Boek, in vertaling.
Na de film van Stanley Kubrick moest ik ook het boek lezen. Ik heb de Nederlandse vertaling gelezen, omdat ik geen woord wilde missen. Die vertaling is van Harm Damsma en Niek Miedema. Het is een echt kunststukje, want de typische taal van Alex Delarge moet creatief behandeld worden. Ik vind het een geslaagde onderneming. Wat me nu nog rest is het boek nóg eens te lezen, en dan in het Engels. Het verhaal veronderstel ik nu maar bekend, zeker nadat de meeste mensen de gelijknamige film van Kubrick wel gezien zullen hebben.
Er is een belangrijk verschil tussen boek en film: Kubrick gebruikt 'de Amerikaanse versie' van het boek. Daarin is Alex aan het eind van de geschiedenis gewoon weer de oude misdadiger die hij was, hij is dus 'genezen', terug naar zijn gewetenloze zelf. In de zogenaamde Engelse versie van het boek is er nog een hoofdstuk toegevoegd, en daarin heeft Alex genoeg van het in elkaar slaan van andere mensen, het stelen en het verkrachten. Hij voelt 'iets zachts' in zich nestelen; hij naar huisje-boompje-beestje. Daar is hij dus écht genezen.
Er zijn nog wat kleine andere verschillen tussen boek en film, maar die laat ik nu maar. De strekking van beide is precies hetzelfde.
Het lezen van het boek gaf mij een heel ander, nieuw plezier, vergeleken met het kijken naar de film. Dat zat 'm natuurlijk in de taal van Alex en zijn 'droeken'. Dit mengsel van Bargoens, Slavisch en wat Shakespeare-Engels heeft een heel bijzonder effect. Omdat je als lezer in deze taal betrokken raakt, voel je je niet buitengesloten. Hoewel dat oorspronkelijk beslist wel de bedoeling moest zijn van deze groep delinquenten: een taal bezigen die hen een status aparte gaf.
Ik moet hier ook nog iets over de titel zeggen. Want anders dan in de film komt 'a clockwork orange' een aantal keren expliciet aan de orde.
Anthony Burgess in 1986. Hij leefde van 1917 tot 1993.
Zo is het de titel van het boek dat de schrijver van het huis "My Home' aan het schrijven is.
Bij hem, maar ook in het wezen van dit boek, gaat het over 'de zegeningen van de gedragstherapie', die ten tijde van het verschijnen van het boek in de mode was. Burgess gebruikt het om een belangrijke morele kwestie te illustreren. Alex wordt namelijk met de zogenaamde Ludovicko-methode (een aversie-therapie) allergisch gemaakt voor alles wat hij graag doet. Burgess' vraag is: is de geconditioneerde mens, de mens zonder vrije wil, nog wel een mens te noemen? Zoals Alex het uitroept, als hij de heren doktoren hoort praten: 'En ik dan? En ik dan? [...] Ben ik dan enkel een soort opwindsinaasappel, een menselijk mechaniek?'
Alex is de anti-held, de onbetrouwbare ik-figuur, verteller van het verhaal. Je leeft met hem mee, ondanks dat hij de verschrikkelijkste dingen doet. Ondanks alles begrijp je hem, en dat komt misschien ook nog wel door zijn liefde voor de muziek.
A Clockwork Orange hoort bij de Dystopische Literatuur, dat wil zeggen, literatuur die het tegenovergestelde is van de utopische letterkunde. Dystopische romans, films e.d. spelen in een (nabije) toekomst met een focus op negatieve, angstaanjagende kenmerken. In dit geval gaat het om de extreme jeugd-gewelddadigheid, en een staat die hen omvormt, en zo weerloos maakt.
Dystopia
Utopia
Voorbeelden van dystopische literatuur zijn: Brave New World, van Aldous Huxley; 1984 van George Orwell. Utopische boeken zijn Plato's Politeia, en Thomas More's Utopia.
In 2005 kwam A Clockwork Orange terecht op de lijst van Time Magazine, van 100 beste Engelstalige romans sinds 1913.
Ik wil hier ook nog wat woorden weergeven die het boek zozeer 'eigen' maken: het zijn wat 'Nadsat'-woorden, Argot, uit het Russisch. De belangrijkste zijn: droek, voor vriend; rot, voor mond, Bok, voor God; horrorshow voor goed; roeker, voor hand; litso, voor gezicht; gelazer (van golova) voor hoofd.
Ik vond het perspectief via een 15-jarige jongen trouwens heel goed gedaan.
De schrijver van de epiloog van mijn uitgave (2012), Pieter Steinz, wijst er trouwens op dat Burgess verwachtte dat het Russisch zou gaan overheersen over het Engels in de nabije toekomst. Dat is niet uitgekomen. De grotere gewelddadigheid helaas wel.
Nog een opmerking: in de Amerikaanse uitgave ontbreekt het laatste hoofdstuk. Ik weet niet meer waarom Burgess hiermee heeft ingestemd, maar ik weet wel dat hij er spijt van had. De Engelse uitgave heeft 21 hoofdstukken, en 21 vond Burgess zo'n mooi aantal vanwege de overeenstemming met de volwassen leeftijd. Alex beschrijft inderdaad dat hij volwassen wordt. In zijn jeugd kon hij niet anders dan als een opwind-dingetje van de kerkmis rechtuit lopen en overal tegenaan botsen. 'Jong zijn is alsof je zo'n malenk opwindpoppetje bent.'
Zoals al eerder vermeld, nam Kubrick deze Amerikaanse versie als basis voor zijn film.
Pieter Steinz, schrijver van het Nawoord. Steinz lijdt aan ALS, waarover hij colums schrijft in het NRC.
Van de vertalers kon ik geen afbeelding vinden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten