Walther Rathenau - Alfred Krans

Naar aanleiding van Haffners Verhaal van een Duitser besloot ik meer te gaan lezen over Walther Rathenau. Haffner vond dat de man een biografie verdiende, dat maakte mij nieuwsgierig.  



Walther Rathenau, naar wie in Nederland een instituut genoemd is.



 

Ik vond in het Nederlands het boekje Walther Rathenau, van Alfred Krans, van 2010. Het is een boekje in de serie Aspekt Biografie. Een misleidende aanduiding, want een biografie is het niet. Het is van de uitgeverij Aspekt, en een goede lezer vindt al snel de ondertitel: De keizer en andere politieke beschouwingen; auteur Walther Rathenau.

Echte biografieën zijn er wel, ik vond er twee:  de een van Shulamit Volkov , de ander van Lothar Gall . Gall (2009) geeft aan dat Rathenau een zogenaamde 'derde weg' zag, een tussen socialisme en kapitalisme.

Shulamit Volkov (2012) laat zien wat Rathenau wilde, een organocratie. Intussen was hij daarvoor zelf  te paternalistisch. Rathenaus gedachtengangen worden niet altijd even consistent genoemd.

In 2005 verscheen nog een boek van Wolfgang Brenner, met de titel Deutscher und Jude.

 

Het boekje van Krans begint met een inleiding van dr. Perry Pierik, een hedendaags historicus, over de betekenis van Rathenau.

Dan komt het stuk De keizer, dat Rathenau tijdens zijn leven al uitgaf.

Rathenau heeft een wijze van schrijven die niet direct toegankelijk is. Toen ik het boekje voor de tweede keer las, ging het wel veel beter. Hij schildert als het ware het milieu en het leven van de keizer en zijn rijk, en hoe het daarmee wel moest aflopen. Een citaat:

 

Troonsbestijging (van Wilhelm II)

Intrede in de wereldgeschiedenis. Er is geen privé-handeling meer, het leven is sacraal, een ononderbroken kijkspel, tijdperk.

Ieder woord een genade, een zegen. Priesters, generaals, staatslieden, hoogwaardigheidsbekleders ontvangen hem met grote vooruitzichten. Voor iedereen is dat het moment het hoogste in het leven.

Bij iedere stap knalt, luidt, trommelt, toetert, blaast en vlagt het. (p. 42)

 

Toch vindt Rathenau niet dat Wilhelm schuld aan de oorlog had:

 

Iedereen die maar een beetje benul had, wist, dat de oorlog niet dreigde, maar allang was uitgebroken; dat de arme wereldveroveraars kinderen waren, die tussen de kruitvaten met een gewichtig gezicht ongeoorloofde sigaretten rookten. (p. 68)

 

Gaandeweg het lezen sleepte Rathenau mij helemaal mee in zijn visie. Hij bedenkt een uitweg, een echte verandering in lang bestaande en verkeerd geworden instituties en gewoonten. Alles wat tot de verschrikkelijke Eerste Wereldoorlog geleid heeft.

Lees bijvoorbeeld ook dit stuk, uit zijn tafelrede bij zijn 50e verjaardag:

 

Maar het laatste, het eigenlijk kiemende (het gaat hier over vredesverdragen, AdW) ontstaat niet uit oorlogen, dat ontstaat niet uit overwinningen, dat ontstaat niet uit catastrofen, dat ontstaat niet uit papieren, dat ontstaat alleen uit de geest en gaat in de geest: dat ontstaat uit datgene, wat menselijke vorm heeft, en uit niets, wat levenloos in de handen ligt. Als er een Duitse toekomst is, is het het slagveld, waarop ze wordt veroverd, niet het slagveld van Vlaanderen en niet het slagveld ter zee, maar het is het slagveld van ons hart, waar voor de toekomst van ons land wordt gestreden. (p.100)

 

Ergens anders zegt hij, dat de Duitsers weer moeten gaan doen waar ze goed in zijn: gaan denken.

En dat in een tijd die zeer onrustig is: de Duitse revolutie net achter de rug, grote economische problemen, opkomend fascisme en Jodenhaat.

 

Er staat ook een stuk in bij de oprichting van de Volkenbond. Rathenau wil dat de burgerij opkomt voor zijn mening, en een macht vormt tussen de arbeiders en de oude kapitalisten in. Het denken moet weer belangrijk worden, we moeten in naam van het land en voor de bestwil van het land vrije, goedaardige, bereidwillige en bedachtzame medewerkers zijn en blijven. (p. 108)

Hij besluit zo:

 

Laat ons hier een verbond sluiten van mensen, die verschillende meningen mogen hebben, maar die dat ene willen: de orde en de rust, de organische ontwikkeling, de toekomst, de vrijheid en de waarachtige innerlijke grootheid van ons land. Laat ons dit verbond sluiten. Het zal de eerste bond van vrije mannen in het vrije land zijn. (p. 110)

 

In zijn rede voor de Rijksdag houdt hij een treffend pleidooi voor Duitsland, dat gebukt gaat onder grote economische problemen als gevolg van de veel te zware herstelbetalingen. Rathenau pleitte geenszins voor medelijden zomaar, maar wel of er niet eens gewoon gekeken kon worden door de internationale machten naar het te gronde gaan van het Duitse rijk door de veel te grote schuldenlast. Hij staaft het met vele voorbeelden.

 

Rathenau was een Jood, en een welgesteld zakenman. Zijn vader Emil was eigenaar van het grote AEG-concern. In 1921 werd Rathenau minister van wederopbouw, in 1922 van buitenlandse zaken. Hij werd in die hoedanigheid vermoord door extreemrechtse jongelui, toen hij in een open auto reed. Men beweerde, dat hij deel uitmaakte van een joods-communistische samenzwering, omdat hij bij het verdrag van Rapallo Rusland wilde erkennen.

 

Zijn karakter is uitgebeeld door Musil in Der Mann ohne Eigenschaften. Hij is daar de industrieel Paul Arnheim. 

postzegel met beeltenis Rathenau

Robert Musil, auteur Mann ohne Eigenschaften

 

In Nederland bestaat het Rathenau instituut, voor onderzoek en debat over wetenschap en technologie. Ziekte en gezondheid, kennisinfrastructuur, informatiemaatschappij en duurzaamheid zijn enkele van hun thema's.