Dier, bovendier - Frank Westerman, 2010

 

Boekomslag

Ik heb lang tegen dit boek aan zitten hikken, omdat het onderwerp: Lipizzaner paarden, me afschrikte. En nu toch, zo veel jaren later  - nog wel steeds geïnteresseerd in Frank Westerman! - toch maar eens dit boek aangepakt. 

En wat een geluk, wat een indrukwekkende geschiedenis! Samen met Ton gelezen, voorgelezen aan elkaar, bij wijze van dessert. Heerlijke gewoonte!

Wat me destijds afschrikte, het onderwerp paarden - staat voor zo veel meer! En niet alleen omdat een deel van de Europese mensengeschiedenis (in grote stappen: vanaf Napoleon tot heden) met die van de dieren verweven is, ik heb ook anders leren kijken naar de paarden zelf. Het boek wakkert de liefde voor het dier zeker aan!

Westerman begint met 'een' paard (ik zet 'een' tussen aanhalingstekens, omdat het  om een telg uit het geslacht der lipizzaners is; niet zomaar 'een' paard dus.) uit zijn jeugd. Dat was te Deurze, een klein plaatsje in Drenthe. Hij heeft er als jongetje ook op gereden, en ziet een paring van de dieren, de boer fokte ook met de dieren. Dat alles doet ook de lezer wat! 

Onder de indruk als hij was van dat dier, is hij de geschiedenis ervan nagegaan, zoals die zich ontrolde in Europa. 

Hij komt dan allereerst uit bij het Oostenrijks-Hongaarse rijk, dat heeft bestaan tot 1919.  

Keizer Franz Josef I, 

laatste monarch van de dubbelmonarchie. 

1830-1916.

Hoe die enorm rijke tijd eruitzag, is goed te lezen in het boek van Joseph Roth, 

Radetzkymars. 

Dit boek van Joseph Roth haalt Westerman aan om de welvaart en overdaad van het Habsburgse rijk te illustreren. 

Zie ook MIJN BLOG

Geschiedenis.nl geeft een korte samenvatting van Dier Bovendier. 

Ik volg hier mijn eigen gedachtegang. 

Alles begon met de Spaanse Hofrijschool te Wenen, ik geloof dat hij nu alleen nog Hofrijschool genoemd wordt. Daar werden de prachtige witte luxe-paarden de finesses van de dressuur bijgebracht. Lipizzaner waren exclusief koninklijk, letterlijk in de dubbele betekenis: zelf vorstelijk, en vooral in het bezit van vorsten. Of, zoals ze worden aangeduid:  K.u.k.: kaiserlich und königlich. 

Filmpje over de kunststukjes van de lippizaner...

Spaanse Rijschool Wenen

Zulk enorm rijk bezit werd dus ook betwist, en behoefde vaak extra bescherming. Zo werden de paarden door Napoleon op diens rooftochten gestolen...

Standplaats was Lipica, Slovenië -  plaats van oorsprong zo te zeggen. Daar kwam de naam lipizzaners ook vandaan.  

\

Prachtig filmpje over Lipica. Je ziet hier de dieren in een veel natuurlijker staat (dan in de Spaanse rijschool, zie filmpje boven). Ze draven hier ook gewoon buiten, in kudden. Ook zie je ze als trekdieren voor een rijtuig. 

k.u.k.: Kaiserlich und königlich: dat zijn de stallen hier.  

Ook de Eerste Wereldoorlog vormde een bedreiging. Er volgde na de oorlog een exodus van de paarden naar Slot Laxenburg aan de Donau. De kudde ging achteruit, werd rusteloos. Er werden minder veulens geboren, tal van drachtige merries stierven ook nog eens. 

Citaat Geschiedenis.nl: 

"Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest de Lipizzaner worden opgefokt tot een “bovenpaard.” Hitler beschouwde het Lipizzaner paardenras zoals hij de ariërs onder de mensen zag. Bij paarden werden de termen ‘ras’ en ‘bloedzuiverheid’ als normaalste zaak van de wereld gezien."

Dit ontaardde zoals bekend op vreselijke wijze in de rassenwetten die Hitler ook toepaste op mensen. Westerman geeft achtergronden over het ontstaan van die wetten, welke geleerden daarachter zaten. Hij laat zien hoe wetenschap veranderde in een afschuwelijke politiek. En in zekere zin lopen de geschiedenissen van ras-verbetering en raszuiverheid van mens en paard parallel. Ze spiegelen elkaar, en dat is onthutsend en onthullend om te lezen. 

De titel Dier Bovendier verwijst uiteraard naar Hitlers concept 'Übermensch'. Feitelijk stamt de term van Nietzsche, maar die doelde op meer individualiteit, die moest komen in de plaats van kuddegeest. Hitler legde het op zijn manier uit, en voegde het concept 'Untermensch' toe. Dat kwam bij Nietzsche niet voor. 

Gebroeders Heinz en Lutz Heck;

Een van de interessante uitstapjes in het boek over de eugenetica, de rasverbetering. De broers Heck - een van hen was directeur van een dierentuin - slaagden erin uit bastaarddieren de zuivere lijn van onder andere de oeros en de tarpan terug te halen. Ze kregen bij dit toepassingsgericht onderzoek alle steun van het nazibewind. 

Na dit zeer interessante gedeelte volgt een episode die filmwaardig is - en dat verfilmen is is dan ook gebeurd. 

In 1945 gebeurde het, dat de lipizzaners bedreigd werden door het 'slagersmes' (beter: de honger!)  van de Russen. Die hadden geen enkel idee van de adel van het paard, ze wilden ze alleen maar eten! Een Duitser (!) wist met de hulp van Geallieerden een groep paarden te redden van een leven (of de dood!) achter het IJzeren Gordijn. 

Deze hele opzienbarende geschiedenis heeft de naam gekregen Operation Cowboy. Hij is later ook verfilmd door Walt Disney. 

In dit filmpje wordt de Operation Cowboy uit de doeken gedaan. Hoe Lipizzaners gered werden door enkele Duitsers en Geallieerden samen van de SS en de Russen. 

Alois Podhajski; ruiter en manegehouder. had Patton verzocht hengsten én merries te redden - 1945

Hubert Rudofsky heeft de teugels van twee raszuivere paarden in Hostau.

Foto: DE COLUMBUS-VERZENDING

Deze Rudofsky is vooral een held, omdat hij - zelf een Duitser - tegen zijn  nazi- meerderen inging. 

En dit is een plaatje van de genoemde Disneyfilm over Operatie Cowboy. De film is van 1963; de feiten kloppen wel, schrijft Westerman, maar 'ze hebben de waarheid gedisneyficeerd'. 

U.S. forces and German officers team up in May 1945 to guide a herd of prized equines toward Allied lines—and far away from the advancing Russians. ((Lipizzanermuseum, KHM, Vienna))

Piber – Lipzzaner hengsten

 © Archiv Boiselle/ Gabriele Boiselle

Het verhaal vervolgt met wat meer informatie over de paarden zelf: 

In stoeterij Piber in het Oostenrijkse Stiermarken groeien de sterren van de Spaanse Rijschool op. Te midden van groene heuvels daar staat de stoeterij waar de veulens worden geboren en hun kleutertijd doorbrengen. De eerste zes maanden blijven de veulens, dan nog bruin of zwart, bij hun moeders. Overdag staan ze allemaal bij elkaar in een grote loopstal of in de aanpalende weilanden. De dapperste jonge paarden laten zich tijdens een rondleiding strelen door de bezoekers. Dat mag, want het wennen aan menselijk contact kan niet vroeg genoeg beginnen. Zie DEZE SITE. Daaruit citeer ik nog dit: 

"Dubbele naam
In Piber worden elk jaar circa veertig veulens geboren. Fokmerries komen uit zeventien klassieke (oorspronkelijk uit hofstoeterij Lipizza afkomstige) merriefamilies; fokhengsten zijn nakomelingen van zes ‘oervaders’: Pluto (geboren in 1765), Conversano (1790), Neapolitano (1790), Favory (1779), Maestoso (1773) en Siglavy (1810). Lipizzaner hengsten krijgen bij hun geboorte twee namen. De eerste verwijst naar de stamlijn van de vader; de tweede is die van hun moeder. Conversano Perletta is dus een zoon van moeder Perletta en een hengst die afstamt van de lijn Conversano. Er wordt geregeld ‘vers bloed’ gehaald van een van de circa tien andere door de overheid erkende stoeterijen (onder meer in Hongarije en Italië)."

Het laatste deel van de overlappende geschiedenis van Europa en de Lipizzaners gaat over de Joegoslavië-oorlog 1992-1995. Westerman leest een krantenbericht, in 2007, waarin staat dat Lipizzanerpaarden de hongerdood riskeren in vredestijd als verwaarloosde krijgsgevangenen. 

Ook deze geschiedenis gaat Westerman na, want hij is in 1995 als journalist in Joegoslavië geweest. De lipizzaners kwamen toen in zijn verslagen niet voor, wel in zijn aantekeningen. 

Ook hier komt de grotere geschiedenis weer om de hoek kijken, onder andere bepaalde aspecten van de Sovjetideologie, die speelt hier ook mee. 

Zo komt Lysenko komt aan de orde, de Sovjet-bioloog die beweerde dat erfelijke eigenschappen beïnvloed konden worden door opvoeding, of in het algemeen: door invloeden van buitenaf. Tarwe kon 'sterker' worden gemaakt door het in ijswater te dompelen. Wat is bepalender: nature, of nurture? 

Trofim Denisovich Lysenko. 

Lysenko staat tegenwoordig - en gelukkig al enige tijd - te boek als een pseudo-wetenschapper, maar hij heeft heel veel kwaad aangericht, want lange tijd legde de 'echte' wetenschap in de Sovjetrepubliek het loodje tegen zijn onzin. Zo werden de lipizzaners  aan een soort tucht onderworpen, in de mening dat dat het ras zou verbeteren. 

Nu die episode van de Joegoslavië-oorlog.  Of het 'harden' van de paarden ermee te maken had, weet ik niet. Wel dit: 

Op een gegeven moment, een aantal jaren na de oorlog, wordt er een massagraf ontdekt met lipizzaner paarden. 

Ook deze geschiedenis gaat Westerman na. Er werden paarden gevonden die gedood waren door schotwonden, maar ook dieren die aangevreten waren, door honden, of door soortgenoten. De stallen die hij terugvond waren verwaarloosd, hout van de boxen was aangevreten. Blijkbaar was elke verzorging van de dieren weg. Afschuwelijk om te lezen.  Mensen waren vreselijk geschrokken, en verontwaardigd. 

Ook deze geschiedenis wordt verteld, wat er over is van de dieren, hoe ze werden  gered en uiteindelijk weer op een goede plaats terechtkomen, waar ze goed worden verzorgd. Aandoenlijk hierbij is het verhaal van de oude stalmeester, die in het nieuwe verblijf een nederig baantje heeft als stalknecht. Wel een beetje wordt miskend door de rest van de mensen daar. 

Conclusie: 

Ik vond dit een geweldig interessant boek, maar moeilijk te memoriseren. Dat komt omdat Westerman je meeneemt op alle stadia van zijn zoektocht. Dat maakt het onthouden soms erg lastig. 

Toch bieden juist zijn onderzoeks-stapjes leuke uitzichten op. Zo begint hij zijn boek met een vluchtverhaal van Ehrenfried Brandts.

Dat verhaal is gebaseerd op dit boek, van 2007. 

Het is heel illustratief voor een evacuatie van dier en mens voor de naderende oorlog. Het is bovendien een prima binnenkomer!

Frank Westerman, bij de 4 mei lezing van 2012.

Westerman heeft heel wat onderzoek verricht, groot respect daarvoor. Hij bezoekt en interviewt mensen, leest boeken en archieven, bekijkt films. Ik noem hier nog de film Die Spanische Hofreitschule zu Wien, van documentairemaker Wilhelm Prager, 1876 - 1955. Prager maakte onder andere ook de propagandafilm Wege zu Kraft und Schönheit.

Trailer van de propagandafilm Wege zu Kraft und Schönheid; verheerlijking van het menselijk lichaam; voorloper nazi-gedachtegoed. 

Interview met Frank Westerman over dit boek. 

Ten slotte merk ik op, dat dit blog maar een greep weergeeft uit al het materiaal, er valt heel veel te lezen en te leren. Soms wat te veel, wat het lastig maakt de draad vast te houden. 

Tóch, en vooral: dit is het zoveelste indrukwekkende boek van Frank Westerman!