben in Amerika's politiek. Een van de namen die me in dit verband troffen, was die van Paul Manafort:

Paul Manafort, lobbyist voor Trump.

Manafort lobbyde in het verleden voor controversiële buitenlandse leiders, zoals de Oekraïnse president Viktor Janoekvvitsj. Ferdinand Marcos, Mobuto, dictator van Congo,  en Jonas Savimbi, guerrillaleider van Angola.

Het is griezelig te lezen hoe de Russen geld weten wit te wassen in Amerika, hoe Trump met zijn Tower daar een hoofdrol in speelt. Natuurlijk komt de cyberoorlog aan bod, het inzetten van bots, de aanvallen op Hillary Clinton, en het manipuleren van stemgedrag. 

Ik noem ook enkele recensies van dit boek. 

In dit INTERVIEW IN TROUW legt Timoth Snyder uit, waarom Europa een noodzaak is. Landen zijn nooit natiestaten geweest, maar hebben altijd deel uitgemaakt van een wereldrijk. Rusland is erop uit om het westen te ondermijnen, omdat de kleptocratie die er heerst, uit is op het opmaken van de fossiele brandstoffen voor eigen gewin. Poetin moet laten zien, dat het buitenland niet beter is dan Rusland. Zijn politiek heeft eeuwigheidswaarde. 

In DEZE RECENSIE VAN TROUW wordt de mythe nog eens uitgelegd: In plaats van een historische lijn, stellen de Russen de geschiedenis voor als een voortdurende cirkelgang van steeds weerkerende externe gevaren. De mythe is: Rusland is de onschuldige maagd, het Westen een permanente bron van dreiging. Homoseksuelen, Joden en andere samenzweerders proberen de Russische ziel te vergiftigen.

Graffiti met 'Putler' in Lviv, Oekraïne. © REUTERS 

Ook Snyder heeft het over het fascisme van Rusland.

Oorspronkelijke titel.

De weg naar onvrijheid is een meeslepend boek, maar niet gemakkelijk na te vertellen. Zoals uit de ondertitel blijkt, behandelt Snyder Rusland, Europa en Amerika. Wat Rusland betreft, grijpt hij terug naar een filosoof die veel invloed heeft gehad op Poetin: Iwan Iljin.

Iwan Alexandrowitsj Iljin, 1883 (Moskou) - 1954 (Zürich)

Dank zij Iljin, is er een proces van ontmanteling van de Russische geschiedenis gaande. Die deconstructie valt samen met de recente geschiedenis van Europa en Amerika.
Iljin was een vroege criticus van het Bolsjewisme. In 1922 werd hij verbannen uit Rusland. In Duitsland schreef hij positief over de opkomst van Hitler en Mussolini, en bedacht een Russisch fascisme, dat een slag kon toebrengen aan de verworvenheden van de Revolutie van 1917. Als rode draad door zijn nationalistische rhetoriek introduceerde hij een verloren 'Russische geest', die in essentie de originele creatie van de christelijke God van vóór de zondeval weerspiegelde. Bovendien kenmerkte die zich door een sterk mannelijke, 'zuivere' seksuele energie.  Er moest een nieuwe Russische natie worden gevestigd, om die onnoembare geest te verdedigen én te promoten tegen alle externe bedreigingen, niet alleen communistische, maar ook die van het individualisme. Met het oog op dat doel, ontwierp Iljin een 'simulacrum' (= schijnbeeld) van democratie waarin Russen 'natuurlijk' zouden spreken met één stem, afhankelijk van een leider die was uitgekozen als 'verlosser', omdat hij de ware Russische cultuur terugbracht naar zijn volk. Verkiezingen zouden 'rituelen' zijn, ontworpen om die macht aan hem toe te kennen, per periode, 'waarbij het volk verenigd werd in een gebaar van onderwerping.'
Poetin past Iljins ideeën toe, de al genoemde ‘politiek van de eeuwigheid’. Eeuwigheidspolitici nemen niet de moeite beleid te formuleren, maar leveren een bombardement aan illusies. Of creëren zoveel chaos dat de werkelijkheid aan het zicht onttrokken wordt. Behalve aan Poetin kun je bij 'eeuwigheidspolitici' ook denken aan Trump, Marine Le Pen, Matteo Salvini of Viktor Orbán.
Poetin bouwt dus op Iljin, wiens idee is: In een goddeloze wereld is een aardse verlosser nodig die alle macht heeft. Iljin verheerlijkte oorlog en willekeur. Wat telde waren niet feiten, maar mythes. Poetin greep als 'Vladimir' terug op de mythe van Volodymyr, alias Valdemar. De terugkeer van een oude vorst, omdat 'de eeuwigheidspolitiek momenten vereist in het verleden waarnaar het heden cyclisch kan teruggrijpen, ter bevestiging van de onschuld van het land, het recht van de leider om te heersen, en de zinloosheid om over de toekomst na te denken.'

Vladimir de Heilige, de Grote of de Apostelgelijke, 956-1015. Bekeerder van Rusland tot het Byzantinisme. Vladimir Poetin presenteert zich als een soort reïncarnatie van deze Kievse vorst. 

Ik citeer NRC-Boeken:
'Snyder begint zijn relaas met de vliegtuigcrash nabij Smolensk (waarbij in 2010 onder meer de Poolse president Lech Kaczynski omkwam) en eindigt hij met het presidentschap van Trump. Daartussen passeren de inval in Oekraïne, de cyberoorlog van Poetin tegen het Westen, de Russische escapades van de ‘mislukte zakenman’ Trump en de doorbraak van het Europese nationaal-populisme.
Knap is hoe Snyder hier ogenschijnlijk ongerelateerde gebeurtenissen weet samen te smeden tot een betekenisvol (en uiterst verontrustend) narratief. Hij wijst op de enorme versnelling van de tijd die gedurende deze periode optrad, hoofdzakelijk dankzij de smartphone. Dat speelde een bepaald type politicus in de kaart: politici die overal dreiging ontwaren en vijanden zien en hun land in een oneindige cyclus van slachtofferschap plaatsen. Ze ‘verdrinken de toekomst in het heden’.

Nationalisten in verschillende landen dreigen Europa uit te hollen. De strijd om de Europese waarden wordt bepalend voor het verkiezingsjaar 2019. 'Het grote gevaar voor Europa komt nu van binnenuit.'

Politici als Poetin, Le Pen of Trump, zo maakt Snyder overtuigend duidelijk, komen niet uit de lucht vallen. Ze vormen de keerzijde van een andere mythe die Snyder aanduidt als de ‘politiek van de onvermijdelijkheid’. Het is de notie van een ‘End of History’, de idee dat we als vanzelf richting een toekomst bewegen waarin de wereld steeds democratischer, rechtvaardiger en welvarender wordt. Het is de overtuiging dat de toekomst meer van het heden is, dat de wetten van de vooruitgang bekend zijn en er geen alternatief bestaat.

In de Verenigde Staten nam dit de vorm aan van een vrijemarkt-kapitalisme, dat daar niet alleen als een natuurlijk gegeven werd beschouwd, maar dat ook als vanzelf tot democratie en welvaart zou leiden, en daarmee tot geluk. In Europa manifesteerde die onvermijdelijkheidspolitiek zich in de gedaante van wat Snyder ‘het sprookje van de wijze natiestaat’ noemt – het idee dat we in eeuwenoude natiestaten leven die van de geschiedenis hebben geleerd, die steeds verder integreren en als vanzelf naar een vreedzame en welvarende wereld bewegen. Ook de Sovjet-Unie kende zo’n samensmedend verhaal, maar dat sneuvelde in 1991. Sindsdien triomferen de Amerikaanse en de Europese varianten.

Donald Trump, Junior en Senior. 

De Irak-oorlog was illegaal en had vergaande consequenties, die niet zijn doorgedacht. Later bracht de financiële crisis van 2008 de enorme ongelijkheid in Amerika aan de oppervlakte. Ook het verhaal van de ‘wijze natie’ kwam onder druk te staan. Eerst door de Eurocrisis, vervolgens door de Russische invasie van Oekraïne. Het zette een streep door het ideaal van een alsmaar uitdijende Unie. Nationaal-populisme nam een hoge vlucht en Poetin hielp daar graag een handje aan mee met leningen en gerichte aanvallen van internettrollen.

De ironie van het sprookje van de wijze natiestaat is dat zowel voor- als tegenstanders van de EU erin geloven. Want volgens Snyder ként Europa helemaal geen verleden van soevereine natiestaten. Spanje, Frankrijk, Engeland, Nederland, Oostenrijk, et cetera waren imperia, en niet toevallig viel het opdoeken van deze (overzeese) rijken samen met het begin van de Europese integratie. De de-kolonisatie had het Oude Continent in een existentiële crisis gestort. En de Europese integratie was daarop het antwoord: ze was in eerste plaats een zachte landing voor voormalige wereldrijken.

Deze stelling van Snyder heeft consequenties: want als de Europese landen hoegenaamd niet als afzonderlijke natiestaten hebben bestaan, wil dat tevens zeggen dat je niet naar dat verleden terug kunt. De Britten denken dat ze terugkeren naar hun knusse natiestaat; in werkelijkheid wagen ze de sprong in het duister. Poetin wist dat de hele tijd al, aldus Snyder. Rusland was immers het eerste Europese imperium dat niet opteerde voor de zachte landing van de Europese integratie. Iljin geloofde al dat de toekomst behoorde aan imperia, niet aan natiestaten. Wie voor een Nexit pleit trapt met open ogen in de val die Poetin voor de Europeanen heeft gezet.

Snyder is de hele tijd doende ons wakker te schudden, ons de ogen te openen voor het immense gevaar dat politieke mythes in zich bergen.

Denk zelf na, zegt Snyder. Laat je niet afleiden door twijfel zaaiende eeuwigheidspolitici. Niet voor niets is De weg naar onvrijheid opgedragen aan verslaggevers, ‘ helden van deze tijd’. Met name op onderzoeksjournalisten. Wie niet door het heden wenst te worden opgeslokt moet beginnen zijn geschiedenis te zien voor wat die is.

Terug naar Rusland:
'The more outrageous the official lie was, the more it allowed people to demonstrate their faith in the Kremlin,' citeert The Guardian de Engelstalige versie van dit boek.
In feite is Rusland een dystopische staat, en Poetin heeft met name twee vijanden gecreëerd tegen wie hij zijn onschuldige Rusland moet beschermen: Moslims en/of Joden - de een fundamentalistisch, de ander kosmopolitisch. Zij zijn erop uit de Russische deugd te bezoedelen ('to sodomise'; het Kremlin maakt graag gebruik van seksuele termen.) Als die vijanden er niet waren, moesten ze worden uitgevonden. Of worden overdreven.
Na de aanvallen op Russische instituties als het Moskou theater, en de Beslan school, moest eerst de televisie, toen het plaatselijk en regionaal bestuur onder staatscontrole worden gebracht. Vladislav Soerkov leidde als Poetins belangrijkste strateeg die operaties.

Vladislav Soerkov, Russische ideoloog en oligarch; geboren 1964. Manipuleerde de media in 2004 bij de herverkiezing van Poetin. 

'Centralisatie, personificatie, idealisering'  is zijn politiek, die hij heeft ontleend aan Iljin. Onder Soerkov 'moest Poetin mannelijkheid bieden als een argument in ruil voor democratie'; bij voorbeeld moesten homorechten en huwelijken tussen mensen van hetzelfde geslacht als aanvallen worden gezien op de Russische geest.

xxxxxxxxxxxxxxx

Er is ook negatieve kritiek op The Road to Unfreedom; zo las ik in The Nation een RECENSIE van SOPHIE PINKHAM:
'Snyder’s latest book, The Road to Unfreedom: Russia, Europe, America, marks the next phase in his (Snyder's AdW) transformation from academic historian to political commentator; it is also the apotheosis of a certain paranoid style that has emerged among liberals in Trump’s wake. The book’s cover comes complete with helpful directional indicators: “Russia, Europe, America”—the road to unfreedom is a one-way street.'

In een Referendum van 2014 verklaarde 55% van de Schotten zich vóór afscheiding uit het Verenigd Koninkrijk

'According to Snyder, Russia is to blame for the growth of the “birther” conspiracy theory about Barack Obama, stoking the Scottish independence referendum, Brexit, the rise of the far right in various European countries, and the Syrian refugee crisis. Russia is also in cahoots with the National Rifle Association and has been sowing dissension in the United States by encouraging hostility between the police and African Americans. Putin’s “grandest campaign” of all, though, was his “cyberwar to destroy the United States of America” by “escorting” Trump to the American presidency.
Putin would no doubt love to play puppet master in American and European politics. He is certainly pleased by the international belief in his vast, malevolent power, which is helping him to create the illusion that Russia has regained its status as a global superpower, and that he is personally responsible for this restored prestige. But Snyder’s picture of Putin’s campaign to destroy America is unconvincing. Rather than building an argument based on evidence, he often cherry-picks news items to make a tendentious case, relying heavily on the kinds of leading phrases endemic to conspiratorial thinking—“Interestingly,” “It was no secret,” and “It was also noteworthy”—that serve as substitutes for genuine evidence of a causal relationship between two factors or incidents.'
(Het artikel draagt de veelzeggende naam: Zombie History.)

Sophie Pinkham, schrijver en academicus, gespecialiseerd in de Russische en Oekraïense cultuur en politiek. Zij schreef het boek BLACK SQUARE: ADVENTURES IN POST-SOVIET UKRAINE. (2016).

Pinkham schreef verder onder meer voor The New Yorker en The Nation

Ik wil verder nog wat fenomenen noemen die ik wil onthouden:
De Club van Izborsk (Изборский Клуб, Izborsky Kloub): een Russische denktank gesticht in 2012, gesticht door de links-nationalistische schrijver en journalist nationale, Alexandre Prokhanov. Hij brengt mensen samen die patriottisme voorstaan en een nationale Russische identiteit die uitgaat van het Eurazianisme: Rusland centraal in Eurazië, het samenstel van twee continenten.

Alexandr Prokhanov, geboren 1938.

Logo Izborski club

Arrestantenfoto van Lev Goemiljov. Goemiljov was een van de schrijvers over het eurazianisme. Zoon van Anna Achmatova en Goemiljov. 'Gepassioneerdheid' belangrijk begrip bij hem, de biologische impuls zich op te willen offeren voor de gemeenschap. Plaatste dat tegenover individualisme en gebrek aan moed van het westen. 

Ontmoeting tussen de twee rijken.

Mijn conclusie:

Het is een boek dat mij verontrustte, veel informatie verschafte, en mij de ogen opende voor de gevaren waaraan de wereld op het moment is blootgesteld. Ik kan niet beoordelen in hoeverre het relaas van Snyder een 'zombieverhaal' is, zoals Pinkham betoogt. Ik vond Snyders verhaal samenhangend, en het bood mij een betere kijk op actuele zaken als: het nieuws als vermaak (met wederzijdse relletjes en de opwinding daarover), in plaats van nieuws als informatie; de ongelooflijke verarming van de Amerikanen; het 'narratief' in plaats van aandacht voor feiten; de verontrustende invloed van cybertechnologie. 

Op Youtube zijn tal van uitzendingen te vinden met Timothy Snyder in de hoofdrol.