Studiebol: De klerk Bartleby, Een verhaal van Wall Street

Boekomslag

Vertaalster Rosalien van Witsen.

Dit boekje heb ik van Klaas gekregen voor mijn verjaardag. Ik was er erg nieuwsgierig naar, omdat Klaas me had verteld wat het onderwerp van het boek was: een klerk die werk weigert.
Huh?

Ik kende Herman Melville (1819-1891), zijn Moby Dick heb ik ooit gelezen. Ik herinner me de vele beschrijvingen van walvissen, ik dacht 'hoeveel zijn daar intussen van uitgestorven.'. Het kostte me wel enige moeite het uit te lezen. Schreef Melville eerst avonturenverhalen, voor Moby Dick verdiepte hij zich in de Literatuur, Shakespeare en anderen; het resultaat was een heel scherpzinnig boek, goed geschreven, en zeer gewaardeerd door bijvoorbeeld Melvilles vriend Hawthorne.
Maar: Moby Dick werd geen succes in zijn tijd, dat kwam pas in de twintigste eeuw. Het wordt nu algemeen als een der meesterwerken van de wereldliteratuur gezien. De eerste druk verscheen in 1851, Bartleby the Scrivener is van 1853.

Herman Melville heeft veel gevaren, en een bewogen, zorgelijk leven geleid. Na zijn aanvankelijke succes kwam hij niet meer aan de bak. Hij stierf in armoede, en volkomen vergeten.

De klerk Bartleby is mooi uitgegeven, een boekje van mooi papier, met illustraties van Charlotte Schrameijer.

Het verhaal gaat als volgt:

De ik-figuur is een advocaat op leeftijd, gesteld op zijn rust en veiligheid. Hij heeft een nieuwe klerk nodig. Klerk (scrivener) betekent hier kopiïst, overschrijver van juridische stukken. De ik-figuur heeft al twee mannen in dienst, de Pimpelaar en de Ritselaar (Nippers en Turkey) en een jongen Gemberkoekje (Ginger). In dienst treedt Bartleby, een slecht uitziende jongeman, die uitstekend werk levert. Maar op een dag stopt hij daarmee, hij zegt simpel 'Liever niet', 'I prefer not to' op elke vraag die hem gesteld wordt door zijn baas. Vanaf dan wordt dat zijn standaardantwoord, op steeds meer vragen die aan hem gesteld worden. De advocaat reageert daar vriendelijk op, in die zin dat hij Bartleby maar láát. Letterlijk, achter het kamerscherm. Op zekere dag ontdekt hij zelfs dat Bartleby in het kantoor is gaan wonen! Hij blijft op alles 'liever niet' zeggen; ten slotte op alles, ook op de vraag of hij wat eten wil. De advocaat weet ten slotte geen andere uitweg, dan dat hij zelf maar van kantoor verandert. Er komt een andere huurder in, die ontdekt dat hij Bartleby mét het pand heeft overgenomen. Maar dat wordt onhoudbaar, en de nieuwe huurder laat Bartleby in de gevangenis gooien. Daar gaat hij al snel verder achteruit, en uiteindelijk sterft hij. Na zijn dood komt de ik-figuur erachter dat Bartleby in dienst is geweest van de Dead Letter Office. Daarin ziet hij zelf een verklaring voor het uitzonderlijke gedrag van. Bartleby: al die brieven, die met wagonladingen tegelijk verbrand worden omdat ze onbestelbaar zijn!

Volgens de vertaalster is in dit boek de weerslag terug te vinden die Melville ondervond bij de negatieve ontvangst van Moby Dick. Hij schreef Bartleby voor een tijdschrift, in twee delen. Het laat volgens Van Witsen duidelijk Melvilles vertwijfeling zien, omdat het boek waarin hij zijn ziel had gelegd, niet verkocht. De overeenkomst tussen Bartleby en Melville die aan de grond zit is heel duidelijk. Van Witsen vergelijkt de Dead Letters met de ongelezen boeken van de schrijver.

De uitleg van Van Witsen voldeed mij niet helemaal. Natuurlijk doet de existentiële situatie van Bartleby aan die van Melville denken, maar er moet toch méér over te zeggen zijn? Er lijkt iets raadselachtigs om het verhaal te hangen, iets absurds.

Ik vond iets van een antwoord op YouTube, in een panelgesprek van vier mensen die het boek bespraken. Het is van de organisatie What So Proudly We Hail, gesticht door Amy en Leon Kass, met het oogmerk de Amerikaanse waarden zoals verwoord in de literatuur te verspreiden.

Logo

Een fotografisch overzicht van door hen besproken auteurs.

Behalve het echtpaar Kass treden in het panel op Diana Schaub en Wilfred McClay.

Panel over Bartleby the Scrivener; ongeveer 45 minuten.

Het panel verdiept zich in het verhaal, ieder wijst op bepaalde aspecten. Het opende voor mij nieuwe vergezichten. Zo wijzen ze op het belang van het thema 'muur' in het verhaal: het speelt zich af op Wallstreet, Bartleby kijkt uit op een dode muur, het lijkt ook wel of hij is omgeven door muren (het kamerscherm). Hij is afgeschermd van de wereld, omdat hij het nuttigheidsprincipe (zoals het heerst op kantoor) niet wil.

In dat verband is het goed om te kijken naar zijn beroep: hij is kopiïst. Dat beroep was heel vroeger zéér respectabel, het werd beoefend door monniken die oude handschriften afschreven. Maar wat Bartleby doet, heeft niet méér waarde dan wat een Xerox-machine doet. Zijn baas eist dat van hem, en hij ziet Bartleby alleen maar als 'a tool'. Zo behandelt hij hem ook, overhandigt hem brieven zonder hem aan te kijken, zet hem achter een scherm zodat hij over hem kan beschikken maar niet met hem hoeft te communiceren. Bartleby weigert dat op een gegeven moment. Zijn baas volhardt in dat 'no-nonsense' gedrag, al doet hij ook zijn best. Maar Bartleby écht benaderen doet hij niet, 'don't botter us with deep questions', is zijn houding. Melville lijkt zich kritisch op te stellen tegenover de commerciële maatschappij, hij maakt zich wél druk om 'the ultimate things' van het leven. Christianity is voor de advocaat luisteren naar preken, in plaats van open staan voor de echte levensvragen.

Bartleby 'rejects reason', en kiest als alternatief: 'preference'. Hij vertegenwoordigt 'death within us', zegt het panel. Hij eindigt dan ook in het graf, ja, eerst gaat hij nog naar The Tombs, de naam van de gevangenis van Manhattan destijds!

Er wordt nog gewezen op meer religieuze thematiek: bijvoorbeeld als Bartleby dood is, dan staat er: 'Hij slaapt met Koningen en Raadslieden'. Ik had het zeker nooit herkend, maar het schijnt uit Job te zijn. Ook wordt ergens een vergelijking gemaakt met het veranderen van de mens in een zoutpilaar, dat slaat op Lots vrouw die omkijkt naar de vernietiging van de stad.

Bartleby is kortweg gezegd, een allegorie op het leven. Bartleby gaat naakt, willens en wetens naar zijn dood toe. De advocaat blijft liever onwetend, en is niet in staat hem als een menselijk wezen te behandelen. Al is hij wel ontwapend door zijn klerk.

Het is deze verklaring die voor mij méér voldoet; het doet recht aan het gevoel dat dit verhaal méér wil zeggen dan het verhaal alléén.

Het boek is ook verfilmd, ik geloof zelfs meerdere keren. Dit is een verfilming uit 1970, het kantoor is verplaatst van het negentiende eeuwse New Work naar het twintigste eeuwse Londen.

Dvd, zeventiger jaren 20e eeuw.

Een klein stukje Bartleby uit een andere voorstelling.

Een 'Dead Letter Office' , waar onbestelbare post werd verzameld en verwerkt (meestal verbrand). Hier met veel pakketjes.

Afbeelding van hetzelfde; tegenwoordig heet dat zo'n Dead Letter Office het Mail Recovery Center.

Herman Melville, met een beroemd citaat.

Gevangenis The Tombs, 1826.

'Liever niet.'

Engelse en Frans editie

De Brug der Zuchten, die de twee gebouwen van The Tombs verbond.

Plaatjes die te maken hebben met Moby Dick; ik ga het boek zeker herlezen!

Gedurende een zekere periode was hij wél bekend; van toen stamt ook deze postzegel.

Melville voer op de whaler Acushnet. Ik weet niet of dat deze was (die wordt in elk geval in een BBC-documentaire gebruikt), maar hieronder staat wel een foto van de crewlist, waarop Melville staat.