De bijbelverbeteraar, Edwin Rabbie, Trouw 14 mei 2016.

Dit is het volgende artikel in de serie over Erasmus.

Edwin Rabbie, bij Erasmus'graf in Basel. Rabbie publiceert geregeld over Erasmus. In Rotterdam is hij hoogleraar inteleectuele geschiedenis.

Zoals ik al eerder blogde in Novum Instrumentum gaf Erasmus in 1516 een nieuwe editie van het Nieuwe Testament uit. Hij gaf het de naam Novum Instrumentum, omdat 'testament' volgens hem op iedere laatste wil betrekking kan hebben. Het woord 'instrumentum' is het Latijnse woord voor 'akte', 'schriftelijk stuk'.

In 1504 ontdekte Erasmus in een bibliotheek een handschrift van de Italiaan Lorenzo Valla, ongepubliceerde Annotationes, aantekeningen op het Nieuwe Testament.

Valla was zo ongeveer de ideale humanist, hij had een voorbeeldige kennis van het Latijn en Grieks. Met een scherp oog had Valla de Vulgaat bekeken, en geconstateerd dat het Latijn ervan niet aan de klassieke norm voldeed. Bovendien stuitte hij met de Griekse tekst in handen op honderden onjuiste vertalingen.
Erasmus was meteen gegrepen door het werk van Valla en liet het in Parijs publiceren. Hij en Valla meenden dat voor een serieuze wetenschappelijke bestudering van de tekst kennis van het Grieks - de oertaal van het NT - noodzakelijk was.
Dat inzicht was nieuw, middeleeuwse geleerden beheersten nauwelijks Grieks. Erasmus eerst ook niet, hij leerde het zichzelf uit een boek (!).

Antiek bijeltje, links in het Latijn, rechts in het Grieks.

Zo verscheen in 1516 zijn Novum Instrumentum.
Uiteindelijk was zijn werk niet zo heel veel anders dan de Vulgaat. Géén geheel herziene versie, zoalshij zelf dacht, en dat kwam vooral omdat hem een inferieure Griekse versie ter beschikking had gestaan.
Ook voegde hij zelf in het boek Openbaring een stuk van enkele honderden woorden toe, dat is natuurlijk een hoofdzonde!
Berucht is wat in de vakliteratuur de comma Iohanneum heet, de zogenaamde 'zinsnede van Johannes'.

De Griekse tekst, zonder het gewraakte stuk dus. Gedrukt in 1524.

Die staat in de Eerste Brief van Johannes: 'Er zijn dus drie getuigen in de hemel: de Vader, Het Woord en de Heilige Geest; en deze drie zijn één'. Deze passage vormt de basis van de opvatting (het dogma) van de heilige drie-eenheid.

 

Vulgaatbijbel; letterlijk: 'volks' Latijn, in tegenstelling tot het chique Cicerio-latijn

Maar in de Griekse tekst ontbreekt zij geheel, hetgeen Erasmus schokte.

Het was dus terecht dat Erasmus die passage wegliet, maar daar was in die dagen wel moed voor nodig. Het werd hem ook niet in dank afgenomen.

In het laatste gedeelte van het Novum Instrumentum, de aantekeningen, geeft Erasmus geleerde uiteenzettingen, naar aanleiding van een stukje tekst. Die essays, korte preekjes, maken voor de huidige lezer de belangrijkste charme uit van het werk.
Zo hekelt hij hierin bijvoorbeeld de bedelmonniken;

Erasmus had een hekel aan bedelmonniken, zie zijn stuk 'sandalen aan de voeten'. 

ook uit hij zijn afschuw over paus Julius II die aan het hoofd van zijn troepen Bologna binnenviel.

Giuliano della Rovere, Julius II; een vechtjas.

Ten slotte noemt Rabbie in dit kader het essay waarin Erasmus pleit voor echtscheiding.

Erasmus was over zijn tweede druk veel tevredener dan over de eerste. Tijdens zijn leven verzorgde hij in totaal vier herdrukken. Vooral de parafrasen, de uitvoerige navertellingen van bijbelteksten voor ontwikkelde leken trokken een groot lezerspubliek. Zijn werk werd vertaald in het Frans, Duits, engels en Nederlands. Het had gezag.

Erasmus werk luidde een nieuw tijdperk in, bijbelstudie was voorgoed veranderd. Zijn editie van het Nieuwe Testament heeft tot in de 19e eeuw een grote rol gespeeld.

Erasmus