Verloren adel; de laatste dagen van de Russische aristocratie. Douglas Smith, 2012 (2013)

Boekomslag

Indrukwekkend verslag van de onteigening en uitroeiing van de Russische aristocratie, in de periode tussen 1917 en Tweede Wereldoorlog. 'Het staat bol van verhalen van geplunderde paleizen en brandende landgoederen, nachtelijke ontsnappingen aan rovende boeren en soldaten van het Rode leger, opsluiting in gevangenissen, verbanning en executies.' (p. 35)

Tegenover deze gruwelijke verhalen staan de mooie geschiedenissen, over overleving en aanpassing, het overwinnen van psychische wonden, het strijden om voor zichzelf een plaats te veroveren in de vijandige wereld, het ondanks alles doorgaan van het dagelijks leven.

Smith gaat uit van twee grote adelijke families, van wie hij aan het begin van het boek allebei de stamboom geeft. 

Stamboom van de familie Sjeremetev 

... en van de familie Golitsyn

Het boek volgt verder de geschiedenis van Rusland in chronologische volgorde. Daarin komen dan de diverse personen uit deze stambomen terug. Maar ook tal van anderen.  Eerst de voorgeschiedenis van 1900 tot 1917. 

Deel II geeft de val van de Romanovs in 1917, deel III de daarop volgende burgeroorlog tussen Roden en Witten.

Deel IV behandelt de NEP, de Nieuwe Economische Politiek (veranderde economische politiek, van Lenin), en deel V het Rusland van Stalin.

Foto van het Hoekhuis in Moskou; het boek vangt aan met het sterfbed in 1918 van graaf Sergej Sjeremetev, 73 jaar oud, in dit huis, terwijl de Tsjeka zijn sterfkamer binnenstormt. De TsjekA is de gevreesde bolsjewistische politie.   

Adellijke picknick, 1908, op het landgoed Mensjovo.

De adel in Rusland was onwaarschijnlijk rijk, de sociale opbouw van de maatschappij leek op een piramide met een brede basis en een heel smalle top. 80% was boer, en zat aan de onderkant. De tsaar troonde aan de top.

In 1900 was Rusland nog steeds een traditionele boerenmaatschappij, met horigen; slaven dus. De industrialisatie bracht snel verandering, en tsaar Alexander II had een tijdlang pogingen gedaan hervormingen door te voeren.  Hij keerde weer terug tot zijn absolute en autocratische macht toen hij de troon besteeg.

Zijn zoon Nicolaas ging in dezelfde sfeer verder, muilkorfde de pers, beperkte de macht van de zogenaamde zemstvo's (gekozen organen voor zelfbestuur).

Er was wat de Russen proizvól noemden: 'willekeurig beleid'. 

De adel had een grote rijkdom aan landelijke bezittingen, bekleedden belangrijke posities aan het hof of in de regering, waren officier in het leger. Men was van adel door geboorte. De rijkdom was ongekend. 

Adellijke officieren.

Dit boek deed me denken aan Dokter Zhivago, van Boris Pasternak. Daar maakte ik voor het eerst kennis met de aanvallen die er werden gedaan op ontwikkelde mensen, artsen, etcetera. Een groot deel van dát boek gaat overigens over de strijd tussen de Witten en de Roden. 

Verder heb ik in mijn kast het boek De Fluisteraars staan, van Orlando Figes. Ondertitel: Leven onder Stalin. Dit boek gaat dus ook niet speciaal over de adel (evenmin als dat het hoofdthema is in dokter Zhivago) maar je raakt door het lezen van die boeken wel 'vertrouwd' met de afschuwelijke methodes die er werden toegepast. De tirannie van het proletariaat.

Ik ben niet in staat dit van Smith boek in zijn geheel  te reproduceren, noch het samen te vatten. Daarvoor staan er te veel families en individuen in. Want ondanks de stambomen voorin, + een lijst met hoofdpersonen, is moeilijk bij te houden wie er nu weer aan de beurt is voor een gruwelijke behandeling door het regime. 

Ongeloof veel mooi bezit is buit gemaakt, of gewoon in de fik gestoken. Mensen zijn wreed vermoord.

Wat ook erg is om te lezen - maar ook dat kon ik wel raden - is dat er, toen de Bolsjewieken eenmaal aan de macht waren, de leiding van de bolsjewieken de rijkdom van de gehate adel geheel en al had overgenomen. Werd daarnaar gevraagd, dan zei men dat men het 'slechts tot zijn beschikking had.' 

Hier zien we het lot van hen die er nog niet eens het slechtste van af kwamen. 

Vernederend. 

Idem, gedwongen sneeuwruimen. 

Of deze....

Het viel me op dat de adel (of een deel ervan) zelf in het begin van de omwenteling ook wel inzag dat ze te lang het volk hadden uitgebuit. Ze zagen de omwentelingen eigenlijk als hun verdiende loon.

Enkele  hoofdpersonen uit het boek.

Voorbeeld van een spotprent : de adel likt zich in bij de tsaar.

Zeer pijnlijk was ook de Operatie Uitgerangeerde Mensen: de adel werd beschouwd als 'klassevijanden' en het land moest van hen worden 'gezuiverd'. Zo verdwenen tallozen naar strafkampen of de gevangenis. Men meende, dat edelen werk inpikten van sovjetburgers.  Arbeiders zaten vol wraakzucht en woede over de 'eeuwenoude uitbuiting en bloedzuigers.' 

Aan tyfus bezweken in de Boetirkigevangenis, Moskou. 

Het is bepaald geen boek om vrolijk van te worden. Het is wel bewonderenswaardig wat Smith bijeen gezocht heeft, en hoe zijn boek een beeld geeft van het volkomen doorslaan naar de andere kant, ten tijde van en na de Russische Revolutie.

Een heel goede samenvatting vindt men hier.

Niet iedere adellijke  kwam om het leven; er waren er ook die naar het buitenland vluchtten. Een enkeling woont en werkt tegenwoordig nog steeds in Rusland, zoals Nikolaj Troebetskoy, die een groot logistiek bedrijf heeft in de olie- en gasindustrie. Hij blijft in zijn land, maar is er nooit zeker van of zijn bedrijf hem zal kunnen worden afgepakt.

Er is nog een schrijver die me in de herinnering terugkwam bij het lezen van dit boek: Varlam Sjalamov. Van hem las ik de Berichten uit Kolyma. Ik citeer hier Wikipedia:
Met meedogenloze precisie beschrijft Sjalamov het geestelijke en lichamelijke verval van de gevangenen. In de Kolyma beriekte hij volgens Solzjenitsyn 'de bodem van verdierlijking en wanhoop'. Met schijnbare emotieloosheid schetst hij de ondraaglijke situatie in de kampen en de daarmeegepaard gaande ontmenselijking.'
Ik kan  beamen dat hij de gruwel zo goed weergeeft, dat het af en toe moeilijk is door te lezen.
Ik citeer verder Wikipedia:
Sjalamov stelt zelf dat de amorele, gruwelijke, onmenselijke praktijken van de 'blatari' (kampcriminelen) de hele Sovjetsamenleving hebben aangetast. De enige hoop en het laatse houvast dat de fysiek en geestelijk gebroken mens nog rest, is de natuur.

Sjalamov. Beschrijft het kamp in Kolyma. Veel edelen verdwenen ook naar de kampen waar ze zo onmenselijk behandeld werden.

Sjalamov op latere leeftijd.

Uiterst merkwaardig was ook de foxtrot-affaire. Na de dood van Lenin in 1924 organiseerde de elite bals, om hun ellende een beetje te kunnen vergeten in het huis van de Sjeremetevs in Moskou. Deze bals werden verdacht, wie de foxtrot danst, zweert samen. Een heel absurdistisch verhaal. Maar ook hier weer vielen er mensenlevens.

Foto NRC, bij het artikel 'Wie de foxtrot danst, zweert samen.'

Loebjanka-gevangenis tegenwoordig

Ik ken dit boek niet, maar het bestaan ervan trof me.

Cellen, Loebjankagevangenis

De monnik Grigori Raspoetin, 1869-1916; had grote invloed op de laatste tsarina, de echtgenote van Nicolaas II

Stalin op 22-jarige leeftijd, 1902

Logo Tsjeka, geheime dienst, betekent: spion

Felix Drezjinski, leider Tsjeka.

Stalin, dienstplichtig

Goelag werkkamp

Nicolaas II, hier nog aanbeden door zijn officieren

Zoontje Alexej, van Nicolaas II; leed aan hemofilie, Raspoetin had invloed aan het hof door dit kind. Raspoetin werd vermoord in 1916, het hele gezin Romanov in 1917.

Nieuwe Economische Politiek, Propagandaposter. Het eerste communisme (oorlogscommunisme) leidde tot hongersnood en boerenopstanden. De NEP moest daarin verandering brengen. Politiek van Lenin, begonnen in 1921.

Nicolaas II

Douglas Smith, schrijver

Werk in kamp

Lenin, 1870-1924

Tsarina Alexandra Fjodorovna, echtgenote Nicolaas II. Vermoord 1917.

Hier het gezin Romanov

Pas in deze eeuw werd er weer met enige eerbied gesproken over de Romanovs. 

Ik geloof dat ze zelfs zijn herbegraven. Ik heb dat verder niet uitgezocht.

Triomftocht rode leger, 1918

Poster, met Lenin

Reclamefilmpje Former People, met Douglas Smith. Met authentieke beelden.

Interview met Smith over Russische slavernij.

Lezing en workshop boventoon-zingen, Mark van Tongeren

Ton kende De Muziekkamer Edam al:  een museum, gerund door Maisa van der Kolk, waarin men kennis kan maken met oude vergeten instrumenten zoals hommel, strijkpsalter, draailier, hakkebord, zingende zaag enzovoorts. Maisa van der Kolk is de vrouw die het museum runt. Zij organiseert ook concertjes.

Maisa hier aan het werk met drie verschillende instrumenten uit De Muziekkamer.

Gisteravond stond een bijzonder instrument centraal in een speciaal georganiseerde muziekavond: de menselijke stem. 

Plaats van handeling was Edam, Kleine Kerkstraat 12. Ik kende het huis niet, maar dat alleen al was iets bijzonders. We lieten ons vertellen dat daar een maker van  poppenkastpoppen had gewoond. Allerlie bijzonderheden waren daarvan nog te zien, o.a. een soort etalage; een wand met allerlei interessant gereedschap. Een prachtig huis, waarvan we ook de tuin mochten bezichtigen. Maisa noemde het consequent 'een theater', en dat was het ook. Wij als publiek zaten in de achterkamer, 'achter de schuifdeuren'. In iets wat op een alkoof leek was een soort podium vrijgemaakt, op prachtig oud parket stond één stoel. Als achtergrond zag ik plafondhoog keurig opgestapelde plastic dozen, gevuld met allerlei gekleurde draden. En een houten poppenkast. 

De entree in Edam was voor ons 'vreemdelingen' uit Purmerend trouwens al bijzonder: mensen liepen rond met een wijglas in de hand; her en daar stonden tafels of kraampjes op straat, alwaar mensen een praatje maakten en een slokje dronken. Het bleek toevallig de avond van de wijnwandeling te zijn. Al had dat met óns evenement niets te maken, het gaf Edam een gezellig aanzien. 

De Muziekkamer had Mark van Tongeren op deze avond uitgenodigd voor het thema 'de menselijke stem.'

Mark van Tongeren.

Dit was de aankondiging:

Lezing en workshop Boventoonzang

Mark van Tongeren is musicoloog, zanger en geluidskunstenaar. In 1993 toog hij voor het eerst naar Zuid-Siberië om onderzoek te doen naar het keelzangen, waarbij een zanger meerdere tonen tegelijk ten gehore brengt. Hij is vooral bekend als onderzoeker en uitvoerder van het boventoonzingen. Hierover publiceerde hij een Engelstalig boek dat als een standaardwerk wordt beschouwd. Hij speurt als musicus/performer/onderzoeker naar de grenzen van het menselijk stemgebruik, van muziek en geluid en van het gehoor. Mark van Tongeren woont en werkt in Taiwan, is in juni een week in Nederland en is bereid om exclusief op vrijdagavond 24 juni een lezing te geven, ons te laten luisteren naar de boventoonzang en bovendien een workshop te geven. Zangers en luisteraars worden uitgedaagd om op een nieuwe manier naar de eigen stem te luisteren. Te beginnen met eenvoudige oefeningen brengt Mark ons op weg om deze wonderlijke klanken toegankelijk te maken. De toegang is gratis. Het mandje zal rond gaan voor uw vrijwillige bijdrage zodat Mark niet alleen met applaus naar huis gaat. Na afloop kunnen we napraten met een hapje en een drankje. Hartelijk welkom. Adres: Kleine Kerkstraat 12, 1135 AT Edam Aanvang: 19.30 uur tot 21.00 uur. Reserveren: maisavanderkolk@ziggo.nl of tel. 06-20889988

Dit is het standaardwerk; het lag bij binnenkomst gereed om in te zien en te kopen.

Als koorzanger ben ik geïnteresseerd in boventonen, en ik weet dat het horen ervan veel te maken heeft met goed luisteren. Eerder schreef ik al over luisteren, en over boventonen in mijn blog Workshop Esther Putter, over de Lichtenbergmethode.

Ik hoopte vanavond nog weer wat wijzer te worden.  

Mark van Tongeren - een vriendelijke, slanke man, jeugdig, open - begon met een verrassend gedicht, in het Engels. Wat als een 'gewoon' gedicht leek te beginnen, bleek al gauw bijzonder klankrijk, waarbij alleen het woord 'threshhold'  me is bijgebleven. Het kreeg bijzondere nadruk doordat Mark de klanken van dat, en méér steekwoorden op een bijzondere wijze vormde, aanhield of vervormde. 

We wisten nu wat we konden verwachten. 

Mark vertelde over zichzelf, en zijn onderzoekstocht naar de boventoonklanken bij de Tuvanen. 

Tuva ligt in Zuid-Siberië, het hoort bij Rusland. Tuvanen zijn verwant met de Turken, veel van hen trokken in oude tijden westwaarts.  

Tuvanen zijn geen Mongolen, zie de kaart.

Hier de inbedding in het grotere geheel.

Het moet heel bijzonder zijn geweest om als westerling met die andere manier van zingen kennis te maken. De Tuvanen zelf noemen het keelzingen, khoomei. Er valt veel van de mensen te leren, het zijn zeker niet alleen maar wilden op paarden. Zij weten dingen over de menselijke stem die bij ons in het westen nu pas meer ingang vinden. 

Van Tongeren zelf heeft een stevige steen bijgedragen aan de vergrote kennis en belangstelling voor het fenomeen. Hij heeft het wetenschappelijk onderzocht, en wat mij betreft was hij ook in staat mij als leek er een aardig beeld van te geven. Ik leerde het geluid beter te herkennen.

Wij werden ook aan het werk gezet: eerst met de klinkerdriehoek,

Klinkerdriehoek

Opgemerkt moet worden, dat wij een andere (onzichtbare) notatie hanteerden: de oe links beneden, van daaruit naar de aa rechts beneden, naar de ie in het puntje bovenaan, en dan weer naar links beneden naar de oe. Au fond maakt het voor het geluid niks uit. De tweeklanken ei, ai, ou en au en ui, alsook de eu lieten we buiten beschouwing. 

Je kunt de klanken eerst los produceren achter elkaar. Maar vervolgens kun je ze met alle overgangen ertussen zingen. We oefenden allemaal met één hand achter het oor, en de andere hand voor de mond, om onszelf te kunnen horen. 

Ik moet als bijzonderheid vertellen, dat we met deze eerste oefening met elkaar (ik schat veertig mensen) een bijzonder geluid maakten. Het was me, of iemand er stiekempjes muziek onder had gezet. Ton had een dergelijke ervaring. 

We deden deze oefening, omdat het het begin markeerde van Marks onderzoek. Hij had zich in den beginnen afgevraagd: Wat maakt dat een klank verandert; wat gebeurt er met een klank als hij van aa naar ee gaat? We 'horen' het verschil, maar we 'horen niet' wat er gebeurt.

Mark vertelde dat er voor het keelzingen twee soorten van techniek waren: de 'ur'- techniek, en de 'ng'-techniek. We probeerden het weer allemaal voor onszelf uit. 

Er bleek een natuurtalent in de 'zaal' te zitten, die al prachtige boventonen maakte. 

In een volgend onderdeel ging Mark voor ons zingen. Hij had daarvoor een bijzonder instrument tot zijn beschikking, de Indiase shruti box. Dit is een bijzonder soort harmonium, die 'drones' afgeeft, één bepaalde toon die maar doorgaat.  

Onze leraar legde uit, dat de shruti de grondtoon weergaf - het zou ons vergemakkelijken om daarbovenuit de boventonen te horen.

 

Shruti-box; zie DEZE LINK voor meer informatie erover.

Ik sloot mijn ogen om me geheel aan het luisteren te wijden, en ja, opeens hoorde ik 'het kringeltje', het 'fluittoontje', dat ik meestal maar zo moeilijk waarneem. Heerlijk! Ik werd er ook helemaal rustig van, ook door dat instrumentje.

Er waren ook nog leuke vragen uit het publiek: hoe het kwam dat een meneer op zijn klassieke koor soms pijn in zijn oren kreeg van de sopranen. 

Ik weet niet of dat echt met boventonen te maken had, Mark had het over extreem zuiver intoneren. 

Een andere vraag was van mijzelf: waren de boventonen nu 'dat fluitje'  boven het zingen uit, dat ik maar een heel enkele keer gehoord had in mijn leven. 

Ja, dat klopte, en ik was de enige niet die daar pas na langere tijd achter kwam. 

Als mooi voorbeeld heb ik hier van internet twee Tuvanen op YouTube gevonden, bij wie je die boventonen geweldig kunt horen: ze zingen samen; als de tweede inzet met een vreselijk keelgeluid, hoor je meteen méé heel duidelijk en mooi 'dat kringeltje'. Luister maar!

Prachtig! Ik hoor het het beste met koptelefoontjes op.

Thuisgekomen was het leuk nog wat na te zien op internet. Mark van Tongeren heeft een eigen website, FUSICA. Hij timmert aan de weg op vele manieren:

Hier in Aura Dance, luisteren 'naar het geluid van de dans.'

Er is ook een vorm van yoga met de stem; zoals je goed moet luisteren om de boventonen te kunnen horen, lijkt het wel of dit pad je naar betere bewustwording leidt. Heel interessant!

Mark vertelde ook, dat je boventonen ook op andere manieren kunt waarnemen dan via akoestische signalen: bij een groep gebeurde het dat het was alsof zijn eigen stem uit de mond van een ander kwam. 

In dit verband herinnerden ton en ik ons onze 'gekke' ervaring van de eerste keer deze avond dat we met elkaar de klinkerdriehoek deden. 

Hier nog een plaatje met de shruti-box

Tuvaan

Een prachtig land, Tuva.

Nomaden in Tuva

En ja, ik kan het ook niet helpen: Poetin kwam er om te vissen....

Een jongere Mark van Tongeren aan het werk.

Zo was hij meer op dit moment. 

Een laatste woord wijdde hij nog aan de akoestiek als muziekwetenschap. Het is tegenwoordig modern om muziek als een neurologisch proces te zien. Dat is het ook, maar het is ook 'trilling van de lucht',  akoestiek dus. Muziek begint immers met trilling van de lucht, daarna vindt er een heel proces in je hoofd plaats. 

Dus muziek is zowel akoestiek: geluidsgolven...

.... als een neurologisch proces. Hier Oliver Sacks, de helaas overleden Amerikaans neuroloog en schrijver. Hij spreekt over muziek die het hart direct doorboort.