Eigen meester, niemands knecht; Cees Fasseur, 2014

Maarten 't Hart over Eigen meester, niemands knecht.

Dit boek voor de Senia-groep had ik zelf niet uitgekozen... Maar wat een mooi, en onderhoudend boek is het! En zo helder geschreven ook! Ik heb het met het grootste plezier gelezen, en het heeft ook enkele hiaten in mijn kennis opgevuld.

Hier schrijver Cees Fasseur bij het standbeeld van Gebrandy

Cees Fasseur, helaas onlangs overleden. (maart 2016)

Een van die hiaten in mijn kennis was die over Fasseur zelf. Ik kletste de zogenaamd kritische pers na, die vond dat Fasseur 'een lakei van het Oranjehuis' was. Dit werd hem toegevoegd, omdat hij als enige toegang had gekregen tot de archieven van het Koninklijk Huis. Men vond, dat ook andere historici toegang hadden moeten krijgen, zodat er meer kans op objectiviteit was. 

Ik heb nooit eerder een boek van Fasseur gelezen, ook niet de dubbele biografie over Wilhelmina. Nu ik dit boek - over Gebrandy - las, en met eigen ogen kon zien hoe scherp Fasseur was over de rol van Wilhelmina ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, vielen mij de schellen van de ogen. Hier was zeker geen lakei van het Oranjehuis aan het woord! Daarentegen iemand die prettig leesbaar schreef, en de stof inzichtelijk wist te maken voor leken zoals ik, Zonder feiten of nuances weg te laten. En die zeker het vorstenhuis niet naar de mond praatte.

Een ander hiaat in mijn kennis vormde de Indonesië-kwestie. We hebben met de Seniagroep zojuist het boek over Huib van Mook gelezen, Een vrij en gelukkig Indonesië, van Tom van den Berge. Voor mij was Tom van den Berge niet helder genoeg over het precieze verloop van de kwestie Indonesië, zoals die zich na de Tweede Wereldoorlog ontrolde tussen Van Mook en de Nederlandse regering ontrolde. Ik wist niet dat die kwestie hier ook aan de orde kwam, Maar toen dat het geval bleek, was ik er blij verrast mee, en deed er mijn voordeel mee.

Fasseur is trouwens zelf geboren in Indonesië, en heeft veel meer over Indonesië geschreven. 

Mijn veranderde kijk op Fasseur deed me besluiten dit blog te beginnen met de lovende woorden van Maarten 't Hart, waarbij ik me graag aansluit. Bovendien heeft Eigen meester, niemands knecht mijn belangstelling gewekt voor de andere boeken van Fasseur. Behalve over Wilhelmina schreef hij over het huwelijk van Bernard en Juliana, met de affaire Greet Hofmans als hoogte- (diepte)punt. 

Het boek

Maarten 't Hart veronderstelt dat Eigen Meester... als een spin-off kan zijn ontstaan na de Wilhelmina-biografie. Fasseur had natuurlijk zo veel materiaal over Wilhelmina in oorlogstijd, dat Gebrandy als vanzelf mee kwam.

Gerbrandy was een Fries, met een boerenafkomst. Hij was AR-lid, maar lag in de partij niet goed. Hij studeerde rechten, en werd haast per ongeluk premier in oorlogstijd in Londen. Hij was eigengereid en koppig. 

Het kabinet in Londen had geen parlement, en had ook geen vrije pers tegenover zich. Ze moesten het zelf maar zien te redden, deden dat wel in samenspraak met de Engelsen. Gebrandy mocht Churchill graag, die sympathie was wederzijds. 

Het kabinet hield zich met allerlei afspraken bezig voor ná de oorlog: dus hoe moest het land weer geregeerd worden als men terug was in Nederland. Een grote rol speelde Wilhelmina in die toekomstplannen. Zij had het steeds maar over vernieuwing, ze vond het oude kabinet verkalkt. Jonge mensen moesten plaats nemen in het parlement, waarbij zij vooral dacht aan de Engelandvaarders. De ideeën waren nogal vaag. 

Verder was Londen belangrijk voor de radiotoespraken, Radio Oranje. Gerbrandy en Wilhelmina beiden spraken het volk toe. Gebrandy had al langer ervaring met de radio. 

Wilhelmina voor Radio Oranje 

Luisteren naar Radio Oranje was verboden 

Het was een kwartiertje per daag.

In de eerste jaren van de oorlog mochten Gerbrandy en Wilhelmina elkaar wel graag. Gebrandy was wars van defaitisme, dat wil zeggen hij wilde per sé de Duitse overheersing niet aanvaarden. De Geer wilde dat bijvoorbeeld wel. Om die houding mocht Wilehlmina Gebrandy wel. Maar dat veranderde toen Wilhelmina steeds eigenzinniger haar vernieuwingsideeën wilde doorzetten. Het leek wel of ze het kabinet buiten spel wilde zetten. 

Wilhelmina

Standbeeld Gerbrandy in Sneek.

Gezamenlijk graf,\ Pieter Sjoerds, met echtgenote H.E. Sikkel. Overigens komen er nauwelijks privé- gegevens boven tafel over Gerbrandy. Hij dronk nogal veel, zat bij zijn vrouw onder de plak, en stierf aan botkanker. Hij had drie kinderen. Meer weet ik verder niet over zijn persoon. (nou ja, hij was klein met een grote snor, 'De Walrus'.  En hij had een hoge stem.

Biograaf naast beschreven persoon in het brons.

Gebrandy met Prins Bernhard; Bernhard wilde wel hoofd van de strijdkrachten worden in de oorlog. 

Maar zover is het toch niet gekomen. Wel had Gebrandy het heel erg moeilijk met haar, maar hij bleef zich loyaal opstellen. Hij werd een kop van jut. 

Na de oorlog kwam er een parlementaire enquete, en daarbij mocht de rol van het staatshoofd niet besproken worden. Fasseur vindt dit een groot gemis. Bij alles wat ik via hem weet - en hij baseert zich onder meer op de brieven van Wilehlmina aan Juliana, die in Canada zat - heeft zij een grote rol gespeeld, en niet altijd een heel goede. 

Wat wel van allebei goed was, juist in oorlogstijd, was het volharden in de strijd tegen Hitler. Daar putte Nederland natuurlijk ook kracht uit. 

Helaas speelde Gebrandy na de oorlog niet meer zo'n mooie rol. Hij was faliekant tegen het onafhankelijkheidsstreven van Indonesië. Hij verfoeide Huib van Mook, die daar juist wel oren naar had. Gebrandy heeft Van Mook hard tegengewerkt, en hoe erg dat voor Van Mook was, weten we uit zijn biografie. Nog erger is het, dat Gerbrandy en zijn medestanders de geschiedenis zeer nadelig hebben beïnvloed. Want zij gingen tegen de tijdsgeest in, teegen wat Indonesië zelf vroeg, alsook tegen wat Amerika wilde. Fasseur stelt ergens de vraag of die koloniale oorlogen wel nodig waren geweest; of misschien zelfs niet gebeurd waren als.... 

Dit is een andere, ook recente biografie: die van Francois van 't Sant. Hij was de vertrouwensman van Wilhelmina in Londen ten tijde van de oorlog. In dit boek wordt de staatsgreep besproken, die Erik Hazelhoff Roelfzema en Gerbrandy in 1948 voorbereid zouden hebben. Onlangs was dit nog in het nieuws, zijnde een nieuwtje over die veel geprezen Erik Hazelhoff. Maar ook Fasseur noemt en bespreekt deze voorgenomen staatsgreep (waar overigens niets van terecht kwam).

Pieter Sjoerds Gerbrandy, 1885 - 1961; hij was geliefd, en grappig. Uit de verhalen doet hij me denken aan Wiegel. Je bent het niet met hem eens, maar het is best leuk om naar hem te luisteren. 

Aanvankelijk was hij 'rood' , na de oorlog juist rechts. Die laatste opvattingen waren helemaal niet leuk natuurlijk.

Soldaat van Oranje, Erik Hazelhoff Roelfzema.

Fasseur toont zich schatplichtig aan Lou de Jong; deze was verslaggever voor Radio Oranje in de oorlog, en daarna medewerker van het RIOD. Hij schreef de 12 delen Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.

Fasseurs boek is in 2015 genomineerd voor de Libris Geschiedenisprijs. De prijs is toegekend aan Alexander Munninghof, De Stamhouder. 

Kort filmpje bij de nominatie van het boek voor de Libris-prijs; hierin beelden met het stemgeluid van Gerbrandy.