Nietzsches Ontmaskering van Goed en Kwaad, Lezing VA, 18-01-21

Filosoof Ype de Boer, docent. 

Introductie cursus:

De 19e-eeuwse Duitse filosoof Nietzsche, ook wel de ‘filosoof met de hamer’, was van grote invloed op het intellectuele klimaat van de 20e eeuw. In een eigenzinnige, provocatieve en welhaast poëtische stijl formuleerde hij radicale kritiek op de kernwaarden van de westerse traditie, haar opvattingen van waarheid en van goed en kwaad. ‘God is dood’ laat Nietzsche een dolleman uitroepen in een van zijn beroemdste aforismen, ‘en wij hebben hem zelf gedood’. Wat bedoelde Nietzsche hiermee? En waarom is ons denken over waarheid, goed en kwaad na zijn kritiek nooit meer hetzelfde geworden? In deze online lezing van 1 uur zoekt filosoof Ype de Boer naar antwoorden. 

Friedrich Wilhelm Nietzsche (geboren in vh Röcken, thans: Lützen, 1844 - 1900; Duits filosoof, cultuurcriticus, componist, dichter en filoloog die wordt beschouwd als een van de invloedrijkste moderne denkers.

Online-lezing

Edward Munch, Friedrich Nietzsche

Zus van Nietzsche, Elisabeth Förster-Nietzsche

Zij verzorgde haar broer in de laatste levensjaren, toen hij ernstig ziek was en ten slotte waanzinnig werd. Zij was 'enthousiast antisemiet' en paste Nietzsches manuscripten dusdanig aan dat ze pasten in Hitlers ideologie. Nietzsche zelf was niet zonder anti-semitische gevoelens, maar was beslist anti-nationalistisch. Dit is pas na onderzoek van zijn manuscripten onomstotelijk komen vast te staan, in de jaren 1950-1960.

Richard Wagner 

Er bestond ook een band tussen Nietzsche en Wagner; die is in deze lezing niet aan de orde gekomen. 

Ik som hier enkele van de werken van Nietzsche op; allereerst: 

Menschliches Allzumenschliches; ondertitel: 

Een boek voor vrije geesten, 1879

Titel der Erstausgabe 1882, Die fröhliche Wissenschaft.

Titelblad van "Also Sprach Zarathustra" .

Erstausgabe des Werkes von 1886

Jenseits von Gut und Böse, ondertitel: Philosophie der Zukunft. 

1888.

Zur Genealogie der Moral.

Hierin werkt hij de ideeën over goed en kwaad uit, zie hieronder. 

Na enkele van de primaire werken noem ik hier twee secundaire werken:

Rüdiger Safranski schreef een biografie van het denken van Nietzsche. 2016.

Sue Prideaux schreef dit boek over het leven van Nietzsche; 2018.

Enkele feiten uit zijn leven:
Nietzsche was vaak ziek, migraines. Hij hanteerde een korte, aforistische stijl. In 1889 werd hij waanzinnig, hij is overleden in 1900.
Hij paarde een grote wilskracht aan een formidabel denkvermogen; wandelde veel, deelde inzichten mede aan vriend, in aforismen.
Zijn lezer moest als een koe zijn, veel herkauwen en stevige kost kunnen verteren.

INHOUD VAN DE LEZING:
God is dood: Nietzsche ontleende deze term uit de Gebroeders Karamazov, van Fjodor Dostojevski.

Fjodor Mikhailovich Dostojevski, 1872.

Er staat letterlijk: 

„Als God dood is, is alles geoorloofd.”
Nietzsche gaat hier te werk als de filosoof met de hamer: hij tikt met zijn doktershamer op afgodsbeeldjes om na te gaan of ze hol zijn of niet.
Hij was de zoon van een predikant, en was opgeleid tot filoloog, een vorm van taalkunde. Hij had een bijzondere belangstelling voor etymologie, taalstructuur, hoe kun je uit taalgebruik afleiden welke mensen die taal bezigen etc.
De kreet "God is dood" staat in het boek: De vrolijke wetenschap; aan het woord is de 'dolle mens', dol als in dolgedraaid, doldwaas. Hij staat op een plein met lantaarn, overdag. Mensen lachen hem uit, weten het al lang. Waarom brengt hij licht waar geen duisternis is?

God is dood. 'Waar God heen is?, riep hij, 'Ik zal het jullie vertellen! Wij hebben hem gedood - jullie en ik! Wij allen zijn z'n moordenaars! Maar hoe hebben we dat gedaan? Hoe konden we de zee leegdrinken? Wie gaf ons de spons om de hele horizon uit te vegen? Wat deden we toen we deze aarde van haar zon loskoppelden? ... Waarheen bewegen wij ons? Weg van alle zonnen? ... Dwalen we niet als door een niets zonder einde?' (VW, par. 125)

Nietzsches God is geen theïstische god, God bij hem = waarheid, absolute waarheid.
Daar geloven we niet meer in, de mogelijkheid van de absoulute waarheid is weg.
De zon (= het goede) is van de aarde losgekoppeld.
Met het verlies van de absolute waarden hebben we geen kompas meer. De dolle mens beleeft een dwaaltocht. De wil tot weten ondergraaft de eigen fundamenten. De Curiositas (die over grenzen heen kan gaan) is zo ver doorgevoerd, dat het fundament weg is, en de cultuur ondergraven.

Emanuel Kant speelt hier op de achtergrond. Kritiek der reinen vernuft. Kant was een 'Zerstörer', hij erkende aanvankelijk alleen kennis zoals hij aan ons verschijnt. Das Ding an sich. God is enkel een idee, we hebben geen werkelijke kennis van hem.
Later veranderde dat bij Kant, erkende hij wél moraal, de wil tot kennen stuit op de eigen grenzen. Bij Kant was dus maar voor een bepaalde periode het zoeken naar de waarheid niet mogelijk.
Bij Nietzsche zien we een kritische verdere ontwikkeling van wat met Kant begon.
Morele deugden worden ook skeptisch bezien, nihilisme. dwalen.

De loskoppeling van zon en aarde leidt tot de Herwaardering aller waarden
Het gaat speciaal om de grote Europese, christelijk-platonische waarden:
a. waarheid
b. goedheid, 

Om Nietzsches betekenis van 'goedheid' uit te leggen, noemt de docent het begrip 'agathos' van de Grieken. Denk aan: als je heel goed bent in sport.
Ik vond deze afbeelding: De Kouros; hij is de (materiële) belichaming van kalokagathia bij uitstek. En Kalokagathia was in de Oud-Griekse cultuur een begrip dat het verenigd ideaal van Goedheid én Schoonheid verwoordde.In deze cursus spreken we alleen over de goedheid.
Westerse denken heeft zich beziggehouden met de inhoud van deze twee. de waarden zelf zijn nooit in twijfel getrokken.
De vraag betreffende de goedheid is: wat is die waarde voor ons leven? En vanuit welk perspectief gaat Nietzsche dat herwaarderen?

Tegenover elkaar stelt Nietzssche dat wat affirmatief is ten opzichte van het leven; tegenover wat het leven vijandig is.
Affirmatief zijn de begrippen: Leven, gezondheid, wil tot macht. Het begrip Heraklitisch valt: er is altijd wording, chaos, strijd.
Gaat 'orde' dan tegen het leven in?
We moeten ons altijd afvragen of we ja of nee, tegen het spontane leven ingaan.

Interessant vond ik de vraag naar de relatie tussen denken en leven.
Wie heeft het laatste woord? Is het denken heer en meester over het leven? Of is het andersom?

Voor Nietzsche gaat het om het dierlijke leven; het denken is daarbij hulpmiddel om te overleven. Het leven heeft het laatste woord.
Het hiernamaals, of platoonse ideeenwereld, zijn alleen maar bedacht (het denken!) om ons leven hier draaglijk te maken.
Op dit punt maakt Nietzsche gebruik van bepaalde personages, die stuk voor stuk voor bepaalde levenswijzen staan. Die personages zijn:
priester, heer, slaaf, man, vrouw, Jezus, Pauls, Socrates, Jood, Christen, Zarathrustra. Übermensch. Deze personages zijn gecreëerd om te laten zien hoe het ideaal in het leven werkzaam is. Ideaal geeft leven vorm.

Welnu:
Goedheid, aldus Nietzsche, is niet afkomstig van degenen aan wie goedheid wordt betoond, het is daarentegen een zelfbenoeming van de goeden (de heren, de sterken). Hier zien we de filologisch-etymologische benadering. Want Goed heeft hier de betekenis van: sterk, rijk, gelukkig. Het is afkomstig/verwant aan het Griekse Agathos: de eerste de beste zijn, vgl. sport. (zie boven, de Kouros)
Zo kun je voor het geluk geboren zijn; dat is een natuurlijk gegeven, zonder rede.
Hiertegenover staat het volk dat laag is, het plebs; ze zijn gemeen, ongelukkig, zwak, slaven. Ook fysiologisch: een slechte maag hebben.

In het boek Zur Genealogie der Moral werkt Nietzsche de genese, waarden en herkomst morele vooroordelen verder uit.
Want onder welke historische en psychologische omstandigheden zijn de waarden goed en kwaad uitgevonden? De 20e eeuwse Michel Foucault hield zich in de 20e eeuw nog altijd bezig met de herkomst van de moraal. Op dit punt was hij beïnvloed door Nietzsche.

Verder over heren en slaven, goed en kwaad: wat is het affect van hun leven?
De heren genieten van hun kracht, hun rijkdom, hun gezondheid, die hun 'van nature gegeven' zijn. 

Foto van DEZE SITE.

Een roofvogel is ook niet slecht omdat hij dieren doodt, het is zijn natuur. 

(Over goed en slecht bij de mens; heren, slaven.)

Intussen zijn de slaven wel in de meerderheid. Zij ontwikkelen ressentiment, en reageren van daaruit op heren. uit gebrek aan kracht. geluk, goed. Zo komen ze tot Naastenliefde. medelijden en matigheid. De zaken worden nu geherwaardeerd in termen van goedheid.
Maar ressentiment, aldus Nietzsche, is eigenlijk een speciale vorm van jaloezie, anderen streven je voorbij, omdat jij iets niet kunt krijgen. Met je nieuwgevormde idealen kun je dan gaan zeggen: 'eigenlijk wilde ik het niet eens. Anderen hebben veel meer geïnvesteerd, dan ik, maar ik wilde iets anders, ik had al die moeite daar niet voor over.'
Zo wordt het geluk van de heren omgedraaid naar ongeluk; en het eigen ongeluk wordt zo geluk.

Voor Nietzsche klopt dat niet: de Herenmoraal, zegt hij, is spontaniteit uit eigen kracht. De
slavenmoraal daarentegen is gericht op leed van de anderen. Die moraal is daardoor kwaadaardiger, venijniger. Het heeft ook geleid tot de uitvinding van de ziel. Oorsprong van het idee ziel is geboren uit ressentiment. Maar ook de vrije wil en de verantwoordelijkheid (het moderne subject) zijn hieruit voortgekomen. 

Er treedt ook een verdubbeling van de werkelijkheid op in deze ontwikkeling: het hiernamaals, en de hemel worden de ultieme werkelijkheid. Daarin zullen de laatsten de eersten zijn. Nietzsche citeert Augstinus: daar zitten de heren in hel. Daarin zit weer die wraakgedachte.

Mensen die naastendliefde, medelijden matigheid propageren, zijn levensvijandig.
Het personage van de priester is een bijfiguur: het gaat daar om het begrippenpaar rein versus onrein. Dit is niet meteen christelijk bedoeld, maar als: proper. Het heeft te maken met de geestelijke kant van het goed/slecht.

Is er leven na de dood van God?
Nietzsche geeft hierop geen eenduidig antwoord; heeft het trouwens ook nooit helemaal uitgewerkt.
De Übermensch is een stip aan de horizon; bedoeld is: voorbij de mens, na de mens. 

Nietzsche beschrijft een ontwikkeling tot vrije geest. 

Plaatje van Deze site.

De volgorde in de ontwikkeling moet zijn: het kuddiedier de kameel, wordt leeuw, en daarna spelend kind.
Kameel: dat zijn de sterken, die plichtmatig dragen en verduren; veroorzaakt ressentiment
Hij moet zich ontwikkelen tot leeuw: wilde. Het destructieve, heilige 'nee' ontstaat, er is de geboorte van het 'ik wil'. in gevecht met de draak van 'gij zult.'
Deze fase moet leiden tot die van het spelende kind: vrolijke onschuld. vergeetachtigheid, vrij scheppend, het affirmatief heilige ja. 

Nietzsche heeft enorm veel invloed, nog steeds. Hier een voorbeeld van een schrijver die de aandacht richt op het gebruik van dieren in Niezsches denkbeelden.
"Nietzsche zoekt de remedie (voor onze zieke aarde) in een manier van filosoferen waarin niet langer de Mens centraal staat, maar de Aarde en de wijze waarop mensen de aarde zouden kunnen bewonen en bewerken. In het zoeken naar een aardse levensstijl kiest hij dieren als gids. Zij bieden de inspiratie voor ons veranderingsproces."- Boek van april 2020.