Sapiens, Yuval Noah Harari, 2017.

Boekomslag

Dit boek is niet echt een van mijn favorieten. Soms stonden er dingen in die ik erg mooi vond, maar ik heb het lezen vooral als een opgave beschouwd. 

Ik zal mijn verslag dan ook kort houden; ik maak daarbij deels gebruik van DIT BLOG.

DEEL EEN:

De cognitieve revolutie

Tussen twee miljoen jaar geleden en 10.000 jaar geleden waren er verschillende mensensoorten op aarde. In die tussenperiode ontwikkelde één soort daarin, de homo sapiens, zich tot de top van de voedselketen. Kenmerken waren de grote hersenen, en hij liep rechtop. Door zijn voedselbereiding kon hij meer voedsel tot zich nemen. Belangrijk daarbij was de beheersing van het vuur, 300.000 jaar geleden. 

Onder de cognitieve revolutie wordt verstaan een nieuwe manier van denken en communiceren. Belangrijk daarbij is dat Sapiens kon gaan praten over dingen die niet bestaan, die fictie zijn. 

Ivoren beeldje van een leeuwenman of leeuwinnevrouw, uit de grot van Stadel in Duitsland. Ca. 32.000 jaar oud. Een van de eerste onmiskenbare voorbeelden van kunst, en waarschijnlijk religie, en van het menselijk vermogen, om dingen te bedenken die in het echt niet bestaan. 

Er kon handel ontstaan, omdat die gebaseerd is op vertrouwen en op fictie. Men was in staat over complexere zaken informatie over te brengen, zoals over het jagen op buffels. Door de taal konden we ook goed roddelen, wat belangrijk is voor bonding. De mythen die gemaakt werden hielden de boel ook bij elkaar. 

Harari legt een verband tussen de Stadel-leeuweman en de Peugeot-leeuw: er zit een wereld vast aan dat logo. 

Sapiens verspreidde zich vanuit Afrika over het Arabisch schiereiland, maar bracht overal ellende mee. Hij ontpopte zich als een 'ecologische seriemoordenaar': allerlei diersoorten werden door hem uitgeroeid, al lang voor de uitvinding van het wiel, ijzeren gereedschap of het schrift. 

Lascaux, 15.000 tot 20.000 jaar oud. Het zegt alles over de onderzoekers, weinig over de jagers-verzamelaars, wat de betekenis is van deze tekening. Sommigen beweren dat de ziel gesymboliseerd wordt door de vogel. 

Dank zij de cognitieve revolutie was het de mens mogelijk van Afrika af te komen. O.a Australië werd gekoloniseerd, de reis van Sapiens daarheen is een van de voornaamste gebeurtenissen uit de geschiedenis. Hij verdreef daar alle kolossen, Harari noemt Sapiens 'een ecologische seriemoordenaar'. Voor een jager-verzamelaar was het natuurlijk lekker om zo'n groot beest - mega-kangoeroe, mastodont - te eten. Ook brandde Sapiens bossen weg, om de dieren beter te kunnen spotten. In Amerika gebeurde hetzelfde, grote grondluiaards verdwenen daar bijvoorbeeld. En van Amerika tot Noord-Siberië stierven mammoeten en grote rendieren uit.

Skelet grondluiaard; leefde van 30 miljoen jaar tot 10.000 jaar geleden in Amerika. 

Behalve deze grote dieren stierven dus ook alle andere mensensoorten uit. In 1500 voor Christus was er op Madagascar een grote sterftegolf, die samenging met de verspreiding van de jager-verzamelaar.

DEEL TWEE:

De agrarische revolutie.

Harari noemt de agrarische revolutie 'de grootste zwendel' van de geschiedenis. Enkele gewassen kregen voorrang: tarwe, rijst en aardappelen. Van de dieren werden schapen, geiten, varkens en kippen gehouden. Feitelijk deed 'de toekomst' zijn intrede. Er ontstonden voedseloverschotten, hetgeen weer leidde tot transport.

Het is niet zo dat de mensen het er alleen maar beter door kregen.

Kleitablet uit derde milennium voor Christus.

Het leven van de boeren was integendeel zwaarder en onbevredigender dan dat van hun voorgangers, de jagers-verzamelaars. Hun leven was gevarieerder, interessanter, en kende minder kans op honger en ziekte. Jawel, er kwam meer eten; maar geen beter voedingspatroon of meer vrije tijd. Daarentegen weer wel een bevolkingsexplosie en een verwende elite. 

Onder en boven: grafschilderingen Egypte. Boven: druivenpluk; onder: landleven.  

De ontwikkeling ging van groepjes van enkele tientallen naar betrekkingen tussen miljoenen. Dat ging zo snel dat er geen instinct voor massale samenwerking werd ontwikkeld. Het geheugen diende ontlast te worden, daarvoor werden eerst getallen ontwikkeld. Getallen zijn belangrijk voor de handel.

 

Eeuwenlang waren de quipu's een mysterie. Tot in de jaren 1970 ging men ervan uit dat quipu's een soort van telramen waren waarmee men de boekhouding en administratie van het Inca-rijk deed. Vervolgens kwamen er echter bewijzen dat quipu's ook veel complexere informatie bevatten en in feite een soort van schrift zijn.

Later kwam het schrift.  Het schrift werd ontwikkeld voor de grotere samenwerkingsverbanden. Harari noemt hier de Code van Hammurabi, een handboek voor samenwerking in Babylon.

De stele met de wetten in zijn geheel.

 De Codex Hammurabi is een van de oudste tot dusver gevonden wetboeken, en een van de best bewaarde voorbeelden van dit type document uit het antieke Mesopotamië. Volgens Harari waren dit soort wetten niet mogelijk zonder een gemeenschappelijk geloof in de een of andere mythe.

Hij vergelijkt de Codex met de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring: de sociale orde is geworteld in universele, eeuwige waarheden. De beginselen zijn gedicteerd door Goden. Mensenrechten zijn in feite ook een mythe, ze bestaan in onze verbeelding. De mens staat aan de top van de piramide. Christendom, democratie, kapitalisme: het zijn allemaal voorbeelden van imaginaire orde. 

Het schrift bracht hokjesdenken en bureaucratie mee, in plaats van het vrije associëren en holistisch denken. 

'Verslaving aan tarwe', zegt Harari, 'bracht de agrarische revolutie met zich mee.'  

Tarwe

De agrarische revolutie was dus een ramp voor gedomesticeerde dieren. Alle tijd en energie werd besteed aan een paar planten- en diersoorten. Zij werden nu bezit van de mens.

En dan ook nog: luxe ontwikkelde zich tot noodzaak. En schept zodoende weer nieuwe verplichtingen. 

DEEL DRIE:

De eenwording van de mensheid.

Harari beschrijft in deel 3 hoe handel, imperialisme en universele religies zo goed als alle sapiens op alle continenten uiteindelijk samen brachten in de mondiale wereld waarin we nu leven. De geschiedenis stevent af op eenheid. Culturen smelten samen tot grotere, complexe beschavingen.
Sinds 200 v. C. hebben de meeste mensen in grote rijken geleefd en het lijkt waarschijnlijk dat dit in de toekomst zo zal blijven. Een imperium is de laatste 2500 jaar s ‘werelds meest gebruikte vorm van politieke organisatie, vanuit de pretentie om over de hele wereld te willen heersen. In het belang van alle aardbewoners werd allereerst een volk verwoest. Een nieuw rijk greep zijn kans in het vacuüm dat ontstond (fase 1). Er ontstond een nieuwe cultuur (fase 2) en de cultuur werd overgenomen door de onderworpen volken (fase 3). De evolutie heeft Homo sapiens net als andere sociale zoogdieren tot een xenofobe soort gemaakt. Sapiens verdelen de mensheid instinctief in 2 soorten: wij en zij. Als gefrustreerde bekeerlingen aandrongen op gelijke rechten binnen het rijk (fase 4) kregen zij uiteindelijk hun zin en verloren de grondleggers hun dominante positie (fase 5).

Chhatrapati Shivaji  Station in Mumbai. India had het met de grond gelijk kunnen maken na het vertrek van de Britten, maar dat deden ze niet. Al was het gebouwd door buitenlandse agressors. 

Harari’s definitie van een religie is een systeem van menselijke normen en waarden op basis van geloof in een bovenmenselijke orde. Hij maakt onderscheid tussen theïstische religies en natuurwet-religies zoals het liberalisme, communisme, kapitalisme en nazisme. Harari noemt de nazi’s als beroemdste vertegenwoordigers van het evolutionair humanisme. Biologen hebben nazistische rassentheorieën inmiddels ontkracht. Genetisch onderzoek na 1945 heeft in het bijzonder aangetoond dat de verschillen tussen verschillende menselijke volkeren veel kleiner zijn dan de nazi’s postuleerden.

Nazicartoon uit 1933. Hitler (der Bildhauer Deutschlands) wordt weergegeven als een beeldhouwer die de Übermensch creëert. Een bebrilde liberale intellectueel kijkt vol afschuw naar het geweld dat nodig is om de Übermensch te creëren. (Let ook op de erotisch verheerlijking van het menselijk lichaam.) 

Na WO II is het 60 jaar lang taboe geweest om het humanisme met evolutie te combineren en om te pleiten voor biologische methoden om Homo sapiens te upgraden. Maar inmiddels zijn dergelijk projecten weer in de mode. Niemand heeft het over het uitroeien van lagere rassen of inferieure menstypes, maar veel mensen denken wel degelijk na over manieren om super mensen te creëren met behulp van groeiende kennis van de menselijke biologie.

DEEL VIER

De wetenschappelijke revolutie.

Alamogordo, 16 juli 1945, 5:29:53 uur in de ochtend, acht seconden na de detonatie van de eerste atoombom. Kernfysicus Robert Oppenheimer citeerde bij het zien van de explosie uit de Bhagavad Gita: 'Nu ben ik de Dood geworden, de vernietiger van werelden. 

De wetenschappelijke revolutie start met de ontdekking van de onwetendheid rond 1500. Europeanen bezaten een ongeëvenaarde onverzadigbare ambitie om vreemde landen te verkennen en veroveren. Hun drijfveer was dorst naar kennis. Imperialisten gebruikten de wetenschap ook voor bewijzen dat Europeanen superieur zijn aan alle andere rassen en dus het recht hebben om over hen te heersen. Columbus ontdekt Amerika in 1492. Cortez ontdekt Mexico in 1519 (met 550 Spanjaarden) en Pizzaro ontdekt in 1529 het Incarijk. Binnen 20 jaar was bijna de gehele inheemse Caribische bevolking uitgeroeid. Binnen een eeuw was de inheemse bevolking van Amerika met zo’n 90% afgenomen, voornamelijk door onbekende ziekten die Amerika bereikten via de indringers.

Hernán Cortés begon in februari 1519 aan een grootscheeps offensief tegen het Aztekenrijk. In augustus 1521 veroverde hij de hoofdstad Tenochtitlan en nam hij de keizer van de Azteken gevangen.

Driehonderd jaar lang hadden de Europeanen de onbetwiste heerschappij over Amerika, Oceanië, in de Atlantische Oceaan en in de Stille Zuidzee terwijl de Aziaten weinig belangstelling toonden voor de Europese ontdekkingen. Zij waren content met wat ze hadden. De wetenschappelijk revolutie ging uit van de vooruitgangsgedachte. Het grootste deel van de geschiedenis bleef de economie zo’n beetje hetzelfde. Eind 18e eeuw begon het kapitalisme als theorie over het functioneren van de groei. Met inmiddels een eigen ethiek en geloof in eeuwigdurende economische groei. Rijk zijn werd moreel juist. De vicieuze cirkel van wetenschap, grootmacht en kapitaal kan gerust worden beschouwd als de voornaamste motor van de laatste 500 jaar.

Het mondiale centrum van de macht verschoof pas tussen 1750-1850 n.C. van Azië (China en India) naar Europa. Europa ontwikkelde een complex financieel systeem ter financiering van ontdekkingsreizen en veroveringen i.t.t. de sociaal politieke systemen van China, India en Islamitische wereld, waar krediet slechts een marginale rol speelde. De expeditie van Cook (1768) was het begin van de Britse bezetting en de opkomst van de trans-Atlantische slavenhandel.

COOK, J. - Landing op het eiland Tanna, een van de Nieuwe Hebriden.

Een humanitaire ramp. Niet veroorzaakt door tirannieke koningen en racistische ideologen maar door een ongebreideld marktmechanisme. Tussen de 16e en 19e eeuw werden 10 miljoen Afrikaanse slaven naar Amerika geïmporteerd. Met hoge rendementen (6%), maar de winst werd niet eerlijk verkregen en ook al niet eerlijk verdeeld.

Ongelijkheid tussen mensen: slavenhandel

Ongelijkheid tussen mensen: kastenstelsel

 Ongelijkheid tussen mensen: mannen en vrouwen. En en passant tussen rijk en arm. Uit tijdschrift De Notenkraker. 

(Onderschrift: 

Alleen als zij er ook van zal profiteren, zijn wij bereid, u te helpen het vrouwenkiesrecht te veroveren.) 

De industriële revolutie (ofwel 2e agrarische revolutie) begon rond 1750 in Engeland en bracht ons nieuwe manieren om energie om te zetten en goederen te produceren en bevrijdde de mensheid grotendeels van zijn afhankelijkheid van het omringende ecosysteem. Met de opkomst van de vee-industrie en het consumentisme. Net als dat slavenhandel niet voortvloeide uit racistische haat jegens Afrikanen handelde de vee-industrie ook niet uit moderne dierenhaat. Maar de feiten spreken boekdelen: in 1700 leefden 700 miljoen mensen op aarde, nu leven op aarde inmiddels 7 miljard sapiens met een massa van 300 miljoen ton. Er is nu 700 miljoen ton massa aan vee en kleinvee (koeien, varkens, schapen en kippen) en er is 100 miljoen ton aan wild massa. Ofwel er zijn 1,5 miljard koeien en 400 miljoen huishonden tegenover 80.000 giraffes en 250.000 chimpansees. De evolutionaire psychologie leert ons dat de emotionele en sociale behoeften van boerderijdieren zijn ontstaan in het wild. Apen, en andere zoogdieren en vogels hebben psychologische behoeften en verlangens. Als die niet vervuld worden lijden ze daar ernstig onder. De angst voor ecologisch verval is realistischer dan de angst dat hulpbronnen opraken. De moderne industriële revolutie zou wel eens de grootste misdaad uit de geschiedenis kunnen zijn.

Hier het gruwelijke experiment met het aapje dat een ijzerdraadmoeder met melk kreeg, en een knuffel waar hij zich aan vastklampte. Het dier kreeg ernstige psychische stoornissen.

De revoluties van de laatste twee eeuwen verliepen zo snel en radicaal dat ze de meest fundamentele kenmerken van de sociale orde hebben veranderd (van strak, rigide, continuïteit, stabiliteit naar dynamisch, plooibaar, in beweging). De zeven decennia na de 2e Wereld Oorlog vormen ook veruit het vreedzaamste tijdperk uit de geschiedenis van de mensheid. Kernwapens hebben oorlog tussen supermachten veranderd in collectieve zelfmoord en alle pogingen onmogelijk gemaakt om gewapenderhand de wereld te veroveren. Zelfs in keiharde dictaturen heeft de gemiddelde moderne mens veel minder kans om slachtoffer te worden van moord dan in de premoderne samenleving. Sinds mensenheugenis vloeide het meeste geweld voort uit plaatselijke vetes tussen families en gemeenschappen. Maar naarmate oorlogen zeldzamer worden door de opkomst van de staat(srechtbanken en -politiemachten) trekken de oorlogen meer aandacht.

Verlamde vrouw kan weer lopen dank zij technologie. Versmelting mens en machine. 

Onze laatmoderne wereld gaat er prat op dat hij voor het eerst in de geschiedenis de fundamentele gelijkheid van alle mensen onderkent, maar staat toch op het punt om een samenleving te creëren die ongelijker is dan ooit. Dankzij nieuwe technologische mogelijkheden zouden de pretenties van de elite als heel snel een objectieve realiteit kunnen worden. Het echte potentieel van toekomstige technologieën is dat Homo sapiens zelf kan veranderen -inclusief emoties en verlangens- in plaats van alleen voertuigen en wapens.

Maar het is de vraag waar we op af gaan. Het zou kunnen dat de moderne technologie het einde van sapiens inluidt.

Zie voor verdere informatie over dit boek: Yuval Noah Harari website. De Recensie van de twee boeken van Harari in De Groene. De Recensie Guardian.

Voor als je snel klaar wilt zijn met dit boek.

De schrijver.

Obama was een fan van dit boek, evenals bijvoorbeeld Mark Zuckerberg.

Prehistorische rotstekening van ruim 4.000 jaar geleden in Nakhon Ratchasima, Thailand. Foto iStock

The Upper Galilee Museum of Prehistory, founded by Amnon Assaf, offers a wide variety of prehistoric artifacts from 780,000-6,000 years ago, collected in the Hula Valley and on the grounds of the Kibbutz, among them, a large collection of Hand-axes and an original skeleton of the first dog found buried with a human. 

Homo Deus is de volgende bestseller van Harari. Over de combinatie mens en robot. 

10 minuten durende samenvatting van het boek.