Het nieuwe zwart, Rouw, melancholie en depressie - Darian Leader, 2011 (2008)

'We kunnen pas het verlies van het object als geheel ervaren als men het object ook als geheel heeft liefgehad.'

Boekomslag

Leader wordt erom geroemd moeilijke begrippen uit de psycho-analyse toegankelijk te maken voor een breder publiek. Dit boek heeft als thematiek rouw en melancholie, en Leader zet het af tegen het moderne begrip depressie.
Depressie geeft eigenlijk een reeks van symptomen aan, en Leader vindt, dat het hele begrip uitgebuit wordt door de farmaceutische industrie. Die is alleen maar bezig de symptomen te bestrijden. De ziekte 'depressie' is alleen maar toegenomen, volgens Leader omdat de industrie daarachter zit. Hij legt een verband met het ineenstorten van de markt van valium en andere middelen in de tachtiger jaren, die verslavend bleken.

Leader gelooft niet in symptoombestrijding, hij meent dat mensen zouden moeten kijken naar wat ze neerslachtig maakt. Via praten, maar ook via zelf verhalen maken, zou de pijn doorleefd moeten kunnen worden (rouw-arbeid), en mensen kunnen zo min of meer over de pijn heengroeien.

Leader bouwt zijn boek rondom een belangrijk essay van Sigmund Freud: Rouw en Melancholie.

Essay van Freud, van 1917.

Freud maakt onderscheid tussen rouw en melancholie: bij melancholie slaat de rouw naar binnen, de nabestaande maakt zichzelf verwijten en voelt schuld. 'Bij rouw treuren we om de doden; bij melancholie sterven we met hen.'
Ik vind het een lastig onderscheid, en voor zover ik het goed onderscheid, heeft een melancholicus het nog moeilijker dan een rouwende, omdat elk gevoel van eigenwaarde weg is. Dat komt tot uiting in zelfverwijt en zelfsmaad. Eigenlijk gaat er een verwijt aan de overledene onder schuil, zegt Freud. 'Afwezigheid wordt nooit geaccepteerd zonder woede.' Genegenheid en haat zijn in het emotionele leven nauw verbonden, al is dat voor de meeste mensen moeilijk te aanvaarden

Maar eerst nog over het proces van verwerking van beide:
Leader vindt dat we onze doden niet onder het tapijt moeten vegen, noch dat we hen zo snel mogelijk zouden moeten vervangen. De persoon die we missen moeten we een plaats geven. Ik zelf vind een mooi voorbeeld daarvan Femke van der Laan, de weduwe van Eberhart van der Laan, de populaire burgemeester van Amsterdam.

Femke van der Laan; geeft nu cursussen in verdriet.

Leader legt ook uit, uit welke fases een rouwproces bestaat. Belangrijk bijvoorbeeld is, dat we de dode die we betreuren steeds vanuit nieuwe gezichtspunten, met andere herinneringen, opnieuw beleven. Dat is elke keer pijnlijk, maaar het helpt om uiteindelijk wat losser te komen. Ik vond dit een prachtig inzicht. Hij geeft als voorbeeld het boek van Sophie Calle, Exquisite Pain. Calle doet precies wat Leader hier vertelt, ze geeft in dit boek allerlei nieuwe 'pijnpunten', en laat ook andere mensen met hun vormen van verlies en rouw aan het woord. Voor meer informatie over dit boek zie dit KORT OVERZICHT VAN EXQUISITE PAIN.

Exquisite pain, Sophie Calle

Leader noemt Calle's projekt 'een volmaakte illustratie van de rouwarbeid zoals Freud die beschreef'.

Dit brengt me gelijk op het thema dat Leader ook noemt: dat de kunst zo veel te vertellen heeft over rouw en melanhcolie. Muziek kan ons bijvoorbeeld zo troosten omdat in de muziek soms ook het verdriet voelbaar is. En dat wij allemaal ons eigen verhaal zouden moeten vertellen, of maken, als we het over rouwen hebben.

Een ander interessant punt is dat we bij de rouwarbeid - er is een verschil tussen verdriet en rouw; bij rouw doorleef je bepaalde stadia, bekijk en verwerk je je eigen ellende - ook de nare kanten tegenkomen van de dode. /Die moeten ook een plaats krijgen. En het interessante is, dat bij al die verschillende invalshoeken de ander als De Ander tegenkomen. Want onze geliefde doden kennen wij alleen via het beeld dat wij van hem of haar hebben. Er is altijd wel iets wat je ontgaat, en bij het rouwen kun je er achterkomen dat je niet alles van hem of haar wist. 

Grafrede van John Cleese bij de dood van Graham Chapman. 

Bij alle aspecten die je doorleeft, komen ook dedonkere kanten van de dode naar boven, en ook die moeten een plaats krijgen in het rouwproces. Meestal is dat erg moeilijk, maar het werkt juist bevrijdend.
Een prachtig voorbeeld is de rede die John Cleese uitsprak bij de dood van Graham Chapman. In tegenstelling tot de gewone loftuitngen bij grafredes heeft Cleese het onder meer over Chapman als 'die klaploper' die hij was. De zaal lacht zich rot, omdat het in de kern waar is: degene die we liefhebben, haten we ook altijd voor een deel. Voor velen moeilijk te erkennen, maar op Chapmans  uitvaart klinkt een bevrijdende lach!

Ik heb met plezier teruggekeken naar een uitzending van VPRO Boeken, een interview van Wim Brands met Darian Leader. Het is natuurlijk schrijnend om te zien hoe Brands, die uiteindelijk suicide pleegde vanwege zijn depressie, over dit onderwerp praat. Maar los daarvan: Leader is erg helder over zijn boek en zijn ideeën. Het interview is terug te zien onder de link: VPRO BOEKEN 2011.

Je bent niet alleen wat je eet, je bent  waarvan je hebt gehouden. Dat maakt, dat we bij verlies ook eerdere verliezen opnieuw doorleven.

Rituelen noemt Leader ook als zeer belangrijk bij een gezonde rouwverwerking. Dat komt, omdat we bij een begrafenis of uitvaart ook erkend worden in ons verdriet; want de verwerking van een verlies wordt pas werkelijk als zij wordt erkend.
Er is weer een ander aspect bij openbare rituelen van bekende persoonlijkheden; Als voorbeeld noemt hij de begrafenis van Lady Di, die zeer betreurd werd door iedereen. Leader neemt aan, dat er bij die gebeurtenis door mensen ook om persoonlijke (dus andere) verliezen getreurd wordt; dat verdriet vindt nu een uitweg. 'Het publieke bevordert het persoonlijke,' zegt Leader.

Een bloemenzee voor de poort van Kensington Palace, vlak na Diana's dood in 1997 AFP

Het is overigens de vraag of je ooit een streep kunt zetten onder je rouwarbeid. Wel is van belang dat je de dode ook symbolisch ten grave brengt - omdat veel mensen a.h.w. nog met de overledene voort blijven leven. Dit symbolische noemt Leader het doden van de dode. Het maakt de banden met hem of haar losser.

Overigens citeert Leader ook heel veel de psycho-analyticus Jacques Lacan. Ik ken hem helemaal niet, en wat ik over hem vond op internet, is hij niet gemakkelijk te begrijpen. Leader schreef ook een boek over hem, te weten:

Auteur is hier ook Darian Leader.

Leader noemt nog Brokeback Mountain van Ang Lee als een studie van liefde en verlies. De uitleg hiervan - de twee overhemden van de hoofdpersonen die over elkaar heen hangen - vind ik erg moeilijk; ik noem hem desondanks. Meestal wordt de film gezien als een film over homoseksualiteit.

Een studie van liefde en verlies.

Leader noemt vier fases in het rouwproces:

1. Het scheppen van een kunstmatig kader; het uitkiezen van bepaalde details uit en veelheid van de werkelijkheid. Vergelijk de madeleines van Marcal Proust. Je maakt iets kunstmatig. Eigenlijk maak je zo een symbool. 

2.  Dromen: vaak dood je in de droom degene om wie je rouwt; zie boven: de vermenging van liefde en haat. Het doden van de overledene is een wezenlijk aspect van de rouw.

3. Het object van rouw: de persoon, of wát we aan die persoon verloren hebben. 'We kunnen pas het verlies van het object als geheel ervaren als men het object ook als geheel heeft liefgehad.'- Dit roept veel vragen op, bijvoorbeeld de vraag in hoeverre we van iemand houden om wie of wat hij voor onszelf is. 

4. Rouwen om wie of wat wij voor de overledene waren. Nooit meer zal iemand mij 'Mosje' noemen, wat ik voor mijn vader was. 

De auteur. 

Er staat nog een interessante bespreking van het boek in het Tijdschrift voor psychiatrie; en ook onder DEZE LINK staat nog allerlei wetenswaardigs.
Ik zelf vond nog een heel oud werk over melancholie, te weten: Anatomy of Melancholy, van Robert Burton.

Robert Burton, leed zelf aan melancholie, en schreef er zijn hele leven over. 

Eerste uitgave, 1621 (!)

'I write of melancholy, by being busy to avoid melancholy. There is no greater cause of melancholy than idleness, no better cure than business.'

Leader zelf geeft voor nadere achtergrondinformatie over rouw en melancholie onder andere de boeken: Melancholia and Depression, van Stanley Jackson; en Jennifer Radden (red): The nature of Melancholy.

Boven en onder: twee actuele werken over rouw en melancholie. 

Slotwoord:

Het nieuwe zwart is geen gemakkelijk boek. Het staat vol met voorbeelden uit de rouwcultuur, ook van andere volken. Die vond ik soms moeilijk te begrijpen. Ik heb gepoogd enkele essentiële zaken uit het boek weer te geven.