Studiebol: Livia Augusta, De machtigste vrouw van Rome

Op de omslag van het boek een foto van een schilderij van de schilder Cesare dell'Acqua, 1821-1904: keizerin Livia bij de druivenoogst.

Oorspronkelijke Engelse uitgave.

Ik wist vrijwel niets van de geschiedenis van de Romeinen, voordat ik aan dit boek begon. Eenmaal aan de slag, werd ik ook direct wat ontmoedigd: ik vond de stamboom voorin niet verhelderend, met veel dezelfde namen... Ik kon ook niet een-twee-drie terugvinden wie in het verhaal paste bij wie in de stamboom....

Maar al lezende viel het me juist weer reuze mee: Ik heb maar gewoon door gelezen, ook als ik de persoon niet onmiddellijk kon plaatsen. Wat verhelderend werkte was het inzicht, dat bepaalde namen veranderden: Octavianus werd Augustus. Het is een weet. Ook maakte de geschiedenis wel duidelijk wie wie is, wie wie adopteerde (of vermoordde), en in welke tijd je zit.

Er wordt wel wat heen en weer gesprongen in de tijd.

Ik geef vooraf een kort overzicht van het ontstaan van Rome, hopelijk verheldert dat wat.

Romulus en Remus waren twee broertjes, die door hun familie werden verstoten, en door een wolvin werden opgevoed.

Hét beeld van Rome: Romulus en Remus, gevoed door een wolvin.

Toen ze groot waren, kwam het tot een bloederige twist, waarbij Romulus Remus doodde. Romulus werd koning en stelde de sennex in, een groep van wijze mannen. Deze senaat werd het belangrijkste politieke orgaan.

Senaat, een oud Romeins politiek instituut. Bevond zich in het Forum Romanum.

Later veranderde de staat van koninkrijk naar Republiek (Res Publica) onder leiding van magistraten en geadviseerd door de senaat.

Er werd onderscheid gemaakt tussen patriciërs en plebejers.

Tijd van het eerste Triumviraat; 43-33 voor Christus.

Ook de Republiek verloor weer aan macht, en Rome werd een dictatuur; in 60 voor Christus werd Julius Caesar (100-44 voor Christus) uitgeroepen tot eeuwige dictator. Maar zijn adoptiefzoon Brutus vermoordde hem. Het rijk werd in drieën gesplitst: Marcus Antonius kreeg Syrië en Egypte; Gaius Octavianus kreeg Hispanje en Gallië, en Marcus Lepidus kreeg Afrika.

Hier de driedeling van het rijk, 2e Triumviraat 59-53 voor Christus. Groen is Octavianus, donkerblauw is Marcus Antonius, lichtblauw zijn de bondgenoten van Marcus Antonius.

Hier de bijbehorende machthebbers.

In 31 voor Christus versloeg Octavianus Marcus Antonius in de Slag bij Actium. Octavianus werd toen alleenheerser met de titel Augustus, de Verhevene. In 27 voor Christus werd hij de eerste keizer van Rome.

Rijk van keizer Augustus

Forum Romanum; centrum van Rome op politiek, economisch en religieus gebied.

Er stonden tempels, winkels (tabernae), later banken, gerechtsgebouwen (basilicae), het senaatsgebouw (de Curia Julia) en triomfbogen. Hier werden trimoftochten gehouden, maar ook gladiatorenvoorstellingen gehouden.

Voordat ik nu overga tot de hoofdmoot van dit blog: het boek over Livia Drusilla. Augusta, geef ik nog wat toepasselijke afbeeldingen.

Dit is een beeld van Livia Augusta.

Zo moeten de Imagines maiorum er ongeveer uit hebben gezien: de voorouderlijke maskers, die in de zogenaamde armaria (nissen in het atrium) bewaard werden, en meegedragen in de stoet bij begrafenissen. Deze hierboven zijn echter nieuw gemaakt. Het zijn bovendien vrouwenmaskers, die niet bestonden in het masculiene Romeinse Rijk.

Hier zien we een Romein met de imagines mairorum.

Afbeelding van een atrium; het atrium was een van de belangrijkste ruimtes van een huis.

Reconstructie van een atrium; ik herken geen armaria.

Huisaltaar voor de lares met een afbeelding van de twee lares en Augustus. Huis van de Vetti, Pompeï. Lar = Romeinse huisgod.

Het is verder van belang te weten tegen welke achtergrond Matthew Dennison zijn boek schrijft. Livia Augusta is namelijk tot nu toe door historici beschreven die vele jaren, soms een paar honderd jaar ná haar leefden, Zij gaven een ongelooflijk slecht beeld van haar. Met name zijn dat Tacitus, maar ook, van recenter datum, Robert Graves.

Publius Cornelius Tacitus, consul, historicus, schrijver en redenaar. 56-117. Wordt vaak als de grootste historicus gezien. Hij had nooit een goed woord over voor Livia, terwijl Dennison vindt dat hij zijn beweringen nergens staaft.

Een ander die een vernietigend beeld geeft van Livia, is de schrijver Robert Graves. Zijn boek I, Claudius, is ook verwerkt tot een destijds bijzonder populaire tv-serie. Met Livia als verschrikkelijke stiefmoeder en gifmengster. Dennison ontkracht dat beeld keer op keer.

Oorspronkelijke Engelse uitgave.

Robert Graves, auteur van I, Claudius, en van Goodbye to All That. Dat laatste boek gaat over zijn ervaringen in de Eerste Wereldoorlog. Hij streed o.a. in de Slag bij de Somme. Zie mijn blog Dat hebben we gehad.

Het boek Livia Augusta begint met een parallel met de film Kind Hearts and Coronets, een hele leuke film die de televisie in 2014 nog uitzond op Oudejaarsavond. Ik heb hem toen gezien en erover geblogd. Alec Guiness speelt in een 8-dubbele rol, het verhaal gaat over het geslacht d'Ascoygenes dat uitgeroeid moet worden. Dennison pakt deze vergelijking op in verband met de slechte naam die Livia in de geschiedschrijving heeft: ten minste zo veel moorden zou zij op haar geweten hebben.

Dvd-omslag, film uit 1949, nog altijd leuk!

Ik ga nu het boek kort verslaan aan de hand van de titels, of beter: de motto's van de hoofdstukken. Dennison volgt namelijk diverse geschiedschrijvers, van wie hij steeds een markant citaat aanhaalt, dat hij op de betreffende periode in Livia's geschiedenis laat slaan.

Daar gaat ie:

Titels hoofdstukken:

1. 'Superbissima': dat was benaming die Livius gaf aan de de familie van de Claudii: buitengewoon verheven. In deze familie werd Livia Drussilla geboren, 30 januari voor Christus, in Fundi. Een patriciërsfamilie, uiteraard. (Patriciërs hadden de macht, en stonden tegenover de plebejers of het plebs.

Titus Livius, Romeins geschiedschrijver t.t.v Augustus.

2. In den beginne... waren er de Claudii; grondlegger van deze Gens Claudius was Attius Clausus; even hardvochtig als vastberaden. De Claudii hadden gedurende 475 jaar de macht, d.w.z. de hele levensduur van de Republiek. Een van de telgen uit dit geslacht legde de via appia aan en de aqua appia.

Via Appia; Livia's geboorteplaats Fundi lag aan deze weg.

Dit is niet de Aqua Appia, maar het Romeinse Aquaduct in Spanje, Segovia.

3.'Vrij van schuld': dit is een dichtregel van Horatius, 'Romein, je bent wellicht vrij van schuld / maar niettemin zul je de schuld der vaderen boeten.' Het slaat op de zeer strenge moraal die werd gepredikt, maar in de praktijk al lang werd losgelaten. Alleen Livia had een ijzeren zelfdiscipline, daaraan konden maar weinigen tippen.

Quintus Horatius Flaccus, dichter, 65 - 8 voor Christus.

4. 'Mannelijke denkkracht': Deze eigenschap kreeg Livia toegedicht door de Joodse filosoof Philo. Hoewel ze goed onderwezen was door een pedagogus, legde ze zich met veel verve toe op activiteiten die vooral in vrouwen werden gewaardeerd, zoals het thuisweven. Intellectuele vrouwen werden gewantrouwd.

Afbeelding van Penelope; deze Griekse mythe moet Livia gekend hebben. Penelope weefde overdag, en haalde haar werk 's nachts weer uit, zodat ze niet hoefde te trouwen met een ander en Odysseus trouw bleef.

Philo van Alexandrië.

Beeld van een pedagogus (slaaf) met zijn leerling.

5. Een jongeman uit een edel geslacht, met aangeboren talent en bescheidenheid? Betiteling van de eerste echtgenoot van Livia, Tiberius Claudius Nero, door Cicero.

Marcus Tullius Cicero, 106-43 voor Chr. Redenaar, politicus, advocaat en filosoof. Maakte de overgang naar keizerrijk mee, en speelde er zelf een rol in. Gaf een gekleurd beeld van de geschiedenis.

Het huwelijk was het doel voor een Romeins meisje. Er waren toentertijd nogal wat turbulentiën in Rome, o.a. de moord op Julius Caesar, 42 voor Christus. Livia's vader zocht als echtgenoot voor haar uit Tiberius Claudius Nero. Livia kreeg met deze Nero twee zoons, Tiberius en Drusus. Cicero had hem ook even op het oog voor zijn dochter Tulia.

Patria potestas: de macht van de vader; rechts de pater familias. Livia is zich haar leven lang bewust gebleven van haar tweede plaats in het gezin.

Beeld van een familie onder Augustus; zo zag Augustus zichzelf ook graag omringd door kinderen, stiefkinderen, adoptiefkinderen.

6. 'De nacht zou eeuwig duren.': Citaat uit Vergilius, het slaat op de 'vulkanische sluier' die een jaar bleef hangen, na een uitbarsting van de vulkaan de Etna op Sicilië. Het was het jaar 44 voor Christus, het jaar van de moord op Caesar.

Uitbarsting Etna december 2015.

Publius Vergilius Maro, 70-19 voor Christus.

Na Caesars dood trad de tijd in van het tweede triumviraat (driemanschap).Het huwelijk van Livia vond plaats. Het was de tijd van de zogenaamde proscripties, vogelvrij verklaarde tegenstanders; een tijd van terreur dus.

Een ander woord voor proscriptie is eenvoudig: dodenlijst. Willem van Maanen en Marco Poelwijk schreven dit boek over het bloedige verleden van keizer Augustus, zoals ze dat vonden bij Appianus en Cassius Dio

7. Vluchteling.

Citaat van de historicus Velleius Paterculus; het leven is onzeker, we weten niet wat Vrouwe Fortuna doet. Livia, die uitblinkt in afkomst, deugdzaamheid, en uiterlijke schoonheid, uit-stekend boven alle Romeinse vrouwen... is op de vlucht.

Marcus Velleius Paterculus, geschiedschrijver 19v tot 31 na Chr.

Livia's vader had zelfmoord gepleegd. Livia had haar eerste zoon gekregen, Tiberius. Haar man had op de verkeerde gewed, op Marcus Antonius. Het politieke tij keerde niet, drie jaar zwierven man en vrouw en kind rond.

8. 'De grilligheid van het lot.'

Uitdrukking van Cassius Dio: Octavianus' vrouw Scribona is zwanger, Livia, 19 jaar, ook. Drie dagen na de bevalling van Drusus, haar tweede zoon... trouwt Livia met Octavianus.... de man door wie ze verbannen was geweest.

Lucius Cassius Dio, Romeins senator van Griekse afkomst, geschiedschrijver 2e/3e eeuw na Christus; prototype van de geromaniseerde Griek.

Scheiden deed Augustus met gemak! Livia trouwt dus met iemand die eerst een gezworen vijand was. Was ze op zoek naar veiligheid?

9: 'Een voorbij vliegende adelaar.' Citaat van Suetonius: vlak na de huwelijksvoltrekking van Octavianus en Livia vloog er een adelaar over met in zijn bek een witte kip, die weer een lauriertakje in de bek had. De kip werd verzorgd en de laurier geplant, beide floreerden, hetgeen als een zeer gunstig voorteken werd gezien. Velen stelden hun vertrouwen in voortekenen.

Suetonius

Met zijn levenswerk, the twelve Caesars.

10. De prijs van comfort.

Dit hoofdstuk gaat in op de huwelijkse voor- en nadelen van het huwelijk van Livia en Octavianus. Rijkdom was beslist een groot voordeel. Octavianus erfde bovendien het aanzien en de eer van de Claudii. Livia moest echter wel haar twee zoontjes door haar eerste man laten opvoeden.

11. 'Geen magische incantatie zal je een moeder maken.' Ontleend aan de Fasti van Ovidius.

Publius Ovidius Naso, 43 voo, 17 na chr.

Het slaat op het feit, dat het huwelijk van Livia en Octavianus kinderloos bleef. Dit feit gaf veel geschiedschrijvers, soms vele eeuwen na dato, aanleiding om van Livia een heerszuchtig, moordend monster te maken, die er alles aan deed haar eigen zoons op de troon te krijgen.

12. Aan de zijde van de godin.

Op die plaats stond Cleopatra, in de tempel van Venus Genetrix.

Cleopatra

Restant van de tempel Venetrix, ingewijd in 46 voor Christus door Julius Caesar.

Marcus Antonius, minnaar van Cleopatra; hij had drie kinderen met haar. Hij en zij pleegden zelfmoord na de nederlaag tegen Octavianus. Zij met een aspisadder tegen de borst.

Met zo een aspisadder tegen de borst pleegde Cleopatra zelfmoord.

Deze zou de stammoeder zijn van de Julische clan, volgens Julius Caesar. Cleopatra werd in haar thuisland Egypte gezien als een vrouw met goddelijke status, en geassocieerd met de Nijlgodin Isis. Cleopatra moest de godin feitelijk in de schaduw stellen.

Isis, Egyptische vruchtbaarheidsgodin.

Maar Cleopatra kreeg veel kritiek: ze had een extreem exotisch uiterlijk, te veel sieraden, te veel verf, te veel eunuchen.

Octavianus versloeg haar geliefde, Marcus Antonius. (Hij was de wettige echtgenoot van zijn zuster Octaviana.)

Afbeelding van de Slag bij Actium, 31 voor Christus, voor de kust van Griekenland. Marcus Antonius en Cleopatra verloren hier hun gehele vloot.

Caesar Augustus, keizer van 27 voor Christus tot 14 na Chr. De naam Caesar kreeg de betekenis van keizer.

Octavianus' zus Octaviana en Livia moesten zich modelleren naar het beeld van de hoogstaande Romeinse vrouwen. Dus flink verschillen van die decadente Cleopatra! Portretten dienen dit beeld uit te dragen. Beiden droegen een kenmerkend kapsel, de zogenaamde nodus, een kapsel met een kuif op het voorhoofd en een lage knot in de hals. Beheerst en strak, in tegenstelling tot het weelderige exotisme van Cleopatra.

Livia in Egyptische basalt, 31 v Chr. Louvre

Het echtpaar Augustus-Livia, zij met de nodus.

Nog een paar afbeeldingen met de nodus; ik weet niet of het alleen om Livia gaat, of misschien ook om Octaviana.

13. Onschendbaar. Er kwam een moreel reveil van Octavianus, dat een terugkeer naar een rooskleurig republikeins verleden eiste. Octaviana en Livia werden onschendbaar verklaard, er mochten standbeelden van hen verschijnen.Hun status werd hoger die die van de Vestaalse maagden. (Priesteressen in dienst van de godin Vesta. Zij moesten het vuur in de tempel eeuwig brandend houden.)

Zicht vanaf de Palatijn op het Atrium Vestae; hierin dus de Vestaalse maagden.

Schilderij 1902, in de tempel van Vesta.

Door de onschendbaarheid van Octaviana kon het overspel van Marcus Antonius (met Cleopatra) gezien worden als een aanval op de Romeinse staat. Een dergelijke misdaad rechtvaardigde oorlog als bestraffing.

De standbeelden impliceerden dat Octaviana en Livia een rol speelden in het openbare leven. De onschendbaarheid wees op een meer dan menselijke status. Livia kreeg een vorm van onafhankelijkheid en persoonlijke rijkdom voor zichzelf. Het zaad was gezaaid voor latere vergoddelijking.

14: 'Een lieflijk uitzicht met minimale kosten.' Uit de Naturalis Historia van Plinius.

Naturalis Historia

Plinius de Oudere

Boek door Brettschneider, over de villa van Livia.

Ruïne van de villa van Livia, Prima Porta

Detail van het wandtapijt uit de villa van Livia

Dank zij de onschendbaarheid van Octaviana kan Augustus dus Marcus Antonius verslaan, zoals al gezegd, in de Slag bij Actium, Marcus Antonius en Cleopatra plegen beiden zelfmoord, en Rome ziet een tijd van vrede tegemoet.

Livia zet een volgende stap om een eigen imago te creëren: liefde voor 'de natuur': zorgvuldig ontworpen huizen en tuinen met zuilengalerijen, waarvan de muren beschilderd waren met fijne voorstellingen, aldus 'een lieflijk uitzicht met minimale kosten' creërend. Als Dennison advocaat van de duivel zou spelen, zou hij kunnen zeggen, dat zo wellicht gemakkelijk de stap gezet kunnen zijn van natuurliefhebster naar... gifmengster...

15. 'Een man en zijn familie dienen als partners samen te leven.' In 33 of 32 v. Christus sterft Nero, de ex-man van Livia. De zoontjes komen in het huis van Octavianus, maar ook de kinderen van Marcus Antonius, en de dochter van Octavianus uit zijn eerste huwelijk. Kortom, al die kinderen en stiefkinderen werden deel van een groter geheel. Tiberius wordt verloofd op 9-jarige leeftijd met Vipsania Agrippina.

Vipsiana; later in zijn leven wordt Tiberius weer gedwongen van haar te scheiden.

´Mijn ideaal ' zou Octavianus gezegd hebben volgens Cassius Dio ' is dat we geoorloofd samenwonen in huizen vol nakomelingen, dat we de goden mogen naderen met onze vrouw en kinderen, dat een man en zijn familie bij elkaar leven als partners die heel hun fortuin in gelijke mate op het spel zetten en op dezelfde manier genoegen ontlenen aan de hoop die ze op elkaar vestigen.´

16. ´Ze dwongen hem, naar het scheen, om de alleenheerschappij te accepteren.

Het is het jaar 23 voor Christus, er zijn veel slechte voortekenen: er heerst tyfus, neef Tiberius sterft, er zijn branden en overstromingen. Octavianus wordt keizer Augustus, de verhevene.

Cassius Dio doet verslag van de rede die Octavianus hield voor de senaat, waarbij hij de macht zogenaamd bij de senaat legde. Op. 145 is te lezen hoe slim hij die redevoering houdt, waarbij de Senaat hem a.s het ware dwingt de alleenheerschappij te accepteren..

Livia nu de vrouw van de princeps Augustus. Augustus kiest Marcellus, de zoon van zus Octavia, als opvolger (waarmee hij de erfopvolging instelt). Maar Marcellus sterft, 23 voor Christus. Voor Octaviana is het een enorme klap, waar ze niet meer bovenop komt, volgens Seneca.

Lucius Aeneas Seneca

17. ´Geboren uit zijn heilige bloed': tekst, toegeschreven aan Agripina, de jongste dochter van Julia, kleinkind van Augustus. Het was haar overtuiging van eigen goddelijkheid, die begon met Augustus. Livia deelt in die adoratie. De heersers komen van mens tot godheid.

18. 'Haar heilige ambt'. Na de dood van Augustus werd Livia aangewezen als zijn priesteres door de senaat. Ze gaven haar ook het recht om vergezeld te worden door een lictor 'wanneer zij haar heilig ambt uitoefende'.

Lictor; vergezelde de hoogste Romeinse ambtenaren. Droeg fasces, roedenbundel met een bijl erin. Symbool van hun rechtsmacht.

19. 'Als jou iets overkomt... is dat ook mijn einde.'

Het gaat slecht met de gezondheid van Augustus. Hij lijdt aan veel kwalen, Livia was bang dat bij zijn overlijden ook haar positie verloren zou zijn. Cassius Dio schrijft deze uitspraak aan Livia toe.

20. Drie steden in Judea. Drie steden aldaar ontving Livia op hoge leeftijd als legaat van Salomé, de zus van Herodes de Grote. Het was een teken van de warme vriendschapsband tussen de twee vrouwen. Het was een zeer groot legaat.

Herodes de Grote. Er is geen afbeelding te vinden van zijn zus Salomé. Wel vele van zijn dochter, de Salomé die Johannes de Doper liet onthoofden. Zij is naar haar tante genoemd.

21. 'De man in een dergelijke verbintenis zou boven alle anderen verheven worden.' Dit was een uitspraak Tacitus over een huwelijkskandidaat voor Julia, dochter van Augustus.

22. 'Buitengewoon deugdzaam.' Dit is één van de vleiende beschrijvingen van de dichter Ovidius waarmee hij probeerde zijn verbanning naar het Roemeense Tomi (8-17 na Christus) op te heffen. Hij wilde ermee op het gemoed van Livia werken. Haar kuise manier van kleden - de stola - werd geprezen.

Dennison beschrijft de stola ergens als een soort soepjurk.

Dan had je ook nog de tunica. Voor mij is het geheel een beetje verwarrend.

Augustus zelf was intussen verre van deugdzaam. Stola was dan wel een vormloze soepjurk, maar wel een 'insigne van kuisheid,' weer volgens Ovidius.

23. 'Tiberius dichter bij Caesar': uitspraak van Velleius, toen Augustus zijn enige dochter Julia liet trouwen met Tiberius (die gedwongen moest scheiden van de eerder genoemde Vipsania). Het was een tijd van veel verliezen: Marcus Agrippa stierf(man van Julia, die zwanger was van haar 5e kind), Octaviana, en vooral de tweede zoon van Livia, Drusus. Al deze sterfgevallen gaven veel verdriet in de keizerlijke familie.

Door het huwelijk met Julia staat Tiberius dichter bij Caesar, als stiefzoon én schoonzoon van Augustus.

24. 'Wat zou ik nog meer van de onsterfelijke goden kunnen vragen?'

Dit hoofdstuk beschrijft de val van Julia, Octavianus'/Augustus' dochter, die zich publiekelijk overgeeft aan seksuele uitspattingen. Augustus was al bijna een god, wat zou hij nog meer van de onsterfelijke goden kunnen vragen? Deze woorden zou hij gesproken hebben bij de inwijding van de tempel van Mars Ultor op het Forum Romanum. Zegsman is Cassius Dio. Vlak hierna kwam de val van Julia. ('Zij liet geen enkele vrouwelijke schanddaad ongedaan.')

Ruine van de tempel van Mars Ultor, Forum Romanum.

Voor Augustus was dit vreselijk, Tiberius was weg naar Rhodos, Julia schoffeerde zijn wetten van kuisheid en hoge moraliteit.

25. 'Wat morgen zal zijn, moet je niet vragen.' (en welk aantal dagen het Lot ook zal geven, tel dat als winst.)

Dit is een advies dat Dennison haalt uit de Oden van Horatius. Het slaat op de onzekerheid die Livia moet kwellen na de tien jaar dat Tiberius weg is naar Rhodos.

Horatius

De keizerlijke harmonie binnen het gezin was wel heel ver te zoeken, het ging slecht met Livia's oudste zoon Tiberius, de tweede was dood en stiefdochter Julia was verbannen wegens stuitend gedrag.

26. 'Altijd durende veiligheid.' Uitspraak van Velleius Paterculus. Met Tiberius op de troon kwam er 'nieuwe hoop op altijddurende veiligheid en eeuwigheid van het Romeinse Rijk.

De terugkomst van Tiberius zou garant moeten staan voor altijd durende veiligheid. De kleinzonen van Augustus, Gaius en Lucius, zoons van Julia, waren dood. Voor Tiberius voelde Augustus oprecht genegenheid. Tiberius moest zich vooralsnog alleen nog niet met staatszaken bemoeien.

27. Zuiverder dan Parisch marmer?

Parisch betekent van, of afkomstig van van Paros, Grieks eiland.

Dit hoofdstuk geeft inzicht in het huwelijk van Augustus en Livia. 52 jaar lang zijn ze getrouwd geweest. Livia was scrupuleus kuis, maar hielp haar man wel bij het verkrijgen van meisjes om te ontmaagden, aldus Suetonius. Augustus was een schuinsmarcheerder, maar bleef wel bij Livia, ook toen ze geen kinderen van hem kreeg. Zijn laatste woorden waren voor haar. Zij omringde zich na zijn dood met beelden van hem van zuiver Parisch marmer.

Augustus van Primaporte', 20 na Christus, dus vlak na Augustus' dood.

28. 'Bloedrode kometen.' kondigden dood Augustus aan, aldus Cassius Dio. Augustus stierf 19 na Christus.

29. Augusta. Livia wordt post mortem door haar man geadopteerd als dochter. (Dat kon dus best: zowel echtgenote als dochter zijn!) Tiberius volgt Augustus op als keizer. Livia's adoptie door Augustus veroorzaakt wrijving tussen zoon en moeder, die de adoptie beiden verschillend interpreteren. Zij zag het als een soort vrijbrief zich overal mee te bemoeien, maar in de Res Gestae Divi Augusti wordt zij niet eens genoemd.

30. Boven de wet? 'Zijn moeder Livia wekte zijn wrevel.' (Suetonius)

Dit conflict leidt er uiteindelijk toe, dat Tiberius zijn moeders begrafenis in 29 na Christus niet bezoekt. Ze wordt eenvoudig begraven, ondanks het feit dat ze puissant rijk was.

Tiberius is het kwaadst om het feit, dat Livia brieven laat circuleren van wijlen Augustus over het moeilijke karakter van Tiberius.

31. Boven de wet? Uitspraak Tacitus, die Livia eigenlijk keer op keer beschuldigt van de ergste dingen. Het ging erom, dat ene Piso de corruptie wilde aanpakken jegens een vriendin van Livia. Die vriendin zocht toen een vrijplaats in haar paleis. Het probleem werd tactvol opgelost, waarbij Livia de schuld voldeed, en de corruptie toch werd aangepakt. Zo had ze dan wel niet de macht van de senatoren, ze kon wel degelijk iets bereiken.

Epiloog: 'Zonder spijt bent u uw weg gegaan.' Tekst uit Kind heart and Coronets, 'Lady Clara Vere de Vere, er staat een spook in uw huis. de bloedschuld staat voor uw deur. Zonder spijt bent u uw weg gegaan.'

Men zou allerlei vreselijke sterfgevallen aan Livia toe kunnen schrijven, zoals Tacitus en Robert Graves hebben gedaan. (En zoals in Kind Hearts and Coronets gebeurt.) Maar Dennison meent te hebben aangetoond dat ze zonder spijt haar weg is gegaan. Wel degelijk haar positie en die van haar kinderen veilig stellend, maar precies levend volgens de idealen van die tijd. .