Grensland, Een Geschiedenis van Oekraïne, Marc Jansen, herzien 2014.

Een zeer verhelderend boek over de geschiedenis van Oekraïne, vanaf de jongste tijd, 4800 tot 3000 voor Christus. Als je dit gelezen hebt, begrijp je een stuk beter wat er nu allemaal aan de hand is. Niet, dat het allemaal te onthouden is, daarvoor geeft het boek veel te veel informatie. Maar het is in ieder geval een goed naslagwerk. Ik zal hier het een en ander aanstippen, voor de rest ben ik benieuwd wat we erover gaan zeggen in onze Senia-leesgroep.

 Kaart Oekraïne

Nogmaals de kaart, nu met reisadviezen van de Rijksoverheid.

Verhelderend vond ik bijvoorbeeld te weten de veelheid aan volken die zich in de loop der tijden in het land gevestigd hebben. Hoe kleurrijk daarmee de bevolking werd. Ik noem er maar een paar: Kozakken, Tataren, Joden, Hongaren, Polen, Roemenen, Duitsers. Ook het streven naar Oekraïnisering vond ik een eye-opener, het bevorderen van de eigen taal, stichting van scholen en universiteiten. Waartegenover dan weer de Sovjetisering stond, die helemaal niets met het nationalisme van doen wilde hebben. Geen eigenheid, maar onderwerping aan Moskou.
De geschiedenis is helaas erg destructief geweest voor dit land. Heel veel Joden zijn vermoord in de Tweede Wereldoorlog en onder Stalin. Hitler had  het plan, de Slaven - die voor hem 'Untermenschen' waren - uit te roeien, zodat er 'Lebensraum'  voor de superieure Ariërs kwam. Als 'graanschuur van Europa' was de Oekraïne een begeerd land! Gelukkig is dit plan niet helemaal ten uitvoer gebracht, maar er zijn miljoenen mensen omgekomen. Volgens Marc Jansen is er geen land dat zó geleden heeft onder de Tweede Wereldoorlog als juist Oekraïne. 5,3 miljoen mensen vonden de dood.
Onder Stalin is er de verschrikkelijke hongersnood geweest in 1932 en 1933. De boeren in het vruchtbare westen van de Oekraïne werden verplicht hun graan naar de steden te brengen. Bovendien was de tarwe bedoeld voor de export, omdat Stalin met de opbrengst ervan zijn Vijfjarenplan wilde realiseren. Boerderijen moesten worden samengevoegd tot kolchozen en sovchozen, zodat arbeidskracht vrij kwam voor industrialisatie. Boeren saboteerden dit massaal. Voor straf werden de verplichte graanleveranties verhoogd. Zelfs toen de oogst mislukte in 1932. De gevolgen waren catastrofaal, ook omdat er geen ontkomen aan was: huizen, schuren, varkensstallen werden doorzocht, zelfs een hoeveelheid die bij wijze van spreken net genoeg was voor de kippen werd de boeren ontnomen. Boeren werden als 'koelakken' (rijke boeren; maar als je alleen je hoofd maar boven water kon houden was je al een koelak!) naar Siberië verbannen. Miljoenen kwamen om, getallen variëren van 2,5 tot 3,9 miljoen. De hongersnood wordt aangeduid als Holodomor. Er is een gelijkenis met het woord Holocaust, omdat er geschiedschrijvers zijn die denken dat Stalin met opzet boeren heeft uitgemoord. Het zou een straf zijn geweest voor hun opstandigheid.
In 1947 was er nog een keer zo'n verschrikkelijke hongersnood, dit keer door een catastrofale droogte.

Het is een aangrijpend, zeer rijk boek. De geschiedenis is keihard. Ik vond het bijvoorbeeld ook verschrikkelijk om te lezen, dat de geschiedenis van de Joden haast gewist is. Zo zijn er in 1941 in Babi Jar, een ravijn nabij Kiev, 100.000 (sommige bronnen spreken van 250.000) mensen vermoord, meest Joden. Maar deze plaats wordt niet als zodanig in het land bewaard noch herdacht. Het ravijn is dichtgegooid; het heeft dienst gedaan als zandgroeve voor een steenfabriek in de buurt; gelukzoekers hebben er gezocht naar gouden kiezen en ringen van de Joden; er is een schietterrein op geweest, enzovoort. Tegenwoordig herinnert niets nog aan de massamoord. Dit geldt voor méér historie. Er zijn wel veel monumenten geplaatst, met soms twijfelachtige helden. Allemaal Russisch of Sovjet.

=========

Zonder de aantekeningen achterin zijn het 223 bladzijden om te lezen, en dan ook nog eens in kleine letters. Het is voor mij onmogelijk om alles te onthouden, laat staan hier een samenvatting te geven. Maar dat geldt voor meer historische boeken, waarin een groot aantal feiten en ontwikkelingen beschreven worden. De ontwikkeling is bovendien niet rechtlijnig: zo strijden bijvoorbeeld in de Tweede Wereldoorlog Oekraïners zowel aan de kant van de Duitsers als aan de kant van het Rode Leger.
Wat ik wel heb gedaan, is een aantal begrippen uitleggen. De lijst is zeker niet volledig, maar ik heb zo voor mijzelf toch wat moeilijke begrippen bij elkaar gebracht.

Uitleg van namen en begrippen:
ROES: zo noemt Oleh in 882 het gebied waarover hij regeerde; 'de steden van Roes'. De Oekraïners noemden zichzelf lange tijd Roethenen, hetgeen afgeleid is van Roes. Volgens de Oekraïners hebben de Russen zich die naam wederrechtelijk toegeëigend.
KOZAKKEN: Het woord kozak is afkomstig van het Turkse 'kazak' en betekent 'vrij man' of 'vrijbuiter'. Met ingang van de vijftiende eeuw vestigden zich kleine groepje jagers of vissers - vaak weggelopen lijfeigenen - langs de grote rivieren in het gevaarlijke niemandsland van het zuidelijk steppegebied. (...) Dit gebied zou men 'Het Wilde Zuiden'  van Europa kunnen noemen. Ze werden op den duur een geduchte militaire macht. Vooral zijn ze bekend als ruiters in het Russische leger, met hun grote rijvaardigheden.

Kozak te paard in actie 

KOZAKKENHETMANAAT: de kozakken kozen hun eigen leiders, de hetmannen; afgeleid van Hauptmann; vielen o.a. op door één lange haarstreng (tsjoeb) op een overigens kaal hoofd, en grote hangsnorren.
TATAREN: nakomelingen van de Mongolen; stichtten in de 15e eeuw hun eigen staat, na het uiteenvallen van De Gouden Horde. Vermengden zich met andere volken, vooral de Turken. Maakten het 'wilde veld'  onveilig. Gevaar voor hun plundertochten bleef tot in de 17e eeuw bestaan.
GOUDEN HORDE: Leger van zowel Tataren als Mongolen, maar ook naam voor hun staat, gesticht in 1236 door een kleinzoon van Djengiz Khan. Besloeg grote delen van Oekraïne en Rusland.

Het rijk van de Mongolen werd medio XIII^de eeuw gesticht en omvatte het grootste gedeelte van Rusland. In de XIV^de eeuw verzwakte het rijk en in de XV^de eeuw viel het uiteen.

CHAN: leider van de Tataren; een eigengereide vazal van de Ottomaanse sultan. Sinds 1453 kwamen deze chans uit één familie, de Girej-familie.

CHANAAT: staat geregeerd door chan; in het gebied ten noorden van de Zwarte Zee domineerden niet de Girejs, maar de Nogajs, onafhankelijk opererend en nomadisch.
HADJAMAK: komt ook uit het Turks, betekent ook iets als vrijbuiter, rover. De hadjamaks waren een soort Robin Hoods, die de rijkdom van de rijken stalen ten behoeve van de armen. Dit speelde in de 18e eeuw.
POTJOMKINDORPEN: Potjomkin was een gunsteling van Catharina de Grote. Hij zou haar bij een reis door Oekraïne in 1787 om de tuin hebben willen leiden, en zogenaamd hebben willen laten zien hoe ver de kolonisatie van de steppen al gevorderd was. Te dien einde liet hij houten gevels langs de route plaatsen, die Catharina moesten imponeren. Ze werden steeds verplaatst, waardoor de Tsarina een paar keer door dezelfde 'dorpen'  reed. Zulk nep-decor wordt sindsdien potjomkindorp genoemd.
NOVOROSSIA, Nieuw-Rusland, heroverde gebieden, de steppen, veroverd op de Tataren. Gesticht in 1774. Het land moest nu zo snel mogelijk geïntegreerd worden in Rusland. Potjomkin is door Catharina benoemd tot gouverneur-generaal.
HET PAALGEBIED: In 1794 door Catharina II ingestelde tsjerta osedlosti, oftewel grens van vestiging. Dit gebied is bekend geworden als De Paal, (in de betekenis van grens). Het was een gebied waarbuiten de Joden zich niet mochten vestigen.
Er woonden zeer veel Joden in het Russische Rijk, ook door de territoriale expansies. Aanvankelijk gunde Catharina II hen gelimiteerde godsdienstvrijheid en nog andere rechten. Maar in 1793 en 1794 kwamen er nog veel meer Joden bij, toen werd het Paalgebied ingesteld. Het was op de westoever van de Dnjepr, het vormde het kerngebied van de Chassidim, de vromen.
ROETHENEN: Van eind 18e eeuw tot begin 20e eeuw woonden de Oekraïners verdeeld over twee rijken. 80% in het Russische Rijk, de overigen als Roethenen aan de overkant van de grensrivier de Zrbjoetsj in het Habsburgse rijk.
NATIONALITÄTENSTAAT: staat waarin niet één volk het voor het zeggen heeft; het Habsburgse Rijk was zo'n staat, i.t.t. het Russische rijk.
NATIESTAAT: deze term wordt wel gebruikt om aan te geven dat binnen een staat slechts één natie (zeer dominant) aanwezig is en dient om een soeverein territorium te bieden aan een bepaalde natie (een culturele identiteit). Binnen deze staat leven geen of zeer weinig mensen van een andere natie, en buiten haar grenzen wonen geen of zeer weinig mensen van de eigen natie.
GEÜNIEERDEN: Oosters-katholieke kerken die het gezag van de Paus en de dogma's van Rome erkennen; het oosters karakter komt tot uiting in de kerkstructuur en de liturgie. Ze staan net als de meeste orthodoxe kerken onder leiding van een patriarch. Ze werden sinds ongeveer 1781 Grieks-katholieken genoemd, en Keizer Jozef II gaf hen dezelfde rechten als de katholieken.
LEMBERG: hoofdstad Gallicië, Pools: Lwów,  Oekraïens Lviv.
SZLACHTA: Poolse landadel in Gallicië; golden als despotisch.
CHLOP en POP: twee soorten mensen die de Polen onderscheiden onder de Oekraïeners; chlop betekent boer, pop priester.
CHLOPOMANY: letterlijk Boerenliefhebbers; stelden zich ten doel de Oekraïense cultuur te bevorderen, de boeren te bevrijden en het volk te verheffen. Deze mensen zaten in de clandestiene
HROMADA'S: clandestiene genootschappen met bovenstaand doel.
KARPATSKA ROES: Oostenrijks Transkarpatië, men was het er niet over eens of dit gebied  Oekraïens was of een aparte Roetheense nationaliteit vormde. Bestond uit Hongaren, Roemenen en Joden.
DOEMY: heldendichten van Kozakken.
KLEIN-RUSLAND: oude benaming voor Oekraïne; er werd in tot uiting gebracht dat het land onderdeel was van Groot-Rusland. Kiev tegenover Rusland. De term is in onbruik geraakt.
VROEGE SLAVEN:  de Slavische Volkeren van de prehistorie tot het uiteenvallen in Oostelijke, Westelijke en Zuidelijke Slaven aan het einde van de 6e eeuw. Tot de Vroege Slaven rekenen wij de Scythen, Sarmaten, Hunnen en Goten.
OOSTELIJKE, WESTELIJKE EN ZUIDELIJKE SLAVEN: Oostelijk: Russen, Wit-Russen, Oekraïners (waaronder Roethenen); Westelijke: Polen, Kasjoeben, Tsjechen, Slowaken, Sorben; Zuidelijke: Slovenen, Kroaten, Bosniakken (Moslims), Serviërs, Montenegrijnen, Macedoniërs, Bulgaren (inclusief Pomaken).
TARAS SJEVTSJENKO: 'vader' van de Oekraïense natie, schrijver van de dichtbundel Kobzar, waarmee hij een eigen literaire Oekraïense taal schiep.
NAROD: volk;
NARODOVTSI: aanhangers van het volk; ontstonden in de 19e eeuw; bevorderden het Oekraïen nationalisme.
KOELAKKEN: rijke boeren; gold ook al als je het hoofd boven water kon houden. Oekraïne was de graanschuur van Europa. Het platteland was in de 19e eeuw echter overbevolkt, velen trokken weg, de meesten die bleven leefden in armoede.

Ansichtkaart uit 1931; Stalin spreekt de Koelakken toe.

BELANGRIJKE STEDEN: Kiev, Charkov, Odessa, Lemberg.
BELANGRIJKE POLITIEKE STROMINGEN: in 19e eeuw, naast Nationalisme, het Marxisme.
MAZEPISME: verraderlijk separatisme, vernoemd naar de vroegere hetman Mazepa die zich van Peter de Grote had afgekeerd. Bestond in de 19e eeuw, het zou in dienst van Duitsland en Oostenrijk staan.
ENTENTE: losse bondgenootschappen, begin 20e eeuw; stonden tegenover de Centralen in de Eerste Wereldoorlog. Leden van de Entente waren: Canada, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Rusland, Verenigde Staten, Italië, België, Portugal, Servië, Montenegro en Andorra.
CENTRALEN: streden aan de andere kant; Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, het Ottomaanse Rijk.

Koeban-Kozakken uit de Eerste Wereldoorlog. 

Schilderij van Ilja Repin, Kozakken sturen een antwoord aan de Sultan. (1891) De sultan zou de Kozakken hier (in 1676) overwonnen hebben en stuurde een ultimatum. Maar de Kozakken vermaakten zich kostelijk met een brutaal en beledigend antwoord. 

Tataarse vrouwen in de Kaukasus, ca 1895.

Maart 2014, een Krim-Tataar in een Moskee, uit NRC-Handelsblad

Grigori Potjomkin, prins van Tauride

BOJAAR: Russische edelman.

BROEDERSCHAP: opgericht in 1845,  schutspatronen de heilige Cirilius en Methodius; opgericht door Sjevtsjenko en Kostomarov; de broederschap was een ondergrondse beweging en was tegen horigheid en onderdrukking.

Taras Sjevtsjenko, 1814-1861. Zijn literaire nalatenschap wordt als het begin van de moderne Oekraïense literatuur beschouwd.

OBLAST: een bestuurlijke provincie/regio binnen de Russische federatie.
Ik neem hier de vrijheid de naam te noemen van Micheil Saakasjvili. Hij was van 2004-2013 president van Georgië, Hij is getrouwd met de Nederlandse Sandra Roelofs. Hij was oppositieleider tijdens de zogenaamde Rozenrevolutie, die begon in november 2003.
Saakasjvili is sinds 30 mei 2015 gouverneur van het oblast Odessa, in het zuiden van Oekraïne. Hij verkreeg hiermee meteen het Oekraïens staatsburgerschap.

ORANJEREVOLUTIE: hiermee wordt een aaneensluiting van protesten, demonstraties, stakingen en bezettingen bedoeld, die begonnen op 22 november 2004.  Leider was Viktor Joesjtsjenko, die na de tweede ronde presidentsverkiezingen de uitslag aanvocht. Hij had die nipt verloren.
VIJFDE COLONNE:  is een term die gebruikt wordt om aan te geven dat er in een land of een andere eenheid bepaalde krachten aanwezig zijn die voor de vijand werken. De term suggereert een georganiseerde samenzwering die op instigatie van de vijand van binnenuit de weerstand probeert uit te hollen.
OPERATIE BARBAROSSA: Codenaam voor de Duitse inval in de Sovjet-Unie die begon op 22 juni 1941. Naam was ontleend aan een van de keizers van het Heilige Roomse Rijk uit de 12e eeuw. Was een der leiders van de Derde Kruistocht.
ONTMENGING, eigenlijk ethnische zuivering. Na de Tweede wereldoorlog werd overeengekomen tot een gigantische volksverhuizing tussen Polen en de Sovjetregering. Polen en Oekraïners werden onderling weggestuurd naar het andere land.

Marc Jansen, historicus, auteur (1946) Als Rusland-kenner is hij sinds 2008 verantwoordelijk voor het actualiseren van Bezemers standaardwerk Een Geschiedenis van Rusland.

Er gebeuren nog steeds afschuwelijke dingen: hier wat de dioxine-vergiftiging aanrichtte bij Viktor Joestsjenko.

Nikita Chroestjov, stamde uit Oekraïense boerenfamilie; volgde Stalin op.

In 1986 vond de gruwelijke kernramp in Tsjernobyl plaats. Tsjernobyl ligt nu in het noorden van Oekraïne, toen in de Sovjet-Unie.

De beschamende onthulling van de zelfverrijking van Janoekovitsj. Hier één van die 17 foto's.

Collage van de massale protestbeweging in 2013 tegen Janoekovitsj, op het Euro-Majdan, letterlijk: het Euro-Plein, ook wel Plein van de Onafhankelijkheid

Gazprom, grootste I(Russische) aardgasproducent ter wereld. De aardgasprijs en het vervoer van aardgas worden voortdurend politiek ingezet om landen naar de pijpen van Moskou te laten dansen.

Ik besluit met te vermelden dat het boek achterin een handige Tijdtafel heeft.