Het Mysterie van Bewustzijn 1, podcast - Wouter van Noort en Jessica van der Schalk, 2022

Future Affairs, Het Mysterie van Bewustzijn.

Dit is geen eenvoudige podcast. Ik heb het eerste deel nu twee keer beluisterd, en moet er nog steeds goed bij denken. De vraag die voorligt, is in dit eerste deel: wat is bewustzijn überhaupt?

We kunnen van bewustzijn meerdere kenmerken, verschijnselen aangeven, zoals: bewustzijn is ervaren, denken, voelen, plannen, en nog zo méér processen. Maar daarmee is bewustzijn nog niet gedefinieerd. 

Een andere vraag is, waar bewustzijn zich precies ophoudt. Heeft alleen de mens bewustzijn? Het is toch meer dan aannemelijk dat ook dieren bewustzijn hebben (bij gevaar of angst, gaan ze ervan door). Of hebben ook entiteiten als planeten bewustzijn? Er zijn ook mensen (culturen) die geloven in een over-all doortrokken zijn van bewustzijn: het pan-psychisme. Dat laten we nu maar even buiten beschouwing. 

Wouter van Noort en Jessica van der Schalk ondervragen voor deze eerste uitzending filosoof Emanuel Rutten. 

Emanuel Rutten, geboren 1973.

filosoof/wiskundige

De vraag naar wat bewustzijn is, kun je ook formuleren als: hoe kan het dat wij ervaringen hebben?

De wetenschap heeft zich daar al altijd over gebogen. Er zijn drie posities die daarin worden ingenomen.

De eerste positie is:

1. Wij zijn ons brein: anders gezegd: geest en stof zijn aan elkaar gelijk - zijn identiek. 'De mens is een machine.' - Rutten noemt dit het identiteitsdenken. 

2. De tweede positie stelt dat geest en stof niet aan elkaar gelijk zijn. In deze gedachtegang komt de geest voort uit de stof: het wordt ook het emergentiedenken genoemd. Uit de materie komt het immateriële voort. Vergelijk de stoom uit een stoomlocomotief. 

Of, van de site: Quantumuniverse: (over emergentie in het algemeen gesproken)

"Beter geformuleerd is emergentie het proces waarbij nieuwe eigenschappen ontstaan door de interactie tussen simpele, kleine entiteiten die deze eigenschappen niet bezitten. Dit is een moeilijke zin, dus laten we dit uitleggen aan de hand van een bekend voorbeeld: de zelforganisatie van mieren. Heel veel mieren samen vertonen een collectieve intelligentie die individuele mieren niet bezitten. Zet honderd mieren bij elkaar, en ze zullen doelloos in het rond lopen. Maar een half miljoen mieren samen kunnen bijvoorbeeld een groot nest bouwen, en snel voedsel opsporen. Eigenlijk is het verbluffend dat een mierenkolonie complex gedrag vertoont, terwijl individuele mieren niet zulke slimme dieren zijn."

Een termietenheuvel is een klassiek voorbeeld van emergentie in de natuur 

Ter verduidelijking (en me weer beperkend tot) bewustzijn en emergentie citeer ik hier Wikpedia, onder het lemma emergent vond ik dit: 

"Bewustzijn wordt door velen gezien als een emergent verschijnsel dat optreedt bij een voldoende complex neuraal netwerk. Dat roept dan weer de vraag op of een computer met een voldoende complex netwerk van parallelle processoren "bewustzijn" kan worden toegekend."

3. De derde positie stelt, dat geest en stof ongelijk zijn aan elkaar. Het zijn twee onafhankelijk bestaande grootheden die elkaar overigens wel wederzijds beïnvloeden. Dit heet dualisme, of het dualiteitsdenken. 

Rutten legt uit, dat het denken over bewustzijn erg aan het veranderen is. Er was ooit de opvatting, dat bewustzijn een illusie is. Desalniettemin blijft de ervaring van menselijk bewustzijn. 

In de natuurwetenschappen komt nu juist ook belangstelling op voor wat bewustzijn precies is. In de kwantumfysica zien we de ontdekking, dat de waarnemer een rol speelt bij het vaststellen van fysische wetten. Het systeem zelf verandert bij waarneming, er is met andere woorden, een wisselwerking. Het subject wordt in de kwantumfysica ook object van onderzoek.

Citaat van de site Krachtvanbewustzijn:

"Wat is kwantumfysica?
De kwantumfysica heeft de wereld van de wetenschap op zijn kop gezet door aan te tonen dat in de wereld van de kleinste deeltjes van de materie geheel andere natuurwetten gaan gelden dan de tot nu toe algemeen aanvaarde natuurwetten.
Kwantumfysica onderzoekt en beschrijft het gedrag van zeer kleine deeltjes, deeltjes die zo klein zijn dat de gewone Newtonse natuurkunde niet meer opgaat.
Deze tak van wetenschap is nog erg jong om de simpele reden dat tot voor kort er nog geen meetapparatuur beschikbaar was om de eigenschappen van deze zeer kleine deeltjes te onderzoeken. Door deze moderne meetapparatuur gaat er nu een tot nu toe voor de wetenschap onbekende wereld open waarvan de spirituele mens het bestaan al van wist vanaf het begin van de mensheid."

David Chalmers, geboren 1966. Australische bewustzijnsfilosoof.

Op dit punt gekomen haalt Rutten de schrijver-filosoof David Chalmers aan. Deze schreef The Hard Problem of Consciousness, Het moeilijke probleem van bewustzijn. Kort gezegd verwijst dit naar het probleem dat men ondervindt wanneer men probeert uit te leggen hoe en waarom fysieke toestanden (zoals hersenprocessen) bewust kunnen worden. Zie Wikipedia hierover. En deze PDF-FILE.

Emanuel Rutten legt uit: er is over de geest een gemakkelijk en een moeilijk probleem. Bepaalde breintoestanden zijn waarneembaar, onderzoekers zien 'vurende neuronen'.

De communicatie tussen zenuwcellen; zie Verkenjegeest.

Rutten noemt dit, in navolging van Chalmers, het gemakkelijke probleem. We zien weliswaar dat er dingen gebeuren in het brein, gelijktijdig met waarnemen bij voorbeeld.... Maar daarmee heb je nog niet gezegd wat die waarneming, die ervaring precies is. De vraag blijft staan: hoe is het mogelijk dat een hoopje stof geest produceert? 

Rutten neemt aan, dat bewustzijn een eigensoortig bestaan leidt; het verschilt radicaal van materie, en is fundamenteel niet te herleiden. Het behoort tot de grond van de werkelijkheid.

We weten er intuïtief veel van: het is het ons vertrouwde, maar moeilijk te definiëren innerlijk ervaren, ons hopen, begeren, voelen, plannen: alle aspecten van ons geestelijk leven. Het bestaan ervan is ontwijfelbaar: je denkt, dus je bent. Denk aan Descartes: Ik denk, dus ik ben. 

Dick Swaab, geboren 1944. Neuroloog, auteur van de bestseller Wij zijn ons brein. . 

Stelt bewustzijn gelijk aan hersenactiviteit. 

Deze visie verschilt dus fundamenteel van die van Dick Swaab, zoals die nu al enige tijd de bovenhand heeft gehad, zie zijn werk: Wij zijn ons brein.

Rutten noemt het een categoriefout, te beweren dat alles alleen tot breinactiviteit te herleiden is. Een ervaring is iets anders dan breinactiviteit. 

In deze aflevering van de podcast kwam ook God nog langs: als bewustzijn ook los van materie bestaat, noemen we dat dan niet: God? Komen we dan niet op het terrein van de religie?

Rutten ontkende dit niet, maar wilde de vraag die hier aan de orde was, specifiek benoemen als een filosofisch vraagstuk, géén religieus. 

Wouter van Noort, geb. 1985.

NRC-journalist.

Jessica van der Schalk, filosoof. 

Nog eens erg goed en kort (9 minuten) uitgelegd: hoe komen we van het objectieve gebeuren in ons brein tot de subjectieve ervaring? Easy en hard problem consciousness. 

David Chalmers.