Ik ben de kleine dochter... en meer uit Ik blijf van hem dromen, Jan de Bas en Arie Bijl, 2019

Bloemlezing

Ik citeerde al eerder uit dit boekje, zie DIT BLOG OVER Werkman.

Ik vind het een prachtig bundeltje, omdat dihcters hierin op eigen wijze hun gevoelens over Jezus vertolken. 

Het ene gedicht spreekt meer aan dan het andere. Ik haal er hier een paar aan. Het volgende omdat aan dit gedicht de titel van de bundel is ontleend: 

Ik ben de kleine dochter van Jaïrus

Ik ben de kleine dochter van Jaïrus.
Ik lig hier op een veel te grote baar.
De dood zit in mijn ogen en mijn haar,
dat, nu de krul eruit is, zonder zwier is.

Ik mis mijn pop, die nu zij niet meer hier is,
slaapt als ik slaap, de vingers in elkaar.
Ik weet dat twee en twee te zamen vier is,
maar nu ik dood ben, is dat niet meer waar.

Waarom had ik daarstraks ook weer verdriet?
Er zou een man die toveren kon, komen,
mij beter maken, maar toen kwam hij niet.

De mensen op het dak en in de bomen
gingen naar huis, maar ik blijf van hem dromen.
Morgen ben ik de eerste die hem ziet.

Ed. Hoornik (1910-1970)

Opwekking van de dochter van Jaïrus, 

Paolo Veronese, 1546.

Het volgende sprak mij aan, omdat er zo roerend wordt gedicht over de kracht van het geloof: 

Jezus

Ik hield van hem

hij keek me aan en zei: kom dan

ik keek terug

en stapte zo uit de boot

zijn blik hield

de mijne omarmd

ik vond niets meer gek

voelde geen water

geen onrust

aan mijn voeten

Mijn vader keek raar

toen ik het vertelde 

en zei: Daar ben je 

niet op gebouwd. Hij

probeerde me te pakken.

Verder geloofde

niemand mijn verhaal

iedereen vond mij gek

een stom kind

hallelujah

ze noemden het een wondergeloof

niet echt dus

Maar wat ik wilde 

zeggen was dit:

zien jullie nou wel

je hebt me geen sprookjes verteld

kijk maar

het klopt

ik heb goed geluisterd

hoor

het klopt

je loopt en 

je ziet het niet eens

al dat water

het maakt niet meer uit

want je ziet hem alleen

En ik dacht

waar jullie zinken

daar loop ik door

en daar ging ik

alleen

Machteld Teekens

Boven: Wonderbaarlijke spijziging

Onder: Jezus en Petrus lopen over het water.

Anonieme Armeense kunstenaar, veertiende eeuw. 

Ik vond het ook treffend, dat er meerdere gedichten in stonden bij kunstwerken. Dat was immers ook bij DIT BLOG OVER Werkman het geval. 

Het volgende gaat over Maria met de dode Jezus op haar schoot: 

Piëta van Michelangelo

Ging dood aan een geloof en werd een nieuw

gelijk. Zij heeft dat nooit gewild; daarvoor

baar je geen kind. Nog dekt ze hem niet toe,

maar houdt hem op haar schoot: groot

lijf ik heb je lief. Misschien was hij ook

moe van al dat eigenwijs en vrouwen

die hem claimden en mannen waarvan geen hem

als zoon erkennen wilde, ging dood gewoon,

noch lam noch hoeder, om stil

te liggen in het marmer van zijn moeder.

Hester Knibbe

Pietà, Sint Pieter, Rome,

Michelangelo

Het volgende is bij een schilderij van Rogier van der Weijden:

 

Het boek

Zij is mijn licht ontkroonde moeder nu,

haar schoot de troon waarop ik kalend

zit; ik ben nooit jong geweest. Ze leest

mij uit het boek dat ons verbindt, maar

zij kent enkel het begin, terwijl ik weet

hoe het straks afloopt met haar kind. Hoe

leg je aan je moeder uit, dat wat je doet

tussen de regels al geschreven staat

en dat het daarom moet. Haar mantel

is van bloed dat even om me

sloot nadat het licht mij

vvor de aarde uitverkoos. Haar

lieveling ben ik, mijn naam de toverspreuk

die in het grootboek van hhar hoofd

in kapitalen staat gevat. Speels

wijs ik hhar op al wat kreukt tussen

het eerste en het laatste blad.

Hester Knibbe.

Bij het schilderij Madonna in rood van Rogier van der Weyden. 

1435 tot 1438

Het is maar een greep uit dit mooie bundeltje. Er staat nog veel meer moois in, van onder anderen Rutger Kopland (De grazige weiden, de stille wateren / ik heb ze gezocht en inderdaad / gevonden, ze waren nog mooier /  dan mij was beloofd / prachtig) Gerrit Achterberg, Martinus Nijhoff, Rikkert Zuiderveld. Het is te veel om te blijven citeren. 

Nog eentje dan, ook vanwege de mooie plaat van Jan Luyken die ik erbij vond:

Geloof

Of ooit het water Jezus heeft gedragen?

Ik hoor het mij nog aan mijn pake vragen.

Nee, zei hij, nee. Geen zee die daarin slaagt.

'tIs Jezus, zei hij, die het water draagt.   

Jaap Zijlstra

Wonderbaarlijke spijsvermenigvuldiging en Jezus loopt over het water. 

Jan Luijken 1690

Inkeer - twee keer, januari 2023

I. 

Pir 

Bezieler van mijn denken, trooster van mijn hart, 

Genezer van mijn geest,

Uw tegenwoordigheid verheft mij

Van de aarde tot de hemel.

Uw woorden stromen als de heilige rivier.

Uw gedachten wellen op als een goddelijke bron.

Uw tedere gevoelens wekken sympathie in mijn hart.

Geliefde leraar, Uw wezen zelf is vergeving.

Uw doordringende blik

Verjaagt de wolken van angst en twijfel.

Alle onwetendheid verdwijnt

In uw lichtende aanwezigheid.

Een nieuwe hoop wordt geboren in mijn hart

Als ik Uw vredige sfeer inadem.

O bezielende Gids

Langs de raadselachtige wegen van het leven,

In U voel ik overvloedige zegen.

(uit: Soefisme, de religie van het hart 

Hazrat Inayat Khan) 

II.

Vast

Zie hoe geen scherf meer aan een ander past

en hoe ik langs de scherpe randen tast.

Hoor mij tot U, grote genezer klagen:

Eeuwige, aan wie ik twijfel, stel mij vast. 

Hans Werkman

Uit: Stel mij vast, 12 Gedichten van Hans Werkman.

Etty Hillesum, het verhaal van haar leven, Judith Koelemeijer, 2022.

 

Boekomslag

Op de boekomslag staat een foto van Etty, in een bootje (ik denk op Loosdrecht), samen met Pa Han - dat was haar naam voor Han Wegerif - en diens zoon. Ze staat er zó gelukkig op, dat je haar meteen zou gunnen dat ze veel en veel langer, én gelukkig geleefd had. 

Pa Han was één van haar minnaars, en tegelijk was hij haar hospes. Hij was een stuk ouder dan zij, maar hij was heel goed en lief voor haar. 

Etty (Esther) Hillesum. 

Geboren in Middelburg, op 15 januari 1914, gestorven in Auschwitz, geschat op 30 november 1943. Kreeg in 1981 bekendheid door de publicatie van een bloemlezing uit haar dagboek. Het werd uitgegeven onder de titel Het verstoorde leven. 

Eerste uitgave 1981.

Etty heeft in haar volwassen leven - toen alles nog gewoon was, geen Jodenvervolging nog - veel invloed ondergaan van Julius Spier. Hij was handlezer en therapeut, en kon heel goed zien aan haar hand wat voor iemand zij was. Dat eerste consult opende voor haar zo veel inzichten in wie ze was, dat ze sprak van een tweede geboorte. 

Julius Spier, 1887-1942

Als leerling van C.G. Jung ontwikkelde Spier een nieuwe vorm van handlezen: psychochirologie.

Ook Spier was Joods, maar hij overleed aan longkanker, in Amsterdam. De Duitsers kwamen hem halen, en geloofden niet dat hij dood was. Maar hij lag in huis opgebaard.

Jan Geurt Gaarlandt 

geboren 1946

 Nederlands journalist, dichter, vertaler, uitgever en romanschrijver. Hij bezorgde   bij uitgeverij Balans verschillende edities van de dagboeken van Etty Hillseum en leidde deze in.

Klaas Smelik; foto van schilderij uit het Literatuurmuseum.

Smelik was communist, werkte bij de socialistische VARA, schreef voor het communistische dagblad De Tribune en was een van de oprichters van het Arbeiders-Schrijverscollectief Links Richten, dat tot doel had proletarische literatuur te verspreiden. Toen de Duitsers in 1940 Nederland bezetten, vreesde hij te worden opgepakt vanwege zijn antifascistische geschriften en overwoog hij zelfmoord. Niettemin ging hij in 1941 als dramaturg bij de Nederlandse Omroep werken om zo zijn brood te verdienen. Het werd hem na de oorlog zwaar aangerekend.

Tegelijkertijd was Smelik degene die zijn vriendin en ex-geliefde Etty Hillesum – tevergeefs – probeerde te overtuigen onder te duiken en die na de oorlog zijn best deed haar dagboeken gepubliceerd te krijgen, iets wat uiteindelijk zijn zoon lukte. 

Klaas Smelik Jr. Geboren 1950.

Van 2006 tot 2019 was Smelik directeur van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum, eerst in Gent en later in Middelburg. In 1986 gaf hij de integrale editie van de nagelaten geschriften van Etty Hillesum uit, waarvan in 2021 de zevende druk verscheen. Hij is auteur, medeauteur of eindredacteur van een vijftigtal boeken onder meer op het gebied van de Hebreeuwse Bijbel en het jodendom. 

Geboortehuis Etty Hillesum, Molenwater 77 Middelburg. 

Thans museum. 

Ook in Deventer zit een Etty Hillesum Centrum. 

Philip Mechanicus, 1889-1944 (Auschwitz). 

Hij was een oom van de naar hem vernoemde fotograaf met dezelfde naam.

In Westerbork hield hij, van 28 mei 1943 tot en met 28 februari 1944, een dagboek bij; mede door zijn journalistieke capaciteiten wist Mechanicus een nauwgezet verslag van het kampleven te maken. Zijn dagboek werd in 1964 uitgegeven onder de titel In Dépôt, Dagboek uit Westerbork en is een belangrijke bron van onze kennis over het doorvoerkamp. Etty spiegelde zich aan hem, en ging ook schrijven over het kampleven. 

De brieven worden geroemd om hun helderheid. 

Portretfoto van Mischa Hillesum achter de piano, 1942.

Dit was op het woonadres met uitzicht op het Museumplein. 

Toen Etty uiteindelijk naar Auschwitz werd gedeporteerd, zaten in een andere goederenwagon haar lievelingsbroer Mischa en haar beide ouders. 

Mischa was zeer begaafd, maar leed ook aan schizofrenie. Ook haar brier Jaap, arts, was mentaal labiel. Hij werd per trein naar Bergen-Belsen gevoerd, en overleed totaal uitgeput en verzwakt in de trein, 1945. 

Samengesteld door K.A.D. Smelik
Deze nieuwe monumentale uitgave van al haar werk is verbeterd, aangevuld en vermeerderd met een aantal nieuwgevonden documenten en staat onder redactie van K.A.D. Smelik, die leidinggeeft van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum. Het werk is een must voor iedereen die ooit Het verstoorde leven las, dat in 1981 verscheen en sindsdien over de hele wereld is vertaald en gelezen.
Uitgave van 2012. Koelemeijer gebruikte deze uitgave voor haar onderzoek. 

Plaquette op het huis Gabriël Metsustraat 6, waar Etty haar dagboeken schreef. Ze keek uit op het Museumplein. 

Etty werd ook lid van de Joodsche Raad, die veel kritiek te verduren heeft gekregen. Hebben ze eigenlijk niet meegewerkt met de Duitsers, aan hun eigen ondergang?

Op de foto Abraham Asscher (1880-1950), de latere voorzitter van de Joodse Raad, tijdens zijn rede in het RAI-gebouw, waar een grote protestvergadering wordt gehouden tegen de genomen maatregelen betreffende de Joden in Duitsland.

 Amsterdam, maart 1933.

David Cohen (1882-1967) in 1924 (professor in Leiden).
In 1941 werd hij naast Asscher door de Duitsers aangesteld als voorzitter van de Joodse Raad. 

Herman Frijda, 1887 - 1944 (Auschwitz).  Nederlands econoom en hoogleraar. 
Weigerde mee te werken aan de Joodsche Raad. Om principiële redenen. 

Johanna Smelik, vriendin van Etty. Etty had veel vrienden en vriendinnen. 

Etty op de arm van haar moeder, Riva. 

Louis Hillesum, Etty's vader

Jaap Hillesum, broer van Etty.

Razzia, Jonas Daniël Meijerplein, februari 1941.

Ook hierom is het een prachtig boek: je volgt de oorlog dag voor dag. Zo wordt de groeiende onveiligheid, de beklemming en ten slotte de onmogelijkheid voor Joden om door te kunnen leven als gewone burgers heel pijnlijk voelbaar. 

8 mei 1942. Heinrich Himmler, leider van het elitekorps SS en één van de belangrijkste medewerkers van Hitler, bezoekt Nederland en inspecteert op het toenmalige Ijsclubterrein (nu Museumplein) het Nederlandse Politiebataljon.

Beeld Niod

NB: dit was vlak voor Etty's huis!

Ik heb zo enkele foto's opgezocht die mij relevant leken: mensen in Etty's naaste omgeving, mensen die haar nalatenschap verzorgden, enkele gebeurtenissen van de oorlog. 

Ik vond het een prachtig boek, dat mij hernieuwd in aanraking bracht met Etty Hillesum. In de tachtiger jaren las ik Verstoord Leven, en was daar diep van onder de indruk, vooral door haar beschrijvingen van haar innerlijke, spirituele leven. 

Tientallen jaren later probeerde ik het nog een keer, maar toen stootte mij Julius Spier af, die als therapeut een seksuele relatie met Etty had - en trouwens met al zijn cliëntes letterlijk  'worstelde', wat vaak nogal erotisch was. 

Ik kan sowieso de seksualiteit van Etty niet goed begrijpen, maar zie ook wel in, dat er juist ook mensen zijn die haar als een voorbeeld zien voor een wat vrijgevochtener leven. 

Het boek van Judith Koelemeijer draait heel erg om de vraag, of Etty er goed of fout aan heeft gedaan niet onder te duiken. Ze is door heel veel mensen gewaarschuwd, en kreeg ook onderduikadressen aangeboden. Etty weigerde dat steeds resoluut: ze wilde het lot van haar volk méé ondergaan.

Als lid van de Joodse Raad mocht ze een paar maanden heen en weer reizen tussen Westerbork en Amsterdam. In Westerbork probeerde ze de mensen tot steun te zijn. Overigens was ze zelf heel vaak te ziek om iets te kunnen doen. 

Ik heb erg meegeleefd met die centrale vraag. Vond ik het nou raar, wat ze besloot? Was ze wereldvreemd, dat ze niet maakte dat ze wegkwam - wat een aantal mensen haar verweet?

Ik herinner me één getuigenis uit Westerbork, van mensen die helemaal niet zo blij was met haar troost, omdat ze (Etty) aan iets kwam wat zij liever niet aangeraakt wilden zien. Ze vonden haar maar 'zweverig', Dat pleit ervoor dat ze er géén goed aan heeft gedaan. 

Boulevard des Misères, Westerbork. 

Die naam kwam ik niet tegen in het boek. Hoofdweg. 

Anderzijds - de opvatting die háár mening deelt - was Etty heel religieus geworden, en deed ze wat ze voelde als een aan haar gegeven opdracht van God.  Ik vond een mooie verdediging van haar standpunt in dit artikel in De Groene, waaruit ik het volgende citeer: 

"Hillesums dagboek illustreert Carl Gustav Jungs idee, dat de ziel op eigen kracht naar voltooiing streeft. Dat is een autonoom proces, begeleid door dromen en fantasieën, dat ongecensureerd ruimte moet krijgen. Daardoor kunnen doodzieke jonge kinderen soms in korte tijd toegroeien naar een acceptatie van hun sterven waar gezonde mensen een heel leven voor nodig zouden hebben. Zoals het lichaam toegroeit naar de dood, doet ook je ziel dat, meende Jung. In de woorden van Hillesum: ‘Ik moet niet de dingen willen, ik moet de dingen zich in mij laten voltrekken.’"

Het artikel is van Maaike Meijer. 

Ik denk dat zij Etty recht doet. Al is het voor niet iedereen gemakkelijk te volgen of te accepteren. 

Judith Koelemeijer, geboren 1967.

Eerder las ik van haar Het Zwijgen van Maria Zachea. 

The thief, his wife and the canoe - Chris Lang, 2022.

 

Poster.

Dramaserie. Geweldig goed verbeeld, gebaseerd op een waar gebeurde misdaad:

John Darwin bedenkt zijn eigen vermissing, om zo het geld van zijn levensverzekering te innen. 

Zijn vrouw is het er helemaal niet mee eens, zij ziet de ellende van het verdriet dat ze haar twee volwassen zoons zal aandoen; alle publiciteit die het teweeg gaat brengen. 

Alles wat zij verwacht komt ook uit, en het komt erop neer dat zij de meeste moeite moet doen. Hij is een man die denkt dat zij alleen maar stom is, en weet het elke keer zo te draaien dat zij de kastanjes uit het vuur haalt. Zij op haar beurt is niet in staat om te weigeren, en doet tóch 'against all odds' wat hij wil. 

Zo lukt de fraude, hij faket zijn verdwijning met de kano. Moeder deelt het de kinderen en de rest van de wereld mee. John verstopt zich in het huis ernaast, via een kastdeur heeft hij toegang tot zijn vroegere huis. De verzekering wordt getild, en zij plannen te gaan wonen in Panama. Daar laten ze zich fotograferen, en dat wordt hun ondergang, de ontdekking dat hij nog springlevend is. 

De rechtbank gelooft niet zomaar dat zij vooral gemanipuleerd is, hun straffen zijn even zwaar. 

Zij krijgt therapie in de gevangenis, waardoor ze ontdekt hoezeer ze gebruikt is door haar man. Ze scheiden. 

Na de straf van ongeveer zeven jaar herwint ze met heel veel moeite het contact met haar kinderen. Hij hertrouwt met een Filipijnse. Zij blijft werken aan het herstel van het contact met haar kinderen. 

Dit is de foto die uiteindelijk leidde tot de ontmaskering. 

Links de acteurs van de serie, rechts het echtpaar in werkelijkhied. 

Acteurs zijn Monica Dolan en Eddie Marsan. 

Chris Lang, scenarioschrijver; foto van 2014.

Lang is geboren in 1961.

A EN Ω, Ida Gerhardt - 1980.

Ida Gerhardt (1905-1997),

Nederlands dichteres; 

foto 1968, bij de uitreiking van de Martinus Nijhoffprijs.

Ik geef hier eerst de tekst van het gedicht, plus een stukje van het commentaar; van: DEZE SITE: 

A EN Ω

(Lucas II 49)

Het mooiste werk: Grieks in het eerste jaar.
Het Griekse alfabet staat op het bord.
‘Kijk, kinderen, Ψ: dat is een kandelaar.
Maak dat de Omega gaaf getrokken wordt.’

Behoed dit eerst beginnen voor gevaar;
dat niet het werk, nauwelijks ontkiemd, verdort.
-Zie, als het buiten vroege lente wordt,
liggen de kleine Griekse bijbels klaar.

Pasen: een jongen leest met heldere stem
van Jezus, twaalf jaar, in Jeruzalem;
en hoe hij voor de Schriftgeleerden las.

En elk kind in de luisterende klas
Begrijpt het vragend: ‘Wist gij niet?’ van Hem,
die in de dingen van zijn Vader was.

(Ida Gerhardt, Sonnetten van een leraar)

"Een van de aardigheden van dit gedicht is dat het begint met een uitleg van de letters Ψ en Ω, terwijl dat letters zijn die je helemaal niet nodig om de passage uit de bijbel te lezen die de jongen verderop voorleest. Ze (de kinderen) hebben het niet nodig, omdat ze Jezus al van nature begrijpen."

0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0

Mijn eigen commentaar op Gerhardts gedicht: : 

Ik vond dit gedicht in de prachtige bundel Ik blijf van hem dromen. 

Er wordt in dit gedicht naar twee bijbelplaatsen verwezen. De titel A EN Ω, refereert aan 'Ik ben de Alfa en de Omega' zoals die staat in de Openbaringen van Johannes, 1:8-10.

Meester van de Rotterdamse Johannes op Patmos.

Geschilderd laatste kwart 15de eeuw (1475 - 1499)

Johannes zou op Patmos de Boeken van de Openbaring geopenbaard gekregen hebben. 

De ander refereert aan de Lucaspassage, waarin wordt verteld hoe de 12-jarige Jezus een tijdje kwijt was, tot Zijn ongeruste ouders hem vonden in de tempel. Er staat dan in de Griekse tekst: 

Καὶ εἴπεν πρὸς αὐτούς, Tί ὅτι ἐζητεῖτέ με; Οὐκ ᾒδειτε ὅτι ἐν τοῖς τοῦ πατρός μου δεῖ εἴναί με.

Vertaald:

Maar hij zei tegen hen: waarom hebt u naar me gezocht? Wist u niet dat ik in het huis van mijn Vader moest zijn?

De geciteerde zin is de eerste keer dat Jezus spreekt in het evangelie volgens Lucas, en het wordt gezien als een aanwijzing dat Hij als kind al een nauwere band had met Zijn hemelse Vader dan met Zijn ouders.

Ik bleef nogal hangen op die letter psi, de Ψ, die omgekeerde kandelaar. Wat had die met het geheel te maken?  

Uit de diverse commentaren leidde ik de aannemelijke verklaring af - die ook geheel strookt met de tekst - dat wij ouders, leraren, kinderen niet moeten laten verdorren met te veel technische, of rationele kennis. Zoals: hoe schrijf ik die lastige Griekse letter. Kinderen zijn van nature dichter verbonden met Jezus en zijn leer, zo spreekt uit het gedicht. De 12-jarige jongen leest het voor, en élk kind in de klas begrijpt het vragend: 'Van Hem, die in de dingen van zijn Vader was.' 

Kinderen staan dicht bij Jezus, en ook wij, wij moeten worden als de kinderen, zegt Jezus ergens. En: Jezus wil de kindertjes tot zich laten komen. 

Laat de kinderen tot mij komen, mogelijk geschilderd door Rembrandt, circa 1628. 

‘Laat die kinderen bij Me komen, en houd hen niet tegen, want van zulke kinderen is het koninkrijk van God. Ik verzeker jullie, wie het koninkrijk van God niet aanneemt als een kind, komt er beslist niet in.’ Hij omarmde hen en zegende hen, terwijl Hij hun de handen oplegde.'

Het gaat om kennis van het hart, wat kinderen wellicht van nature nog hebben, als we praten en denken over God. 
Aan kinderen is dikwijls een inzicht gegeven dat aan volwassenen ('wijzen en verstandigen') onthouden wordt. 

0-0-0-0-0-0-0-0-0

A EN Ω is geen gedicht dat direct ontroert. Maar ook een tamelijk rationeel gedicht als dit kan je raken - of, anders gezegd, veelzeggend zijn. Al is het dan dit keer meer door reflectie dan door 'rechtstreeks in het hart geraakt zijn.'