Studiebol: juli 2017

Boekomslag Supplement De laatste deur

Dit deel hoort bij het boek dat ik eerder blogde, zie De laatste deur.
In de gehele studie 'onderzoekt de schrijver Jeroen Brouwers waarom mensen (specifiek schrijvers) zelfmoord plegen, hoe ze ertoe komen en wat ze in hun werk daarover hebben geschreven. In het supplement twee andere werken over deze problematiek.'

Het Supplement bestaat uit:
I. De zwarte zon (verscheen eerder in 1999, 2000 e.v.)
Twee toegiften
II. De versierde dood.
III. Verspreide opstellen

Motto vooraf:
Het zijn geen individuen die zichzelf doden, maar het is de maatschappij die zichzelf doodt in bepaalde leden van die maatschappij.
Emile Durkheim. Suicide.

Boek geschreven door de socioloog Emile Durkheim in 1897. Wordt nog altijd gelezen. Eerste fenomenologische studie over zelfmoord.

Émile Durkheim, 1858-1917.

In deel l, De zwarte zon, behandelt Jeroen Brouwers de volgende schrijvers:
Vsevolod Garsjin (1855-1888), Het talent voor menselijkheid;
Ryunosuke Akutagawa (1892-1927), 'Waarlijk, de mens leeft in diepe duisternis.'
Osamu Dazai (1909-1948) 'Vergeef me dat ik ben geboren.'
Harry Crosby (1898-1929), De zwarte Zon
Hart Crane (1899-1932), Dobbelstenen van verdronken mannenbotten
Horacio Quiroga, (1878-1937) Liefde, waanzin en dood van HQ
André Baillon, (1875-1932) Woorden met angels, woorden met scharen
Stig Dagerman (1923-1954) De levende stilte van Stig Dagerman
Jean Améry, (1912-1978), Oefeningen in nergens bij horen.

Garsjin schreef onder meer 'De memories van soldaat Ivanov' nadat hij had gevochten in de Russisch-Turkse oorlog, in 1877 aan het Donau-front. Hij raakte er gewond aan een been. Hij deed verslag van die tocht in de novelle. Hij kwam vreselijk in gewetensnood door die oorlog, heeft hij nu werkelijk uit menslievendheid iemand gedood? Hoe was het mogelijk het slechte te doen om er het goede mee te dienen?

Garsjin, geschilderd door Ilja Repin.

Vsevolod Garsjin (1855-1888), Het talent voor menselijkheid;

Garsjin kwam zelfs in een krankzinnigengesticht terecht.
Zijn verhalen zijn allemaal te begrijpen als fragmenten van een zelfportret.
Uiteindelijk gaat het helemaal mis met hem, en volgt hij een sterke macht buiten hem om die hem dwingt zich te pletter te storten in het trapgat.

Ryunosuke Akutagawa (1892-1927), 'Waarlijk, de mens leeft in diepe duisternis.'

Akutagawa schreef o.m. twee wereldberoemde verhalen: In het struikgewas, 1922, en In de Rashomonpoort. Akutagawa putte uit de middeleeuwse Chinese en Japanse literatuur, maar wist ook heel veel van de westerse, bijvoorbeeld van Anatole France, Wilde, Baudelaire.
Brouwers vergelijkt de Japanse verhaalkunst met bonsai, hij is heel geserreerd.
Akutagawa's moeder werd kort na zijn geboorte krankzinnig. Hij was bang dat hem hetzelfde lot zou treffen.
Toen de adellijke generaal Nogi in 1912 - na de dood van de keizer Mutsohito - zelfmoord pleegde, samen met zijn vrouw, maakte Akutagawa hem belachelijk. Hij was toen twintig. Maar vanaf zijn dertigste voelt hij de levenskracht in zich wegebben. Hij heeft vreselijke angsten. Hij schrijft over een gek in het gekkenhuis. Hij sterft aan slaappillen.,

Osamu Dazai (1909-1948) 'Vergeef me dat ik ben geboren.'

Osamu Dazai, weer een Japanner.

Dit essay begint met het thema zelfmoord in de Japanse cultuur. De Japanner kent evenveel woorden voor zelfmoord als er soorten sneeuw zijn. Zelfmoord wordt ook heel anders gewaardeerd. Er zijn zelfmoordtradities, -handleidingen, er is een zelfmoordcultuur en zelfs -godsdienst.
Tijdens Dazais leven begon men in Japan te denken dat het maar eens uit moest zijn met al die harakiri. Zijn hele leven was vervuld van de gedachte aan zelfmoord. Zijn werk viel tegen, zijn meisje pleegde zelfmoord terwijl hij bleef leven, zijn huwelijk mislukte.
In het Nederlands is van hem verkrijgbaar De ondergaande zon, 1990.
Harry Crosby voelde zich geïnspireerd door Diogenes, die volgens de verhalen zelfmoord pleegde door te stoppen met ademen.

Harry Crosby (1898-1929), De zwarte Zon

Harry Crosby, 1919.

Crosby leefde 'als een luis op een zeer hoofd': hij was enorm rijk, voedde zich met oesters, kaviaar en champagne, was verslaafd aan alcohol, opium en mooie vrouwen, droeg zijden smokings. Kortom: 'een verrukkelijk zondig leven.' Zijn vader was bankier, hij groeide op tot een mooie jongeman.
Dan komt hij terecht in de Eerste Wereldoorlog. Dat kwam Hemingway ook, die pleegde ook zelfmoord, in 1961, met een geweerschot. Brouwers noemt verder nog als 'oorlogs-zelfmoordenaars': Kurt Tucholsky, Jacques Vaché, Ernst Toller, Carl Einstein, Pierre Drieu la Rochelle.
Ook 'het verdere leven van de bijna als een klomp goud geboren Harry Crosby zou door zijn oorlogservaringen worden bepaald.'
Hij ging na de oorlog naar Amerika, wilde niet werken noch studeren. De oorlog bleef bij hem opspelen. Vincent van Gogh werd zijn grote voorbeeld. Crosby stond een dubbelzelfmoord voor ogen, als die van Heinrich von Kleist en Henriëtte Vogel, in 1811.
Crosby rebelleerde tegen de regels, hij bleef zijn geliefden ook nooit trouw.
T.S. Eliot schreef over Crosby, 'that he was a young man in a hurry.' Hij had ook haast met schrijven, schreef slordig zijn chaotische gedachten neer.
In Parijs stichtte Crosby in 1925 een uitgeverijtje samen met zijn vrouw Caresse, de Black Sun Press.
Vermeldenswaard is dat Crosby, net als Van Gogh, bezeten was van de zon .'Hij werd verblind, om niet te zeggen: hij werd gek van de zon,' schrijft Brouwers. Hij fantaseerde over 'de zonnedood.' Hij wilde die tocht naar de dood niet alleen maken.
De laatste dag van zijn leven was 10 december 1929, samen met zijn 'Vuurprinses' Josephine Rotch. Met een pistool beëindigde hij hun levens in het appartement van een vriend.
In het boek Black Idol van Lisa St. Aubin de Terán wordt het leven van Harry Crosby en Josephine Rotch beschreven. Het boek is van 1987.

Hart Crane was een Amerikaans dichter. Hij bewonderde onder anderen Walt Whitman en T.S. Eliot. Bekende werken van hem zijn The Bridge en The Voyages-reeks, waarin hij zijn ervaringen als homoseksueel in een vijandige omgeving beschrijft.
Zijn vader was een rijke snoepfabrikant. Zijn ouders scheidden. Cranes zelfportret luidt:

Hart Crane (1899-1932), Dobbelstenen van verdronken mannenbotten

'Ik ben alleen maar een voortdenderende idioot, soms met enig talent voor humor, en soms voor belediging en ontheiliging.'
Hij had een obsessie met water. Hij pleegde zelfmoord door de Golf van Mexico in te zwemmen. Zijn lichaam werd nooit gevonden. 'De Berend Botje van de zelfmoordenaars', zegt Brouwers.

Horacio Quiroga, uit Urugay.

Horacio Quiroga, (1878-1937) Liefde, waanzin en dood van Horacio Quiroga.

Zijn levensthema is de bedreiging van het menselijk bestaan door de natuur. Naar thematiek en stijl doen zijn verhalen denken aan sommige uit de begintijd van A. Alberts. 'De aartsvader van het Spaans-Amerikaanse korte verhaal.'

André Baillon, (1875-1932) Woorden met angels, woorden met scharen

'Schrijven is voor André Baillon nooit een feest geweest. Hij schreef woorden, woorden met vleugels, woorden met angels, woorden met scharen die zijn hoofd binnendrongen en hem wilden laten opsluiten.'

En:

'Hij had vrouwen gehad zoals anderen vlooien.' Hij was vroeg wees, werd opgevoed door oom en tante, 'Mademoiselle Autorité';

Vrouwen met de naam Marie speelden vaak een rol in zijn leven. Hij schreef o.m. Histoire d'une Marie, 1921. Begon ooit een kippenfokkerij. Belandde in Parijs twee maal in een psychiatrische inrichting.

De moeite waard: Un homme si simple; 1925. Chalet, 1926. Délires, 1927. In 1999 verscheen een biografie over hem van Frans Denissen.

Stig Dagerman (1923-1954) De levende stilte van Stig Dagerman

Dagerman was een groot schrijver; Graham Greene schreef over hem dat hij schreef 'with beautiful objectivity.' Had in de jaren 46 tot 49 groot succes met schrijven, maar viel toen stil. Uit wanhoop zocht hij zelf de dood door zich te verstikken met het gas van de auto in zijn garage. Beschreef de universele problemen van moraal en geweten. Angst, schuld eenzaamheid,

Dagerman was een onwettig kind. Hij had geen ouders, alleen zijn grootouders.

Zijn bekendste romans zijn Natte sneeuw, Het verbrande kind; Bruiloftslied. 'Het leven is één uitgestelde zelfmoord.' Altijd is hij op zoek naar de onaanraakbare rust van het water. Zie de titel: de Levende Stilte van Stig Dagerman, Jeroen Brouwers.

Dagerman werd anarcho-syndicalist.

Jean Améry, (1912-1978), Oefeningen in nergens bij horen.

Jean Améry (anagram van Hans Maijer.

In zijn leven deden zich een aantal zelfmoordgolven voor: Het verdwijnen van achtereenvolgende werelden werd door zelfmoorden gemarkeerd.

In het boek Het Wenen van Wittgenstein (1973) geven Allan Janik en Stephen Toulmin een lijst van schrijvers die de hand aan zichzelf sloegen bij het verdwijnen van het Habsburgse Rijk. Voorbeelden: Otto Weininger, (Geschlecht und Charakter), Ludwig Boltzmann, Otto Mahler, Eduard van der Nüll, Richard Gerstl, wellicht Georg Trakl, 2 of 3 broers van Ludwig Wittgenstein enz.

De tweede periode was die van de Hitlerterreur. Bovenaan: Hitler zelf, met Goebbels, Himmler, Bormann, Göring, en vele vele anderen hoge militairen, politici, kampbeulen.Verder aan de goede kant: Kurt Tucholsky, Stefan Zweig, Eugen Gottlieb Winkler, Klaus Mann.

Primo Levi probeerde Amëry te steunen, maar pleegde ten slotte ook zelfmoord.

Hand an sich legen: een etalage van belezenheid van Améry.

Twee toegiften:
Een Duitse professor, Robeck genaamd (1672-1735)

Robeck schreef een apologie van de zelfdmoord. Hij beïnvloedde daarmee o.a. Voltaire, hij wordt instemmend genoemd in Candide.

Ook iemand als Thomas More(1478-1535) verdedigde de zelfmoord. het hoorde bij het zelfbeschikkingsrecht van de mens.

In 2011 werd een fotografische herdruk uitgegeven van Robecks Exercitio Philosophica enz. (sive morte voluntaria philosphorum enz.)

Pierre-Jean de Béranger, 1780=1857

Ach! Alle twee dood. Over Victor Escousse (1813-1832) en Auguste Lebras (1816-1832). Eerste regel van een gedicht door Pierre Jean de Béranger. Le Suicide.

'Ach! Alle twee dood in die afgesloten kamer
waar de kolendamp nog niet is opgetrokken.'

II. De versierde dood
Een dossier over zelfmoordclubs, zelmoordsekten, Russische roulette en andere zelfmoordspelen
over de veronderstelde invloed van films, popmuziek en strips op suïcidaal gedrag van jongeren
over psychowetenschap en zelfmoord
over nog tal van verschijnselen en mysteries rondom de zelfverkozen dood.

Met veel voorbeelden, waarbij soms het verschil tussen euthanasie en zelfmoord niet groot is ('De Ziekensociëteit'). Maar ook religieuze fanatici, bijvoorbeeld de aanhangers van het katharisme, einde middeleeuwen. Soms met seksuele verbanden. Clubs van zelfmoordenaars die er een spel van maken, met kaarten, of auto's, of als loterijspel. Zelfmoordpacten kwamen voor, en ook groeps-zelfmoorden.
Er komen veel zelfmoorden in stripboeken voor, reden waarom die vaak verboden werden. Dezelfde invloed werd verondersteld van films uit te gaan. Vooral over Russische Roulette schrijft Brouwer veel. Ook A Clockwork Orange, Verder het achterstevoren draaien van popmuziek, waar aansporingen tot zelfmoord van uit zouden gaan,
Het historische duel wordt nog genoemd, en het zich dood eten: La grande Bouffe.

Over zelfmoord verschenen in de loop der tijd enige studies.
Brouwers haalt N. Speijer aan, Het zelfmoordvraagstuk, 1969,

die zich afvraagt of er wel zelfmoordclubs bestaan.
René Diekstra schreef in 1981 Over Suicide

Diekstra durft een stapje verder te gaan; hij veronderstelde wel dat er zelfmoordclubs bestonden. .
Robert Louis Stevenson schreef, The Suicide Club, 1894. Een spannend boek.

Belcampo beschrijft een soort zelfmoordclub in het verhaal 'De surprise'.

heruitgave 2015

Willem Melchior, De roeping van het vlees,

'Wij rusten niet voor u rust.'

Van de Spanjaard Enrique Vila-Matas verscheen in 1991: Suicidos ejemplares, vertaald als Voorbeeldige Zelfmoorden, met een zelfmoordclub, Het genootschap van Sympathisanten van de Nacht van De Zwarte Iris.

Vereniging van vrienden van de zelfmoord, uit het Boek Selbstmörder, van Emil Szittya, 1925.

Guy de Maupassant, l'Endormeuse, de slaapbank, 1889

'Wij hebben de dood opgevrolijkt, wij hebben hem versierd.' Uit De Maupassant.

Brouwers noemt in dit 'clubverband' ook nog het 'humane en edelmoedige plan' van Alfred Nobel: voorstander van euthanasie.

Zelfmoord kwam aan het eind van de 19e eeuw zo vaak voor, dat men sprak van 'de nieuwe pest.
Instituut voor euthanasie: 1919, L'art de mourir, door psychiater Binet-Sanglé

Boek van 1919.

Hotel de Einder: 1993, Jan Hilarius, Humanistisch Verbond.

Hilarius, van Stichting De Einder

Het voorstel en de tegenwerping van Max Frisch, 1911-1991: maatschappij verjongen

In dit boek van Frisch komt de zelfmoordclub voor.

III. Verspreide opstellen
'Vrijheid is gewoon een ander woord voor niets te verliezen.' Ter herinnering aan Janis Joplin.

'Ik kan niet slapen. Ik ga tobbend naar bed en word iedere ochtend tobbend wakker, tobbend dat ze hebben ontdekt dat ik echt niet kan zingen.

1943-1970, twee weken na Jimi Hendrix.'

De film The Rose is gebaseerd op haar levensverhaal. Joplin had een enorme sekshonger en was verslaafd aan drugs. Ze stierf na een shot pure heroïne.

Klaus Mann 1906-1949

Harry Mulisch schreef over hem , hij was bij Klaus toen die nog in Amsterdam was voor een lezing over zelfmoord.

Er was veel noodlottigs in het leven Klaus. Volgens Mulisch pleegde hij zelfmoord omdat hij de zoon van een tovermeester was. Zou hij ooit uit diens schaduw kunnen komen, vroeg Klaus zichzelf af.

Thomas Mann zelf was nogal koel tegenover zijn zoon. Volgens hem leed Klaus ook aan Todessehnsucht.

Het aards paradijs in Ukkel: over de schilder Tinus van Doorn.

Tinus van Doorn; maakte samen met zijn vrouw een eind aan zijn leven onder druk van het naziregime

Met D. Tol naar de bedriegertjes
Bij een boekje over zelfmoord en letterkunde.

Brouwers schrijft sterk polemisch tegen dit boekje.

'Men eerde maar laakte eveneens zijn moed.'

Meesterkoks en hun einde.

Maurice Edmond Sailland, oftewel Curnonsky, met de eretitel 'Prins der Gastronomen'.

Werd in de tweede helft van zijn leven zeer geplaagd door ernstige jicht. Wierp zich toen hij 83 was uit het raam.

Francois Vatel 1631-1671

Het feest in Chantilly, dat voor Vatel zijn laatste werd.

Francois Vatel pleegde zelfmoord omdat hij vis op het menu had staan. Die had hij besteld bij diverse havens. Toe de eerste lading aankwam, meende hij dat alles was. Veel te weinig voor het enorme gezelschap. Hij overleefde deze schande niet, zei hij, en doorstak zich. Later die dag kwamen de andere ladingen aan. Hij was kok aan het hof van de prins van Condé. Dit verhaal is terug te vinden in een van de brieven van Mme de Sévigné.

'... is gelijk het lot der dieren'
Begaan dieren zelfmoord?

Eerst zoekt Brouwers het in zelfmoord in fabels. Hij vertelt de fabel van de slang en de wesp, van Esopus:

Een wesp ging op de kop van een slang zitten en kwelde hem door hem voortdurend te steken. De slang, gek van de pijn en niet wetend hoe hij zich anders op zijn kwelgeest kon wreken, hield zijn kop voor het wiel van een wagen, en zo kwamen zij samen om.

Verhalen over zelfmoord bij dieren bestaan al sidns de Oudheid. Maar ook tegenwoordig ontstaan ze nog: zie het bericht uit de Moskovski Komsomolets, over een collie die van 9-hoog omlaag springt na de dood van zijn baasje.

In hagiografieën komt het voor. Tal van voorbeelden doen twijfel rijzen over de vraag of dieren in staat zijn welbewust het eigen leven te beëindigen.

Voorbeeld: spinnen die steeds indolenter blijven zitten in hun web?

Een Engelse predikant, John Donne, tijdgenoot van Robert Burton, schreef een boek waarin hij zelfmoord zonder enige restrictie goedkeurde. Dit erudiet werk heet Biathanatos, en bevat de stelling dat zelfmoord verdedigbaar is als een natuurlijke daad omdat ook de dieren er de neiging toe vertonen. 'Want het lot der mensenkinderen is gelijk het lot der dieren,' zegt de Prediker. Helaas bevat de zelfmoordcatalogus ook het faliekant foute voorbeeld van de pelikaan. Dat pelikanen zichzelf soms doden is een vrome legende.

Een jonge John Donne

Een oudere John Donne, 1572-1613

Zijn boek over zelfmoord

Boek van Ivo Michiels, met een verhaal over zelfmoord bij schorpioenen.

In dit boek van Ivo Michiels een verhaal over een door brand ingesloten schorpioen die zich in doodsangst zelf doodsteekt.

Dit gegeven komt ook voor bij o.a. Céline.

Het verhaal van de lemmingen die massaal zelfmoord plegen: dat gegeven is geen zelfmoorddrang, maar gevolg van uitputting; ze laten zich in hun fanatieke voortvarendheid door geen gevaar of afstand weerhouden.

Ze trekken omdat er overbevolking heerst (in de toendra's van de poolgebieden waar ze geboren worden) en zoeken nieuwe leefgebieden. De routes worden steevast gevolgd.

Lemming, familie van de woelmuizen; populatie wisselt erg.

Film White Wilderness van Walt Disney. Hoe een mythe in stand gehouden werd. Film van 1958.

We zien zich hier het drama van de zich in zee stortende lemmingen voltrekken, Allen kwam later de waarheid naar boven: ; 'De beestjes waren gevangen door Eskimo's, die er $ 0,25 per stuk voor kregen. Wat werd voorgesteld als een op drift geraakt lemmingenleger, bestond in werkelijkheid uit een handvol nerveuze diertjes die van boven van de 'rots' werden geduwd, beneden uit de 'zee' werden geplukt, opnieuw boven van de 'rots' werden afgekeild enzovoort. Het berglandschap was van karton, de zee was een stilstaand watertje met machinaal opgeklopte golven, de mooie blauwe lucht was geschilderd.'

Vermoedelijk wel echt was de zelfmoord van de oudere chimpansee Nikkie (bekend van Haanstra's film over het sociale leven van de chimpansees. Nikkie nam een noodsprong,k wam in het water en verdronk. Er waren geen andere apen bij. Bezoekers zagen hem die sprong nemen.

De reden was vermoedelijk dat de machtsstrijd tussen hem en een jongere soortgenoot in zijn nadeel was beslecht. Hij zou zich in de natuur hebben teruggetrokken. Hier kon hij geen kant uit, deed een ferme sprong en stierf.