Josef Stalin, Dmitri Volkogonov, 1989 (1990)

Triomf en Tragedie - Een politiek portret van 

Josef Stalin, 

door Dmitri Volkogonov; 1989.

Dit boek staat sinds enkele maanden in mijn kast. Ik heb het gekregen uit een erfenis van een goede vriend, die bijzonder geïnteresseerd was in de Russische geschiedenis. 

Die interesse heb ik ook. Wel moet ik eerlijk zeggen dat de dikte van het boek me wat afschrikte: het is 1051 pagina's, volgedrukt met kleine lettertjes. 

Het is ook niet mijn bedoeling om het boek van kaft tot kaft te gaan lezen. Eigenlijk was de directe aanleiding om erin te gaan grasduinen de oorlog in Oekraïne. 

Ik wil er hier een paar zeer opmerkelijk dingen uit halen: ten eerste over de schrijver van het boek; ten tweede over het hoofdstuk Het intellect van Stalin. Dit laatste is te lezen als een essay apart. 

Dmitri Volkogonov, 1928-1995

Zie DEZE SITE.

Over de schrijver van het boek: Dmitri Volkogonov. 

Dmitri Volkogonov was een Russische officier, defensieadviseur, schrijver en historicus. Behalve dit boek over Stalin schreef hij biografieën over Lenin: Een nieuwe biografie (1994) en Trotski: The Eternal Revolutionary (1996). Hij is de geschiedenis in gegaan als: Sovjet-revisionistisch of 'Sovjet-liberaal'. In Stalins tijd verdachte termen!

Volkogonov begon zijn carrière als een hoge Sovjet militaire officier die gespecialiseerd was in psychologische oorlogsvoering. Tegen het einde van zijn diensttijd richtte hij zijn aandacht op de geschiedenis en werd de belangrijkste exponent van het Sovjet-revisionisme.
Hij werd geboren in Oost-Siberië als zoon van een onderwijzeres en een Sovjetfunctionaris die een gecollectiviseerde boerderij beheerde. Toen Volkogonov negen was, werd zijn vader weggevoerd door stalinistische agenten en geëxecuteerd om redenen die niet aan de familie werden uitgelegd.

In 1945 trad hij toe tot het Rode Leger. Hij studeerde lange tijd aan Sovjet militaire academies, waar hij uiteindelijk promoveerde. Een groot deel van zijn latere militaire dienst was gericht op het bestuderen en produceren van Koude Oorlog-propaganda en materiaal over psychologische oorlogsvoering.
Voor buitenstaanders zou Volkogonov een typische hardliner zijn geweest, loyaal aan het leger, het Sovjet-socialisme en de staat. Achter de schermen waren de opvattingen van Volkogonov echter aan het verschuiven. In de late jaren 1970, begon hij onderzoek te doen voor een biografie van Joseph Stalin. De conclusies van Volkogonov veroordeelden niet alleen het politieke leiderschap en de militaire strategieën van Stalin, maar ook zijn karakter.
Deze controversiële manuscripten bleven jarenlang ongepubliceerd tot de opkomst van Gorbatsjov met diens opvattingen over glasnost in 1988. Toen ze eenmaal waren vrijgegeven, maakten ze Volkogonov impopulair, vooral bij zijn militaire bazen, die hem uit de dienst ontsloegen.
Volkogonov zette zijn onderzoek voort, dompelde zich onder in de ooit gesloten archieven van het Kremlin en schreef geschiedenissen die de tekortkomingen van Sovjetleiders aan het licht brachten - zelfs van iconen als Vladimir Lenin en Leon Trotski. Tijdens dit onderzoek ontdekte Volkogonov de reden voor de executie van zijn eigen vader, namelijk dat hij in het bezit was van een pamflet geschreven door Nikolai Boecharin. (!)
De werken van Volkogonov werden uiteindelijk vertaald en in het westen uitgebracht.

Het is heel bijzonder om te weten dat Volkogonov zo veel materiaal kon raadplegen. Hij beschikte over  alle aantekeningen die Stalin zelf overal in of op had aangebracht. Ook brieven en notities van hem had hij. Hij wist ook precies welke boeken Stalin in zijn kast had staan. Zie wat ik verderop schrijf over het hoofdstuk Het intellect van Stalin. 

Hij noemt Stalin zeker geen middelmatigheid, maar zag haarscherp zijn intellectuele beperktheden. Als enkel voorbeeld haal ik naar boven wat Volkogonov schreef over Stalin en Boecharin, 

Nikolai Boecharin (1888-1938)

Russisch socialistisch en bolsjewistisch leider die een belangrijke rol speelde in de nieuwe maatschappij, vooral als de wetenschappelijke theoreticus. 

Stalin wilde de Nieuwe Economische Politiek zo drastisch doorvoeren, dat er hongersnood van ging komen. Boecharin begreep dat gevaar, en wilde Stalin overtuigen van een menslievender, en wat rustiger aanpak. Maar hoe pijnlijk ook, Stalin was ongevoelig was voor de redelijke, genuanceerde denkbeelden van Boecharin. Boecharin hield zijn mond niet dicht, en heeft het moeten bekopen met de dood. Hij was een van de vele doden die geëxecuteerd werden na een showproces, 1938.

Er bestaat een boek, geschreven door Boecharins vrouw, met haar herinneringen aan haar man: 

Ik hoop hier later op terug te komen. 

Gegrasduind heb ik ook in Volkogonov over Beria,  'Stalins monster', zoals Volkogonov hem noemt.   Over Beria schreef ik eerder een blog. Het zou wellicht nog eens interessant zijn enkele namen uit dat boek te vergelijken met wat Volkogonov over hen zegt. Hetzelfde geldt voor het boek van Boecharina. 

ZIE MIJN BLOG OVER BERIA.

Ik vervolg nu mijn blog over het hoofdstuk met de titel:

Het intellect van Stalin. 

"De uil van Minverva vliegt alleen 's nachts uit."

Dit citaat trof me uiteraard, omdat Thierry Baudet het ook gebruikte. Ik ga hier verder niet in op Baudet, noem de betekenis die het voor Stalin en Hegel had:

De gedachte vloog, zoals men in de klassieke oudheid geloofde, boven de mens, boven de geschiedenis. Stalin haalt bovenstaand citaat van Hegel aan, om te zeggen: er is een onvermijdelijke achterstand van het bewustzijn ten opzichte van de werkelijkheid.

Volkogonov begint dit hoofdstuk met dit citaat, en verklaart vervolgens wat volgens hem het begrip 'intellect' precies inhoudt. Er is een rationele (theoretische) component en een emotionele (zintuigelijke). Ook kun je zeggen dat een algemene karakterisering is het vermogen van de mens tot creatief denken.

Ieder mens heeft in verschillende mate intellectuele kwaliteiten. De rede is de hoogste trap van het begripsvermogen, voor een goed begrip van de omringende wereld is daarnaast intuïtie noodzakelijk.

Sommigen menen dat bij Stalin de verstandelijke vermogens niet boven het gemiddelde uitkwamen. Maar dat valt voor Volkogonov niet te rijmen met het feit dat hij leider was van de staat, en dat Lenin hem een van de 'vooraanstaande leiders' noemde. 

De kneep zit 'm erin, dat Stalins misdaden, zijn sluwheid, wreedheid en meedogenloosheid altijd onwillekeurig op de eerste plaats komen. Maar dat zijn feitelijk morele eigenschappen, geen intellectuele. Zijn intellect op het algemeen menselijke, zedelijke plan wordt praktisch tenietgedaan door de organische verbinding van dat intellect met het kwaad. 'Ik denk dat zedelijke aftakeling een enorm gat slaat in het intellect,' zegt Volkogonov. 

Stalin probeerde wel degelijk zijn politieke en theoretische kennis maximaal te vergroten. Interessant in dat opzicht is een document uit 1925, waarin Stalin opsomde waaruit hij wilde dat zijn persoonlijke bibliotheek moest bestaan. I.P. Tovstoecha, Stalins belangrijkste secretaris, werd met die opdracht belast. De volledige lijst is te vinden in dit boek, p. 313-314, 

Uit de lijst concludeert Volkogonov tot 'een zekere ruime blik' van Stalin.

Volkogonov vindt heel wat stof tot nadenken in Stalins bibliotheek. De pagina's van heel veel boeken van Stalin, of ze nu uit het Kremlin, zijn datsja in Koentsevo of uit zijn huis afkomstig waren, staan vol onderstrepingen, opmerkingen en kanttekeningen. Zo bijvoorbeeld bij het Verzameld werk van Lenin, dat staat bol van de aantekeningen van Stalin. 

Van de tijdgenoten las hij vooral Boecharin en Trotski. Bij voorbeeld de brochure van Boecharin De techniek en economie van het moderne kapitalisme (1932): die staat vol met rode potloodstrepen van de leider, met name bij Boecharins conclusies over de relatie tussen produktiekrachten en produktieverhoudingen. 

Stalin bleef zijn hele leven sterk geïnteresseerd in historische literatuur. Volkogonov noemt onder andere Ivan de Verschrikkelijke van Tolstoi. 

Zijn assistenten informeerden hem over nieuwe interessante stukken in kranten en tijdschriften. Soms liet hij zijn helpers de een of andere kunstenaar opbellen om hem geluk te wensen. Volkogonov geeft een ander voorbeeld, waarin Stalin een schrijver meedeelt dat hij zelf een paar zinnen aan het werk heeft toegevoegd! (p. 315) 

Hij koketteerde met zijn dilettantisme. (Dit is: de karakteristieke werkwijze of eigenschap van een persoon die zich alleen in zijn vrije tijd, maar nooit professioneel, met een kunstvorm of een wetenschap bezighoudt, AdW.)

Hij volgde de buitenlandse literatuur op de voet, en alles wat Trotski schreef werd voor hem vertaald (in één exemplaar!). 

In een speciale kast in zijn kamer werd veel 'vijandige' en witte emigrantenliteratuur bewaard. Opvallend was ook zijn houding tegenover antireligieuze literatuur, die hij 'pulp' noemde. Vaak slopen religieuze motieven in zijn uitspraken, bij voorbeeld: dat de arbeidersklasse hem voortbracht en vormde naar haar eigen beeld en gelijkenis. Niet, dat Volkogonov in de verste verte ook maar denkt dat religieuze elementen voor Stalin van levensbelang waren, maar hij vindt het wel waarschijnlijk dat het uitgesproken dogmatisme van zijn intellect religieuze oorzaken had. 'Stalin was de apologeet van de formule, definitie en het vastgeroeste begrip.'
Hij kon elke discussie op een vrij inhoudsloos niveau brengen; hij deed dat door altijd iets uit Lenin te citeren, of het nou werkelijk van toepassing was of niet. 'Stalin had al lang gemerkt dat dit schild van citaten van Lenin hem praktisch onkwetsbaar maakte.' (.....) 'Mede door zijn rechtlijnigheid, agressiviteit, strijdlustigheid en grofheid werden zijn opponenten uiteindelijk uitgeschakeld.'

Zijn 'tegenstanders' plaatste hij in de hoek van de 'revisie van het leninisme', terwijl hij het leninisme verdedigde!

In al Stalins werken werd alles tot het uiterste vereenvoudigd, en daardoor toegankelijk. Dit verlamde de creativiteit. Een grondige analyse, of een opheldering van een gecompliceerd vraagstuk zat er zo nooit in!

Met zijn dogmatisch intellect bleek hij niet in staat ook maar een betrekkelijke filosofische diepgang te bereiken. Hij beheerste de dialectiek niet. Op aanbeveling van de leiding van het Instituut van het Rode Professoraat nodigde hij de toen bekende sovjetfilosoof Jan Sten bij hem thuis uit, voor wat lessen in de dialectiek, 

Jan Sten, 1899-1937. Tutor van Stalin.

Sten had een speciaal programma uitgewerkt, waarin de studie was opgenomen van onder anderen Hegel, Kant, en Feuerbach. Over Hegel leerde hij diens opvattingen over wezen, vervreemding en de identiteit van zijn en denken, dat wil zeggen als de openbaring van een idee. 'Wie maakt nou in de praktijk gebruik van al die onzin?' vroeg Stalin zich af. 

Sten legde uit, dat Hegel één van de bronnen van het marxisme geworden was, en ging onverstoorbaar verder: 'De hegeliaanse filosofie is in wezen het materialisme.' Het hielp allemaal niks, Stalin bleef zenuwachtig aandringen door filosofische wijsheden die hem boven de pet gingen tot het uiterste te vereenvoudigen, Het lukte Sten niet om Stalin wijzer te maken. Waarschijnlijk was dat de reden dat de leider uiteindelijk niets dan vijandschap kon voelen voor zijn leraar. Sten werd in 1937 om het leven gebracht, als 'huisknecht van het trotskisme'. 

De hele wetenschap kwam in een kwaad daglicht te staan. Politieke methoden werden ingevoerd in de wetenschap, en zo werd de filosofie wellicht het eerste slachtoffer van Stalins manier van 'wetenschap bedrijven'. In een redevoering zei hij: 'Die hele filosofische en natuurwetenschappelijke mesthoop moet eens flink omgewoeld en uitgespit worden. Alles wat door de groep van Deborin (lid van de Akademie van Wetenchappen) is geschreven, moet uit de weg worden geruimd'. 

Abraham Deborin, 1881-1963

Stalin hielp de filosofen 'op de rechte weg', terwijl hij bijna niets van filosofie begreep. De hoofdzaak was 'erop slaan'. 

Zo werd de Stalintijd een tijd van enorme stagnatie in het filosofisch denken, en niet alleen in het filosofisch denken.

Intellectuele rijpheid, vervolgt Volkognov, is in hoge mate afhankelijk van de capaciteiten van het individu, met name het vermogen tot een actieve en creatieve weergave van de werkelijkheid. Stalin nu weerspiegelde de realiteit niet als spiegelbeeld, maar selectief. Hij analyseerde alles door het prisma van politieke stellingnames, 

Er kwam een speciale beschikking, waarin medestanders van Deborin werden gebrandmerkt als een 'groep met mensjewistische idealen'. 

Stalin dacht dat het verstand niet zwakker werd door slijtage, maar door luiheid in denken: rust roest. Daarom verstouwde hij enorme hoeveelheden informatie; op elk stuk zowat plaatste hij orders of aanwijzingen, gaf kort en bondig zijn mening over de meest uiteenlopende vraagstukken weer. 

Volkogonov geeft het volgende, pijnlijke voorbeeld: het betreft een prachtig voorstel van Stachanov.

 Stachanov was tot Held van de Sovjet-Unie benoemd vanwege de grote hoeveelheid werk die hij verzette. In 1935, in de mijnen van de Donetsbekken, dolf hij veertienmaal de door de staat als norm gestelde hoeveelheid steenkool. Hij stond symbool voor het communistisch arbeidsethos. De term Stachanovist (of Stachanov-arbeider) is sindsdien een vaste uitdrukking geworden voor de ideale arbeider: hardwerkend en zwijgzaam.

Stachanov nu, en Grant hadden het verzoek ingediend voor scholing om goede mijnwerkers om te scholen tot ingenieur of technicus, waarbij ze voor een à twee dagen zouden moeten worden vrijgesteld van hun 6-daagse werkweek. De kranten hadden er wel hoopvol over geschreven, velen ondersteunden het voorstel, het leek een revolutionair, nieuw voorstel.

De reactie van Stalin  aan een partijlid luidde: 

Kam. Ordzjonikidze, 

De zaak is de moeite niet.

J.St.

Sergo Ordzjonikidze, 1886 - 1937.

Kwam om het leven in zijn cel. Onduidelijk of het moord, of zelfmoord was. 

Stalin probeerde alles in een gegeven schema te brengen. En als hij toch eens intuïtief te werk ging, dan sloeg hij als het ware enkele fases in zijn waarneming over. 

Er waren herhaaldelijk ongefundeerde verdenkingen. Zo'n verdenking ontstaat gewoonlijk als gevolg van een gebrek aan bepaalde zedelijke elementen in het bewustzijn. Stalin kon een van zijn strijdmakkers aankijken en met veel aplomb zeggen: 'Waarom vermijd je mij recht in de ogen te zien?' Hij was ziekelijk van wantrouwen, niet omdat hij intuïtief dacht, maar omdat zijn uitgangspunt uiterst schadelijk was, namelijk om in iedereen een potentiële vijand te zien. 

Volkogonov gaat nu in op de wil als aspect van het intellectueel vermogen. 'De wil maakt het mogelijk om de overtuigingen en plannen te concretiseren in daden. De wil is als de spieren van het verstand.'

In dit verband volgen enkele positieve getuigenissen, opvallend genoeg van Stalin als opperbevelhebber. 

(NB: ik heb ooit ergens, maar ik weet niet meer waar, gelezen dat Stalin juist niet goed bevel voerde in de oorlog. Maar dit terzijde, AdW.) 

Maarschalk Zjoekov prees Stalins 'natuurlijke, analytische verstand'. Meerdere grote legeraanvoerders  getuigen positief van Stalin. Hij verwerkte grote hoeveelheden materiaal, en had de wil snel tot de kern door te dringen. Maarschalk  Vasilevski noemt Stalins ongelooflijk scherpe geheugen. 

Churchill prijst Stalins juiste strategische inschatting over het plan-Torch (geallieerde invasie in Noord-Afrika, AdW.)

Volkogonov noemt deze 'oorlogsgetuigenissen' omdat ze een beter begrip mogelijk maken van de details van Stalins intellect. Er valt niets in te brengen tegen Stalins fikse denkkracht, een grote doelgerichtheid en een sterke wil. Maar, relativeert Volkogonov: het lukte Stalin alleen dan die kwaliteiten in te zetten/uit te spelen als daar een bijzondere noodzaak toe was. Volkogonov voegt toe, dat noch Zjoekov, noch Vasilevski, toen zij hun oordeel gaven, veel over Stalin wisten, en trouwens, zij konden niet veel zeggen. 

Maarschalk Zjoekov, 1896-1974.

Maarschalk Vasilevski, 1895-1977.

Een volgend aspect is, dat Stalin niet in staat was prognoses voor de lange termijn vast te stellen. Volkogonov citeert Ivan Kabanov: 'Stalins intelligentie is niet analytisch maar schematisch. Een vraagstuk uit het verleden kan hij fantastisch goed behandelen, maar nieuw perspectieven openen dat lukt hem niet.' 

Stalins intellect kende geen rationele remmen bij het taxeren van de eigen mogelijkheden. Hij kon een categorisch oordeel vellen over bijna alle kennisgebieden. Die veelzijdigheid was echter amateuristisch en gebrekkig. 

Als voorbeeld haalt Volkogonov het buitengewoon treurige voorbeeld aan van de bouw van het Paleis van de Sovjets. 

Dit was een plan, het is nooit gerealiseerd. De grond was te zacht door het kwelwater van de rivier de Moskwa. Hij had echter wel de kerk al gesloopt die op de plaats stond waar dit monstrum moest komen!

Stalin maakte duidelijk, dat dit paleis hem tot in lengte van dagen zou verheerlijken.

Bovenop moest een 100 meter hoog standbeeld van Lenin komen. 

Christus Verlosserkathedraal, Moskou, in 1905.

Deze kerk moest wijken voor het paleis van de Sovjets. 

De kerk was gebouwd door gewone mensen. Het stond er nog maar pas, en de mensen hadden zich bij de bouw van de kerk veel offers moeten getroosten. Stalin ging daar volledig aan voorbij, hij wist waarschijnlijk nauwelijks dat het volk dit nationale heiligdom op eigen kosten had laten bouwen.

De vernietiging van de Kathedraal van Christus de Verlosser, 1931.

'De zeldzame, unieke filmbeelden die het opblazen van de kerk vastlegden, zijn als een steek in het hart, (...) Daar werd niet gewoon een kerk opgeblazen, daar werd een cultuur opgeblazen, daar werd het verleden opgeblazen.'

Volkogonov, p. 325.

Kerk anno 2005

 Uiteindelijk (na de waterproblemen) werd het project Sovjetpaleis definitief afgeblazen door Nikita Chroestjov in 1953.

Met de val van het communisme werd religie snel weer in ere hersteld in Rusland. Boris Jeltsin verleende in 1990 toestemming om een nieuwe kathedraal naar het oude ontwerp te bouwen op dezelfde locatie. De volledige kathedraal werd gewijd op 19 augustus 2000.

Volkogonov was uiteraard bij het schrijven nog niet op de hoogte van deze laatste ontwikkelingen. Het verandert bovendien niets aan de praktijken van Stalin. 

Stalins enorm pragmatische intellect, besluit Volkogonov, was niet in staat om concrete historische en cultuurschatten in relatie te zien tot eeuwigheid, tijdperk, tijd. Zijn praktische intellect was niet gekleurd in de zachte, nobele tintten van humaniteit en menslievendheid.

Het kende geen nieuwsgierigheid, verbazing of twijfel. Dit zijn gevoelens die je onder voorbehoud intellectuele gevoelens kunt noemen. Ze gaan samen in het proces waaruit het scheppend denken van de mens blijkt. - Maar Stalins intellect was koud, vaak ijskoud. 

Een laatste voorbeeld illustreert dat:

In juli 1946, rapport Beria dat zich in de arbeidsverbeteringskampen 100.000 gevangenen hadden opgehoopt die volledig arbeidsongeschikt waren geworden, maar voor wier onderhoud belangrijke materiële hulpbronnen moesten worden aangeboord. De MVD (Binnenlandse zaken) stelde voor ongeneeslijk zieke mensen, waaronder geesteszieken, vrij te laten. Stalin preciseerde: met uitzondering van  bijzonder gevaarlijke misdadigers en vijanden die veroordeeld zijn tot dwangarbeid. 'Voor de leider deed het er wel degelijk toe hóe deze ongelukkigen aan hun einde zoude komen.'