Hoe een manisch-depressieve tiener in de zomer van 1969 de Rote Armee Fraktion bedacht - Frank Witzel, 2015.

Dit boek is de vertaling van Die Erfindung der Rote Armee Fraktion durch einen manisch-depressiven Teenager im Sommer 1969.

Ik was ermee in aanraking gekomen door de uitzending van de VPRO, Boeken. Het trok me aan, eigenlijk omdat ik verwachtte er wijzer van te worden én over de RAF, én over de naoorlogse periode in de Duitse Bonds Republiek. 

Wat ik te weinig tot me liet doordringen, was dat Witzel een experimentele roman had geschreven. Een geheel aan fragmenten wisselt elkaar af.
Er is weinig samenhang. Hoewel...:

Hoofdpersoon is een in 1969 13½ jarige jongen. Hij is katholiek, houdt van de Beatles, heeft als vrienden Gernika, Claudia, Achim, en Bernd. Met hen 'speelt' hij RAF-je, met waterpistool en dergelijke. Daarnaast zijn er nog de vrienden Wol en Dralon. De vader van de ik-figuur is fabrikant. Zijn moeder is ziek en kan niet meer voor hem en zijn jongere broertje zorgen. In plaats daarvan is er 'de vrouw van de Caritas'. Op zeker moment moet hij naar de psychiater, die met de pastoor strijdt om zijn zielenheil.
Zowel de katholieke kerk als de Beatles nemen een grote plaats in. Er komen tal van heiligen in voor, waaronder de heilige Thimoteus.
Allerlei kleine dingen - naast de grote dingen, als religie, politiek, filosofie - herinneren aan die voorbije vijftiger en zestiger jaren, en soms was ik verrast: de bandrecorder, amandelen knippen, droogshampoo, Famous Artists School, 'met melk meer mans', je haar laten groeien in navolging van Beatles en Stones, de biecht.

Soms schrijft hij thematische stukjes, zoals het deel over woorden met een hoog nazi-gehalte. Of over het thema moeras, of deur; of Rubber Soul.
Witzel won de Deutsche Buchpreis, en ik wil hier ook graag even het oordeel van de jury weergeven:

Frank Witzels Werk ist ein im besten Sinne maßloses Romankonstrukt. Erzählt wird die Geschichte eines Jungen aus der hessischen Provinz, der sich im Alter von dreizehneinhalb auf der Schwelle zum Erwachsenwerden befindet. In diese Geschichte eingewoben ist das politische Erwachen der alten Bundesrepublik, die beginnt, sich vom Muff der unmittelbaren Nachkriegszeit zu befreien. Diese Ära des Umbruchs wird heraufbeschworen in disparaten Episoden, die unterschiedlichste literarische Formen durchspielen, vom inneren Monolog über die Action-Szene oder das Gesprächsprotokoll bis zum philosophischen Traktat. Der Roman „Die Erfindung der Roten Armee Fraktion durch einen manisch-depressiven Teenager im Sommer 1969“ ist in seiner Mischung aus Wahn und Witz, formalem Wagemut und zeitgeschichtlicher Panoramatik einzigartig in der deutschsprachigen Literatur. Frank Witzel begibt sich auf das ungesicherte Terrain eines spekulativen Realismus. Mit dem Deutschen Buchpreis wird ein genialisches Sprachkunstwerk ausgezeichnet, das ein großer Steinbruch ist, ein hybrides Kompendium aus Pop, Politik und Paranoia.“

Onder de volgende link is een overzicht te vinden van Duitstalige recensies:
Perlentaucher; zie verder: Recensie Hebban en Duitsland Instituut. Ook; Duitsland als puber, NRC-recensie en Wikipedia.

Deze vier blaadjes met  tekeningen zijn van Witzel, voor bij een hoorspel van dit boek.

Onder DEZE LINK is de uitzending te herbekijken die de VPRO uitzond over dit boek.

Ik ben zelf niet enthousiast over dit boek. Bij vlagen heb ik genoten, bijvoorbeeld ergens op een vierde van het boek, toen ik steeds in de lach schoot; als bij Gerard van 't Reve, als hij over de 'kikkers met roze snot' schrijft in verband met Sinterklaas. Ook vond ik de exegese van de Beatles-teksten leuk, en de woorden met een hoog nazi-gehalte. 

De sfeer was soms geweldig getroffen door de herinneringen aan de katholieke kerk; of de cassettebandjes, alle pop-titels. 

Maar te vaak vond ik het niet om door te komen door de onbegrijpelijkheid van de tekst. Een rol speelde vast dat ik niet genoeg op de hoogte ben van Duitse namen en of situaties. Maar ook misschien om mijn onwil gekke gedachtenkronkels van iemand anders te volgen. 

Het boek gaat ook niet om de RAF, de Rote Armee Fraktion - wat ik gehoopt had. Ik heb een voorkeur voor échte geschiedenis. Dit boek gaat meer om de jaren waarin het mogelijk was dat die ontstond, en zoals Witzel dat vormgeeft. Ik had beslist de verkeerde verwachting. 

Sigmund, Volkskrant.

Witzel geeft zijn boek maar liefst 10 motto's mee! Die van Ernst Bloch (3 stuks) vond ik het mooist. Ik citeer er één:

'Dit geheime Duitsland is een reusachtige, kokende ketel vol verleden, die zich van het platteland uitstort over de stad, over proletariaat en bankkapitaal tegelijk, en bruikbaar is voor iedere vorm van terreur die het bankkapitaal nodig heeft. De tot een mythe geworden gehechtheid aan de eigen bodem creëert zo niet alleen vals bewustzijn, maar versterkt het bovendien door het onderbewustzijn, door de waarlijk duistere onderstroom.'

Om te onthouden voeg ik hier nog dit artikel uit De Gids toe, van Thijs Kleinpaste. Kleinpaste legt een verband tussen Witzel en de tegenwoordige populistische partijen in Duitsland. Het artikel heeft een hoge moeilijkheidsgraad (voor mij ten minste). Maar ik wil het wellicht later nog eens herlezen.

Holger Meins, RAF-lid; stierf na hongerstaking 

Andreas Baader; stierf in de gevangenis, zeer waarschijnlijk vermoord. 

Ulrike Meinhof, ook zogenaamd zelfmoord gepleegd in cel.

De Rote Armee Fraktion heeft bestaan van 1968 tot 1998. Zij ontstond uit onvrede, omdat de bestuurders uit het nazi-tijdperk nog steeds 'waakten' over de fundamenten van de West-Duitse samenleving. Doel was, schoon schip te maken met het naziverleden. 

De RAF pleegde 34 moorden; daarnaast nog talloze bankovervallen en bomaanslagen. 

In 2008 publiceerde de journalist Stefan Aust de biografie Der Baader Meinhof Komplex; het boek werd in hetzelfde jaar verfilmd door Uli Edel.

Trailer Der Baader Meinhof Komplex.

The Return, Andrej Zvyagintsev, 2003.

Wat de films van Zvyagintsev zo bijzonder maakt, is het gewone ervan. De grootste drama's in ons leven, zo voel ik dat bij hem,  ontrollen zich 'als vanzelf' en worden niet met veel bombarie aangekondigd. Ook klinkt er geen vioolmuziek, of krijgen woorden of daden geen apart accent, geen nadruk. En zó geeft Zvyagintsev de gebeurtenissen dan ook weer. Het is dat normale verloop dat tóch alle aandacht krijgt. Misschien omdat een scene alle aandacht krijgt, alle aandacht en tijd die nodig is om tot ons door te laten dringen wat er gebeurt. 

En doordringend zijn zijn films dan ook.

En er is natuurlijk ook de samenhang: in deze film de twee torens, een aan het begin en een aan het eind. Het lichaam van de vader. Het water met het wrak erin, waarmee de film begint. En eindigt.

Verder de gezichtsuitdrukkingen, en het zwijgen soms. En prachtige beelden, alles is een lust voor het oog. Mét de prachtige muziek, heel bijzondere muziek, die ik helaas niet kan laten horen hier. Maar ga zelf maar eens zoeken op Andrey Dergatchev. Hij schreef ook de muziek bij de film The Banishment, van dezelfde regisseur. 

Kortom: deze film (naast de andere twee, Elena en The Leviathan, roepen enorm veel emoties op. Geen oppervlakkige, maar diepgaande emoties. Je voelt dat ze ook met je eigen leven te maken hebben. 

Poster

Dit is de derde film die ik van Zvyangintsev zag. Opnieuw ben ik geweldig getroffen door de kwaliteit van deze film: ik zei het al.

Ik heb een heleboel foto's opgehaald van internet, om me het verhaal weer goed te binnen te kunnen brengen. 

Ik vertel het hier aan de hand van de foto's:

Een toren aan een meer, waar jongens vanaf springen. De jongste, Ivan, durft niet, Andrei, de oudste wel.

Dit is Ivan, de jongste van de twee broers, die met vader meegaat op een avontuurlijke reis, nadat Pa 12 jaar afwezig is geweest.  Ivan wordt gespeeld door Ivan Dobronravov.

Dit is het eerste wat ze van hun vader zien op zekere ochtend. Na die terugkeer dus. De acteur is Konstantin Lavronenko.

En zo bekijken ze die man die ze niet kennen. Rechts de oudste, Andrei, gespeeld door Vladimir Garin..

Ze wonen met hun moeder (zie boven) en hun oma, tot dan toe. 

Een zwijgend ontbijt, met de man erbij opeens. Achterdochtige blikken van oma.

En van Ivan.

Pa is hard; hier laat hij Ivan alleen achter, omdat die obstinaat is. Hij wordt kletsnat geregend.  

 Andrei, de oudste, is in tegenstelling tot zijn jongere broertje, juist heel blij met zijn opgedoken vader.  

Vrolijkheid. Maar die duurt niet lang meer.

Pa commandeert, de jonge knullen moeten roeien, als galeislaven, wanneer de motor het begeeft. 

Hij is niet alleen maar bot, soms lijkt hij aardig. Maar een echte vader kan hij zo maar niet zijn.

Zo komen ze op een prachtig eiland aan, het mysterieuze doel van hun tocht. 

De opnamen zijn gemaakt bij Lake Ladoga en de Golf van Finland. Bij Sint Petersburg.

Pa graaft hier wat op in een kistje, en zet dat in de boot. het wordt nergens gezegd, maar we raden dat hij een crimineel is, die na zijn gevangenisstraf zijn verborgen buit hier heeft opgehaald. 

Het gezicht van de jongste spreekt dikwijls boekdelen. Hij verzet zich hardnekkig tegen deze indringer in zijn leven, die hem in allemaal situaties brengt die hij niet wil.

Ivan heeft het mes van zijn vader gejat. Als kijker voel je de spanning oplopen, al weet je niet waar het naar toe gaat. 

Na een uitstapje van de jongens, straft de vader Andrei. Ivan loopt woedend weg.

Hij kijkt omhoog naar een bouwwerk.

Hij klimt erin, terwijl wij weten dat hij vreselijk bang is, hoogtevrees heeft. Vanwege alle ellende met zijn pa dreigt Ivan van deze enorm wankele toren af te springen.

Hier bewijst de vader toch een echte vader te zijn, die naar zijn zoon toe wil. Met een dramatische afloop. 

Pa valt dood neer. De zoons nemen hem mee terug in de boot. Onwillekeurig denkt de kijker terug aan de kennismaking met de vader op zijn bed.  

We denken ook terug aan de toren, waarmee de film begon: Ivan durfde er niet af te springen. Andrei en zijn vrienden wel.

Nog een dramatischer verhaal, niet in de film, maar in de werkelijkheid: de jongen die Andrei vertolkte, kwam een paar maanden na de opnames om (verdronk) in hetzelfde meer waar de opnames gemaakt waren. Het Lake Ladoga. Hij heeft de definitieve versie van de film nooit gezien.  

Zó zijn ze, als het ongeluk met hun vader heeft plaats gevonden.  

Vlak bij huis, bij dit grote wrak - altijd kapotte dingen bij Zvyagintsev - loopt het bootje op een rotsblok. 

Als ze met heel veel moeite bij de auto terug zijn, zien ze wat het gevolg van die botsing is: De boot met het dode lichaam van hun vader is  aan het zinken. Papa! schreeuwen ze. Voor het eerst komt dit 'papa!' uit hun hart. 

De film eindigt met foto's, en de mooie muziek van Andrey Dergatchev. 

Bij de prijsuitreiking ontbrak Vladimir Garin natuurlijk pijnlijk. Konstantin Lavronenko verhaalde, hoehij met de jongens twee maanden buiten was geweest, en ze elkaar diepgaand hadden leren kennen.  

Onder en boven: Vladimir Garin.

Trailer.

De regisseur.

Andrey Dergatchev

Deze muziek is van Dergachev, maar uit de film The Banishment. Van The Return was het niet mogelijk muziek te plaatsen.