Evangelie en Strafrecht, lezing door professor doctor Evert Stamhuis, 21 oktober 2023.

Boekomslagen van de trilogie van Drewermann. 

Alleen in het Duits

Bij elkaar zo'n 3000 pagina's. Drewermann is een veelschrijver.

Ik heb dit werk niet gelezen, en zal dat ook niet gaan doen. Desondanks ben ik geïnteresseerd in de opvattingen van Drewermann, en als donateur van de studiekring ging ik dan ook op bezoek bij de lezing over dit werk. 

Ter inleiding daarvan kreeg ik dit beknopte overzicht op de website van de Studiekring Drewermann.

Drewermann geeft een overzicht van recht en rechtspraak uit het verleden, culminerend in de wetten van het christendom. 

Ter illustratie hier enkele afbeeldingen: 

Resten Forum Romanum; Latijn voor Romeins marktplein; was in de oudheid het middelpunt van Rome, politiek, juridisch, religieus en commercieel. 

En in de Middeleeuwen, de gevreesde Inquisitie: 

Inquisitie-bijeenkomst, Francis Goya. 

Rechtspraak ingesteld in 1478, Spanje en verder. 

Ik citeer nu uit het resumé van het werk van Drewermann, zie de link hierboven: 

Niet veroordelen, maar bijstaan
"Ons wereldbeeld rust op twee schijnbare zekerheden: De mens kan vrij kiezen tussen goed en kwaad. En: Wat goed en kwaad is, is door God gegeven of in seculiere wetten vastgelegd. Wie deze wetten overtreedt, maakt zich schuldig, is aansprakelijk voor de ontstane schade en wordt bestraft.
Totaal anders luidt de boodschap van Jezus van Nazareth over een welwillende God en over het vertrouwen in diens absolute vergevingsgezindheid. Volgens Jezus’ opvatting moeten we ons niet van mensen afkeren die schuldig zijn geworden. We moeten juist afzien van een denkwijze, die ons doet oordelen over anderen.
Wat moeten we echter doen om deze boodschap een plaats te geven in onze politieke en maatschappelijke werkelijkheid? Eugen Drewermann onderzoekt daarvoor de geschiedenis van het recht vanaf de Oud-Oosterse rijken tot aan de Europese middeleeuwen; want deze geschiedenis heeft de menselijke samenlevingen door de millennia heen gevormd en drukt een stempel op onze voorstelling van hoe we samen moeten leven tot op vandaag."

Ik voeg eraan toe, dat Jezus in Drewermann's ogen een genezer is. 

Gravure van Jan Luyken; marteling van Ursula, 1570, vanwege haar geloof. 

Nog een enkel voorbeeld van hoe normaal pijnigen en doden bij straffen vroeger was. 

Tot zover zeer kort Drewermann. Wat ging ik deze middag horen?

Spreker was prof. dr. Evert Stamhuis. Hij is hoogleraar Recht en Innovatie aan de Erasmus Universiteit Rechtsgeleerdheid in Rotterdam.

De lezing krijgt een motto mee van Blaise Pascal:

"De laatste stap van het verstandelijke denken is de erkenning dat er oneindig veel dingen zijn die het te boven gaan. Als het aan dat inzicht niet toekomt is het maar zwak."
("La dernière démarche de la raison est de reconnaître qu'il y a une infinité de choses qui la surpassent. Elle n'est que faible si elle ne va jusqu'à connaître cela."
Pensées (1669)

Dit is een erkenning waarmee Stamhuis begint. Het relativeert ons allemaal, inclusief Drewermann en hemzelf. 

Pascal

Stamhuis maakt onderscheid in de benoeming van het thema van vanmiddag. Drewermann noemt zijn trilogie in de ondertitel Christentum und Strafrecht, Stamhuis heeft het over Evangelie en strafrecht. Het Christendom in de titel dekt de lading van het geheel niet, er komt veel meer aan de orde,

Stamhuis ziet het Evangelie als de blijde boodschap, waarin Liefde wordt verkondigd. Twee kenmerken noemt hij: de boodschap is zowel gratuit - er is niets verplichtends - en tegelijk onvoorwaardelijk. Het is een van de grote denkmodellen. Aanvaarding van de boodschap betekent een bevrijding van een last, het vergemakkelijkt je pelgrimage door het leven. En het veronderstelt een beweging tot vernieuwing. De Heilige Geest geeft lucht, wat je ziet hoeft geen eindpunt te zijn, kan vernieuwd worden. 

Het is een boodschap ook van hoop: de overtuiging spreekt dat het beter kan. Zonder hoop is het evangelie verduisterd. 

Recht

Het recht is een verzameling wensuitspraken met gezag. Het zijn, anders gezegd, gezaghebbende aspiraties ten aanzien van relaties tussen subjecten. Bij Stamhuis roept dit de associatie op aan de herdersstaf, de staf van de goede herder. Het is zowel een steunstok als een instrument om wilde dieren te verjagen.

De aspiraties zijn normatief, en door regels vormgegeven

Gezag: juridisch verschijnsel.

20e eeuws Grieks icoon van de Goede Herder; 

van DEZE SITE.

Genesis levert al een contrast tussen geven en vragen. Er is maar één boom die vraagt, de verboden boom. Voor de rest wordt alles gegeven. 

Het gaat wel om dat contrast. Het drama ontstaat om die ene boom. Over het genieten van alle andere bomen enzovoorts wordt weinig gezegd.

Met andere woorden: van het begin af aan gaat om relaties tussen subjecten. Strafrechtelijk is er nog niets geregeld Maar vanaf het paradijs reizen de aspiraties (de wensuitspraken)  reizen met de mensen en hun objecten mee. 

Het Paradijs, van Jan Brueghel de Oude. 

Die aspiraties krijgen vorm in de loop van de geschiedenis. We moeten vaststellen dat het om menselijk recht gaat, geen goddelijk recht. Er is dus altijd imperfectie; van de perfectie van de goddelijke wetten weten we niks.

Met andere woorden: het menselijk recht deelt in de val. Ook het kerkelijk recht is imperfect, elk recht is altijd specifiek naar tijd en plaats

Welk recht dan ook, het sluit aan bij de gezaghebbende aspiraties. Maar geen ervan heeft het recht op de stem van God; die verbinding is er niet. Er is imperfectie alom. 

Hoor ik hier al kritiek op Drewermann?

Eugen Drewermann, geboren 1940.

Recht en macht

Die verhouding is ambigu; er is altijd voor een deel bevestiging, voor een ander deel correctie. Bij het recht dienen moraal en/of geloof als grondslag. 

Maar hoe gaat de macht ermee om?

Stamhuis geeft als voorbeeld: de macht van de huidige technologiebedrijven. Privacy, surveillance, desinformatie en machtsmisbruik zijn terechte zorgen. Maar de positie is tweeslachtig, want de technologie is onontbeerlijk. Zo is er zowel bevestiging als kritiek op hun bestaan. Ze zijn vernieuwend, maar het recht vraagt ook om consolidering van bepaalde waarden. 

Plaatje Amnesty International. 

Begeleidende tekst: 

Big Tech

Facebook en Google hebben vergaande controle over miljarden mensen. Het bedrijfsmodel van de twee techreuzen moet radicaal veranderen om onze mensenrechten te kunnen beschermen.

De Franse Revolutie heeft ook veel geconsolideerd - naast de radicale veranderingen die ze bracht.

Recht zonder macht is er ook: bijvoorbeeld bij recht dat niet gehandhaafd kan worden. 

Welke macht heeft de moraal?

Ik vond dit een lastig stuk in de lezing. Erover googelend las ik dit: 

'Waarom moet recht en moraal gescheiden blijven? Scheiding van recht en moraal is essentieel. We zijn vrij omdat we leven onder de wetten die we zelf gemaakt hebben. Dat is de moraal. In tegenstelling tot wetten, want die kunnen in de politiek veranderd worden.' 

Zodra we iets als onrechtvaardig ervaren, moet de volksvertegenwoordigers daar wat aan doen. In wet- en regelgeving ligt een moraal vast waar veel mensen achter staan. De moraal wordt hier van normatief gezaghebbend. Denk hier aan medische ethiek bv. Stamhuis noemt dit: 'ethiek met tanden'.

Helaas gaat dit niet op bij oorlogen: daar staat ieder recht machteloos.  

En welke macht heeft het geloof? Is het geloof louter persoonlijk, spiritueel, of meer? 

Stamhuis brengt het woord begeestering in. Begeesterd handelen: daar zit iets van vernieuwing in. De hoop werkt hier door.

Onlangs verschenen boek, Pascal is nog altijd actueel.

Begeesterd recht

Hoe en waarin kan die begeestering er zijn, en wat brengt ons dat in tijd en plaats?

Laten we kijken hoe zich dat manifesteert in: 

- wetten (algemene regels0

- besluiten/contracten/akten (concrete handelingen)

- vonnissen (concrete conflictbeslechting)

Bij 'begeesterde wetten' denkt Stamhuis terug aan de Anti Revolutionaire Partij die meedacht aan de totstandkoming ervan, begin 20e eeuw. De ARP baseerde zich op Bijbelse normen volgens de protestantse leer. Volgens de antirevolutionaire opvattingen ging het overheidsgezag uit van God en niet van de mensen. Gods Woord moest richtsnoer zijn voor het overheidshandelen.

- Welke begeestering vinden we terug in Besluiten, contracten/akten?

Stamhuis ziet geen voorbeeld van een contract met begeestering: jammer, vindt spreker. Want individueel handelen doet er óók toe!

Christus geeft twee zwaarden (geestelijke en wereldlijke macht) aan respectievelijke de paus en de keizer. 

Illustratie uit de Dresdense Saksenspiegel; facsimile van Karl von Amira, 1902. 

De tweezwaardenleer is de verdeling van de wereld in twee machtssferen: een geestelijke en een wereldlijke. Elk van beide kon rechtspreken binnen zijn eigen gebied. Het zwaard staat symbool van het uitoefenen van de macht en verwijst tevens naar een vermelding van twee zwaarden in de Bijbel (Lucas 22:38). De twee machten moesten niet tegen elkaar vechten, maar elkaar versterken. 

Stamhuis constateert derhalve dat er altijd een dichotomie is. 

Kerk en staat (en hun vonnissen) zijn onderscheiden. Elke gemeenschap heeft zijn eigen rol, of vorm voor het politieke. 

Plaatje van Accountancy van morgen. Begeleidende tekst: 

"Een groeiende groep Nederlanders verklaart zich ‘autonoom’. Ze erkennen het gezag van overheden niet en weigeren belasting en boetes te betalen. De geschiedenis leert dat deze autonome afkeer van autoriteiten niet nieuw is, maar zelden tot iets goeds leidt. Ook nu is de fiscus niet onder de indruk. Wie niet betaalt, krijgt aanmaningen, hogere boetes en uiteindelijk de deurwaarder op bezoek."

Stamhuis zegt dit over de autonome mens: 

Als centraal concept is de autonome mens hoewel niet onwaar, wel onjuist. Verhoudingen zijn immers belangrijk! De mens wordt in afhankelijkheid geboren; hij leeft in verbondenheid. 

In de ene context is individuele zelfbestemming een beter kompas dan in de andere. Niet alles geldt voor allen.  

Onder zelfbestemming verstaan we: het zichzelf mogen en kunnen regeren. Het is een grondrecht, en het ontwikkelt zich.

Strafrecht.

Hieronder vallen

- De wetten: algemeen wetboek van strafrecht en veel bijzondere wetgeving.

- handelingen, zoals: de uitoefening van bevoegdheden tot opsporing, vervolging, tenuitvoerlegging.

- De vonnissen: toepassing in een concrete zaak tussen individu en gemeenschap

Wat zijn hier de gelegenheden voor begeestering?

Stamhuis denkt aan de bijstandsverleners; ze werken zowel voor daders als voor slachtoffer. Te denken valt aan: advocaat, reclasseringsambtenaar. Zij dragen bij aan de kwaliteit van het vonnis. 

Vaker wordt tegenwoordig de andere kant benadrukt; beschuldigen van de verdachte, eisen van zwaarder straffen, de gewetensvragen van de advocaat.

Bij ieder juridisch handelen is er plaats voor begeesterd handelen.  

Hier komen we in de buurt van het denken van Drewermann.\

Drewermann denkt antithetisch - neemt stelling tegenover het traditionele juridische denken. - Hij biedt een nieuwe inspiratie voor abolitionisme of diversion (omkering). 

Dit zijn twee lastige termen; abolitionisme betekent hier: Stroming in de criminologie die het strafrechtsysteem wil afschaffen. (Gevonden op https://www.encyclo.nl/lokaal/10871)

Spreker noemde onder meer Bianchi, en ik vond deze publicatie:

Bianchi

Misdaad en straf Een herbezinning op het strafrecht vanuit mystiek perspectief

We zien hier dus een aantal publicaties van mensen die zich bezighouden met een andere vorm van recht. 

Stamhuis noemt de schrijvers Bianchi, Hulsman, Walgrave. Op die namen googelend vond ik de publicatie Strafrecht en herstelrecht, verzoening en vergeving. Tekst op DEZE SITE.

Samenvatting:
Dit boek gaat over de legitimiteitscrisis van het strafrecht. Beschreven wordt hoe het huidige publiekrechtelijke strafsysteem in de inquisitie en de Verlichting wortelt en welk mens- en wereldbeeld oorspronkelijk aan het strafrecht ten grondslag heeft gelegen. Nagegaan wordt hoe dit beeld in de loop van de tijd is veranderd en welke gevolgen dit voor de benadering van misdaad en misdadigers heeft gehad. Het boek bespreekt op kritische wijze zowel de heersende straftheorieën als de huidige strafpraktijk en legt de belangrijkste beperkingen en tekortkomingen ervan bloot. Het zijn vooral de overschatting van de criminaliteit bestrijdende werking en het vermeend morele karakter van het strafrecht die in deze studie aan de kaak worden gesteld. Naast een fundamentele kritiek op het strafrecht biedt dit boek ook een alternatief voor de defaitistische misdaadaanpak van nu. In de mystiek en het mens- en wereldbeeld dat hiermee samenhangt, vindt de auteur een nieuwe impuls die als grondslag kan dienen voor een theoretische en praktische herbezinning op het strafrecht. Zoals het Verlichtingsdenken richtinggevend is geweest voor het strafrecht, zo blijkt het mystieke denken te wijzen in de richting van een herstelrechtelijke benadering van misdaad. In deze studie wordt een aanzet gegeven tot een mystiek misdaadrecht waarin niet straf maar herstel van schade en relaties centraal staat. Tegelijkertijd worden de mystieke grondslagen van het herstelrecht geëxpliciteerd. Belangrijke concepten binnen deze context zijn verbondenheid, berouw, vergeving en verzoening.

Herman Thomas Bianchi, 1924-2015;

Haalde zijn inspiratie liefst uit de Bergrede en de grote filosofen voor het omgaan met misdaad en de grote criminelen. 

Stamhuis zelf klinkt toch erg als een man van de praktijk. Streven naar beter recht en rechtspleging acht hij altijd nodig. Maar de vraag is, of er een stijgende lijn naar perfectie te zien valt in de loop van de geschiedenis. 

Stamhuis vindt troost in de persoon van de profeet Daniel. Hij was rechtvaardig, stond dicht bij Jahweh. 'Taken overlaten' is soms beter. Ook bij Daniel vind je: 'het dienen met vuile handen.'

De Hebreeuwse naam Daniël betekent zoiets als 'God is mijn rechter'.

Het Mene Tekel. Rembrandt van Rijn. 

 Alleen Daniël blijkt het teken aan de wand te kunnen lezen.

Ik noem Daniel hier, maar erken dat ik de betekenis van deze profeet niet ken. 'Dienen met vuile handen' noemt Stamhuis hier; daarmee erkent hij de gebrekkigheid van ons mensen om zeker te weten wat juist is. zie ook het motto van Pascal. 

Ik geef nog een schilderij waaruit spreekt wat ik weet van Daniël:

Daniel in de leeuwenkuil. Peter Paul Rubens. 

Stamhuis noemt nog enkele praktische toepassingen van de nieuwe zienswijzen over rechtspraak: 

Mediation;  met instemming slachtoffer.

Herverdeling macht, bijvoorbeeld bij: restorative justice of herstelrecht

Dit beoogt de betrokkenen zelf te laten (mee)beslissen over wat er moet gebeuren na een delict of conflict.

Stamhuis noemt nog wel enkele lastige dingen. 

- Een crimineel helpen genezen bijvoorbeeld blijkt dikwijls niet mogelijk. 

- Slachtofferloze delicten. Dit zijn strafbaar feiten die geen direct aanwijsbaar slachtoffer kennen. Voorbeelden van slachtofferloze delicten zijn heling, rijden onder invloed, drugs- en wapenhandel.

- Schade aan collectief belang, bijvoorbeeld de natuur.

- Er moet liefde voor allen zijn, de benoemden én de onbenoemden. Denk bij de laatsten bij voorbeeld aan de werknemers van Tata Steel, die ook een belang hebben, namelijk hun inkomen. 

- Is het juist als het slachtoffer een persoon met macht wordt? Gebeurt dat niet als hij een sleutelrol krijgt? En hoe zit het dan met de verantwoording? En kritiek op zijn handelen?

Werknemers Tatasteel, ongenoemd bij de strijd om de schone lucht?