Arthur Schopenhauer - De woelige jaren van de filosofie, Rüdiger Safranski, 2020 (1987)

Boekomslag, slecht te lezen.

De ondertitel luidt: De woelige jaren van de filosofie. 

De laatste regel luidt: 

Een ware liefdesverklaring aan de filosofie.

De oorspronkelijke titel luidt: Arthur Schopenhauer und die wilden Jahre der Philosophie. Eine Biografie.

Ik heb dit boek met veel interesse gelezen. Mijn belangstelling begon na de cursus Melancholie, van Katja Rodenburg, in 2022.  Daar leerde ik, dat Schopenhauer de zoon was van een patricische zakenman, een handelaar. Die wilde dat zijn zoon hem zou opvolgen. Op een reis naar Marseille zag Arthur aldaar galeislaven, door wier lot hij getroffen was. Dat wetende, wilde hij zijn vader niet opvolgen, maar deed het aanvankelijk toch. Totdat hij  zich toch bevrijdde van die 'voorbestemming', met de hulp van zijn moeder. 

Galeislaven

Het roeien klopte waarschijnlijk niet in werkelijkheid, de blote ruggen, de zweep en de kettingen wel. 

Foto van DEZE SITE

Ook kwam aan de orde het begrip 'wil' bij Schopenhauer. Dat stamt uit het hoofdwerk van Schopenhauer: De Wereld als Wil en Voorstelling. 

Hoofdwerk van Schopenhauer. 1818.

Schopenhauer leefde van1788-1860

 'Wil' is een veel breder begrip dan ik tot dan toe verstond onder 'wil' , wat vanouds iets betekende als: 'ik wil dit-of-dat'. De docent aan de HOVO ging destijds niet op mijn vraag daarover in, maar Safranski legt dat uitgebreid uit.  Bij Schopenhauer is 'wil' meer: de levensdrift, die in iedereen zit, ook in dieren, in het algemeen: in de natuur. Iets wat blind is, en waar wij eigenlijk weinig van weten. Ook wat onszelf betreft, we hebben er geen zicht op, 'de wil' borrelt als het ware in ons op. We kunnen die ons proberen bewust te maken, en dat kan ook wel voor een deel, maar het meeste blijft toch voor onszelf verborgen. 

Het interessante is de dat er een goede vergelijking kan worden gemaakt met het onbewuste, of onderbewuste, zoals dat ook in de 19e eeuw verder door Freud werd ontwikkeld. 

Het plaatje van de ijsberg illustreert mooi wat we weten, en wat onder de oppervlakte blijft. 

Voor mijzelf was interessant stil te staan bij wat er maar op kon borrelen.... Je hebt er geen controle over, je kunt het waarnemen als iets nieuws dat in jezelf zit. 

Bij een juiste beoefening kun je wel komen tot een 'beter bewsutzijn',  zie verderop. 

Met die kennis in het achterhoofd ging ik de biografie lezen. Met ook al bij voorbaat de liefde voor Safranski, door het boek De Eenling. 

Maar dat komt later nog wel. 

Rüdiger Safranski, geboren 1945.

Het boek geeft een biografie van de filosoof,  een overzicht van zijn filosofische denkbeelden, en tegelijk een historisch overzicht van de tijd waarin hij leefde. 

Safranski doet dat chronologisch, en somt per hoofdstuk op welke thema's aan de orde komen. Als voorbeeld geef ik: 

Hoofdstuk 1. Danzig. Arthurs prenatale geschiedenis. Geen kind uit liefde. De eerste ervaringskern van de filosofie. Het Pakhuiseiland: het hart der duisternis. 

Ik schreef al, dat Arthur probeerde zijn vader te behagen en in diens voetsporen te treden. Na zijn vaders dood (zelfmoord?) in 1805 stopte hij daar toch mee, met hulp van zijn moeder, Johanna Schopenhauer.

Johanna Schopenhauer, 1766-1838

Zij haalde hem weg van kantoor. en Arthur kon zijn roeping volgen: studeren. Eerst geneeskunde, later filosofie.

De brief die zijn moeder schreef toen ze hem terug in huis haalde, is heel onthullend. Ze staat toe dat hij thuis komt wonen, maar stelt precies haar grenzen.

Johanna was schrijfster, en was zelf beroemd. Ze behoorde tot de literaire kring rondom Goethe. Ook Humboldt hoorde tot die kring, en vele anderen. Het is leuk om te lezen dat de cultuur van de salons, die ik al kende van Frankrijk (Proust!) ook in Duitsland bestonden. 

Goethe was een vriend, en ook Arthur maakte contact met deze man, met name over diens Kleurenleer. 

Johann Wolfgang von Goethe

1749-1832

Goethe beschouwde dit als een wetenschappelijk werk. De theorie werd later weerlegd door Newton. 

Het is leuk om te lezen dat Arthur Goethe aanviel op zijn kleurenleer. Nu was Goethe nogal een godheid, hij was behalve dichter en wetenschapper ook minister... Goethe beantwoordt de kritiek beleefd maar ook een beetje uit de hoogte. 

Enfin....

Arthur had trouwens één zusje, Adèle. 

Adele Schopenhauer in 1841 

1797-1847

Portret door Alexander von Sternberg

Wat ik verder heel leuk vond in dit boek, is dat je gaandeweg de geschiedenis van dit tijdperk meemaakt. Zo heb ik me nooit gerealiseerd dat Napoleon in Duitsland ook huisgehouden heeft! Hij is zelfs in Berlijn geweest. Ik vond dit kaartje: 

Duitse kaart van de Voorjaarsveldtocht in Duitsland tijdens de Napoleontische Oorlogen; 1813-1814. 

Kaartje komt uit dit boek. De Bevrijdingsoorlogen heten ook Coalitieoorlogen, de Geallieerden bevochten gezamenlijk de hegemonie van Napoleon. 

Dan over het leven van Schopenhauer zelf:

Hij was een moeilijke man. Ook tegenover zijn moeder en zus. Ik citeer een paar regels uit de brieven van zijn moeder aan hem gericht: 

Mijn beste zoon,

Ik heb je altijd verteld dat het moeilijk is om met jou samen te leven. Hoe beter ik je leer kennen, hoe meer ik voel dat deze moeilijkheid toeneemt. Ik zal het niet voor je verbergen: zolang je bent wat je bent, breng ik liever een offer dan toe te stemmen om bij je in de buurt te zijn.

Ik onderschat uw goede punten niet, en dat wat mij afstoot ligt niet in uw hart; het zit in je uiterlijke wezen, niet in je innerlijke wezen; in uw ideeën, uw oordeel, uw gewoonten. (...) 

Kortom, er is niets met betrekking tot de buitenwereld waar we het over eens zijn. Je slechte humeur, je klachten over onvermijdelijke dingen, je sombere blikken, de buitengewone meningen die je uit, net als orakels, mag niemand durven tegenspreken; dit alles deprimeert en verontrust mij(...). Je eeuwige gezeur, je klaagzangen over de stomme wereld en de menselijke ellende, bezorgen me slechte nachten en onaangename dromen...

En deze, het afscheid, van 17 mei 1814: 

De deur die je gisteren, nadat je je hoogst onbehoorlijk tegenover je moeder had gedragen, zo luidruchtig dichtsloeg, is voor altijd gesloten tussen jou en mij. Ik ben het beu om jouw gedrag nog langer te dulden. Ik ga naar het platteland en  zal niet naar huis terugkeren tot ik weet dat jij weg bent. Dat ben ik aan mijn gezondheid verplicht, want van nog eens zo'n scene als gisteren zou ik een beroerte kunnen krijgen die dodelijk zou kunnen zijn. Je weet niet wat een moederhart; hoe inniger het liefhad, des te smartelijker voelt het voelt het iedere slag van de eens geliefde hand. Dit verklaar ik voor God in wie ik geloof, jijzelf hebt jezelf van mij losgescheurd; jouw wantrouwen, jouw gevit op mijn levenswijze, de keuze van mijn vrienden, jouw minachtend gedrag jegens mij, jouw verachting van mijn kunne, jouw duidelijk uitgesproken weerzin om aan mijn vreugde bij te dragen, jouw hebzucht, jouw grillen die jij zonder respect jegens mij in mijn aanwezigheid de vrije loop liet, dit en nog veel meer waardoor ik je boosaardig vind, scheiden ons. 

(,,,)

Ik heb mijn plicht tegenover jou gedaan, verdwijn...Ik heb niets meer met je te maken... Laat je adres hier, maar schrijf mij niet, ik zal voortaan geen enkele brief van jou meer lezen of beantwoorden... Nuis het uit tussen ons...Je hebt me te veel pijn gedaan. Leef en wees zo gelukkig als je kunt.'

Ik kan deze teksten bijna niet lezen zonder te huilen. Ik geef ze bovendien omdat het Schopenhauer in al zijn contacten tekent: een nare man, die bovendien een hekel aan vrouwen had. Hij leefde eenzaam. 

Het Weimar Hof van de Muzen: 

De Duitse dichter en toneelschrijver Friedrich Schiller leest voor in Schloss Tiefurt, met Christoph Martin Wieland, Johann Wolfgang Goethe en Johann Gottfried Herder onder de toehoorders 

(gravure van Theobald Reinhold von Oer)

Wat zijn filosofie betreft, had hij het ook moeilijk. Zijn belangrijke hoofdwerk werd niet als zodanig gezien. In zijn tijd bestond er veel meer belangstelling voor het werk van Hegel. Terwijl daar de collegezalen vol liepen, was het stil bij Schopenhauer. 

Georg Wilhelm Friedrich Hegel 

1770-1831
Hegel portret door Schlesinger 1831

Hegel was een van de centrale representanten van het Duitse idealisme. 

Ik citeer Wikipedia: 

"Het Duitse idealisme gaat ervan uit dat inzicht en veranderingen eerst op het niveau van de ideeën moeten plaats hebben. In haar vroege vorm, onder meer bij Kant en Fichte, draait het rond de stelling dat het het menselijke verstand en de menselijke rede zijn die de werkelijkheid structuur geven. In haar latere fase, bij Schelling en Hegel, is de centrale stelling dat deze rede zich ook doorheen de hele werkelijkheid, de natuur en de geschiedenis, voltrekt. De 'Duitse idealisten' werkten samen aan een basis voor een systematische eenheid van de verzamelde kennis. Zij worden daardoor ook weleens de laatste grote systeemfilosofen genoemd."

En: 

"Het woord 'idealisme' heeft meer dan één betekenis. De filosofische betekenis heeft niets te maken met "het beste over mensen en hun kwaliteiten denken", maar houdt verband met de kennis die de mens heeft over 'objecten'. We kunnen alleen directe kennis hebben van gevoelens, ideeën en voorstellingen in onze gedachten. Objecten kunnen door ons alleen indirect waargenomen worden; de ideeën representeren deze objecten. In deze zin kunnen we het woord 'idealisme' bij het Duitse idealisme gebruiken."

Ik voeg hier dit aan toe:

Kant introduceerde het begrip 'das Ding an sich'. Dat slaat op  het ding zoals het op zichzelf bestaat, zoals het in wezen is. Dit filosofische begrip werd bedacht door de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804), die het uitwerkte in zijn Kritik der reinen Vernunft. Volgens Kant kan de mens de werkelijkheid  zoals ze is (de Dinge an sich) niet kennen.

Immanuel Kant.

Zoals ik in het begin vertelde, stelde Schopenhauer dat we 'das Ding an sich' eigenlijk helemaal niet kunnen kennen, omdat het zich aan ons kennen (of onze waarneming) onttrekt. 

Schopenhauer leefde in de tijd van de Romantiek. Behalve Kant en Hegel had je Fichte, Schleiermacher, en nog meer filosofen die een rol speelden in het publieke debat. De ondertitel luidt niet voor niets 'de woelige jaren van de filosofie'. 

Schopenhauer kreeg uiteindelijk wel de erkenning die hij verdiende, maar met een ander werk dan zijn hoofdwerk. In 1850 publiceert hij zijn Parerga und Paralipomena, met daarin  het later zo beroemd geworden boek Aphorismen zur Lebensweisheit.  

'Bijlagen en Omissies', is de betekenis van de titel. 

Vooral dit deel maakte hem beroemd in zijn tijd. 

"De Nijl is in Caïro aangekomen", schreef hij, toen hij van de één op de andere dag in de mode raakte - op het moment dat hij zelf al helemaal niet meer verwachtte ooit nog succes te hebben. 

Met ditzelfde citaat beluit de biografie. 

Tot slot wijd ik nog aandacht aan een review in Nexus, over Schopenhauer van David Cartwright. Ik citeer daaruit: 

Schopenhauer was een filosoof die buiten de universitaire gemeenschap werkte. Zelfs een baan om in zijn levensonderhoud te voorzien had hij niet nodig. Toen hij zeventien was, overleed zijn vader, die hem genoeg geld naliet om van te leven. Dankzij zijn vrije bestaan hoefde hij niemand naar de mond te praten en dat was dan ook wel het laatste wat hij zou doen. Schampere opmerkingen aan het adres van de gevestigde orde zijn in zijn werk niet van de lucht: een typisch voorbeeld van het niet meedoen aan ‘het systeem’ (drop out).
Een ander kenmerk van Schopenhauers hippiedom avant la lettre is dat hij, als een van de eersten in het Westen, de Oosterse filosofie niet neerbuigend bekeek. Integendeel, hij bewonderde en omarmde het Oosterse denken en zag veel parallellen met zijn eigen filosofie. Ten slotte is de ‘hippie’ Schopenhauer vol belangstelling voor wat tegenwoordig exceptional experiences worden genoemd, op een niet-vrijblijvende wijze. De veelheid aan wonderlijke ervaringen die men destijds onderbracht bij magie, mystiek, dierlijk magnetisme, somnambulisme en helderziendheid, zag hij als praktische metafysica, die in zijn ogen een empirische bevestiging bleek te zijn van de wilsmetafysica zoals hij die verwoord had in zijn hoofdwerk De wereld als wil en voorstelling.

Zie DEZE SITE.

David Cartwright, nieuwe biografie 2014. Met andere gezichtspunten. 

Ik noem deze biografie, omdat ik het interessant vind met betrekking tot de beperktheid van het denken, waarvoor ook Schopenhauer oog had. Er was een manier om tot bewustzijn te komen 'waarin men boven de alledaagse wereld uitstijgt. Er bestaat geen oordeelsrelatie meer met de wereld, daarom ook geen ja of nee.' Met voldoening zal Schopenhauer later kennis nemen  van de Oud-Duitse mystici Jakob Böhme, Meister Eckhart, Tauler en de Indische wijsheidsleraren die met soortgelijke woorden dat onnoembare, niet-grijpbare niets dat tegelijk alles is, omcirkelen.  (Safranski, p. 191.)

Schopenhauer noemde dit ook 'het betere bewustzijn'.

Het doet alleszins denken aan Zen. 

In DIT ARTIKEL legt K.J. Pen uit hoe je via de wil uit kunt komen bij het nirwana van het betere bewustzijn. 

Kunst is belangrijk voor Schopenhauer. 'Het essentiële, de idee, is haar object. (...) In de kunst beschouwen we de werkelijkheid niet in haar rusteloosheid, (zoals in het wetenschappelijk denken, AdW), niet als 'de geweldige storm die zonder begin en doel voorbijraast, alles buigt, beweegt, met zich meesleurt maar (volgens een tweede methode, gelijkend AdW)  op 'de rustige zonnestraal  die de weg van deze storm doorkruist en er niet door wordt geraakt.'  

(...) "Daarom kon Schopenhauer later ook als de kunstenaarsfilosoof invloed uitoefenen op Richard Wagner, Thomas Mann, op Marcel Proust, Franz Kafka en Samuel Beckett tot Wolfgang Hildesheimer toe." 

Safranski. p. 310

Maar ook op wetenschappers als Freud en Nietzsche oefende Schopenhauer veel invloed uit.