Etty Hillesum, het verhaal van haar leven, Judith Koelemeijer, 2022.

 

Boekomslag

Op de boekomslag staat een foto van Etty, in een bootje (ik denk op Loosdrecht), samen met Pa Han - dat was haar naam voor Han Wegerif - en diens zoon. Ze staat er zó gelukkig op, dat je haar meteen zou gunnen dat ze veel en veel langer, én gelukkig geleefd had. 

Pa Han was één van haar minnaars, en tegelijk was hij haar hospes. Hij was een stuk ouder dan zij, maar hij was heel goed en lief voor haar. 

Etty (Esther) Hillesum. 

Geboren in Middelburg, op 15 januari 1914, gestorven in Auschwitz, geschat op 30 november 1943. Kreeg in 1981 bekendheid door de publicatie van een bloemlezing uit haar dagboek. Het werd uitgegeven onder de titel Het verstoorde leven. 

Eerste uitgave 1981.

Etty heeft in haar volwassen leven - toen alles nog gewoon was, geen Jodenvervolging nog - veel invloed ondergaan van Julius Spier. Hij was handlezer en therapeut, en kon heel goed zien aan haar hand wat voor iemand zij was. Dat eerste consult opende voor haar zo veel inzichten in wie ze was, dat ze sprak van een tweede geboorte. 

Julius Spier, 1887-1942

Als leerling van C.G. Jung ontwikkelde Spier een nieuwe vorm van handlezen: psychochirologie.

Ook Spier was Joods, maar hij overleed aan longkanker, in Amsterdam. De Duitsers kwamen hem halen, en geloofden niet dat hij dood was. Maar hij lag in huis opgebaard.

Jan Geurt Gaarlandt 

geboren 1946

 Nederlands journalist, dichter, vertaler, uitgever en romanschrijver. Hij bezorgde   bij uitgeverij Balans verschillende edities van de dagboeken van Etty Hillseum en leidde deze in.

Klaas Smelik; foto van schilderij uit het Literatuurmuseum.

Smelik was communist, werkte bij de socialistische VARA, schreef voor het communistische dagblad De Tribune en was een van de oprichters van het Arbeiders-Schrijverscollectief Links Richten, dat tot doel had proletarische literatuur te verspreiden. Toen de Duitsers in 1940 Nederland bezetten, vreesde hij te worden opgepakt vanwege zijn antifascistische geschriften en overwoog hij zelfmoord. Niettemin ging hij in 1941 als dramaturg bij de Nederlandse Omroep werken om zo zijn brood te verdienen. Het werd hem na de oorlog zwaar aangerekend.

Tegelijkertijd was Smelik degene die zijn vriendin en ex-geliefde Etty Hillesum – tevergeefs – probeerde te overtuigen onder te duiken en die na de oorlog zijn best deed haar dagboeken gepubliceerd te krijgen, iets wat uiteindelijk zijn zoon lukte. 

Klaas Smelik Jr. Geboren 1950.

Van 2006 tot 2019 was Smelik directeur van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum, eerst in Gent en later in Middelburg. In 1986 gaf hij de integrale editie van de nagelaten geschriften van Etty Hillesum uit, waarvan in 2021 de zevende druk verscheen. Hij is auteur, medeauteur of eindredacteur van een vijftigtal boeken onder meer op het gebied van de Hebreeuwse Bijbel en het jodendom. 

Geboortehuis Etty Hillesum, Molenwater 77 Middelburg. 

Thans museum. 

Ook in Deventer zit een Etty Hillesum Centrum. 

Philip Mechanicus, 1889-1944 (Auschwitz). 

Hij was een oom van de naar hem vernoemde fotograaf met dezelfde naam.

In Westerbork hield hij, van 28 mei 1943 tot en met 28 februari 1944, een dagboek bij; mede door zijn journalistieke capaciteiten wist Mechanicus een nauwgezet verslag van het kampleven te maken. Zijn dagboek werd in 1964 uitgegeven onder de titel In Dépôt, Dagboek uit Westerbork en is een belangrijke bron van onze kennis over het doorvoerkamp. Etty spiegelde zich aan hem, en ging ook schrijven over het kampleven. 

De brieven worden geroemd om hun helderheid. 

Portretfoto van Mischa Hillesum achter de piano, 1942.

Dit was op het woonadres met uitzicht op het Museumplein. 

Toen Etty uiteindelijk naar Auschwitz werd gedeporteerd, zaten in een andere goederenwagon haar lievelingsbroer Mischa en haar beide ouders. 

Mischa was zeer begaafd, maar leed ook aan schizofrenie. Ook haar brier Jaap, arts, was mentaal labiel. Hij werd per trein naar Bergen-Belsen gevoerd, en overleed totaal uitgeput en verzwakt in de trein, 1945. 

Samengesteld door K.A.D. Smelik
Deze nieuwe monumentale uitgave van al haar werk is verbeterd, aangevuld en vermeerderd met een aantal nieuwgevonden documenten en staat onder redactie van K.A.D. Smelik, die leidinggeeft van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum. Het werk is een must voor iedereen die ooit Het verstoorde leven las, dat in 1981 verscheen en sindsdien over de hele wereld is vertaald en gelezen.
Uitgave van 2012. Koelemeijer gebruikte deze uitgave voor haar onderzoek. 

Plaquette op het huis Gabriël Metsustraat 6, waar Etty haar dagboeken schreef. Ze keek uit op het Museumplein. 

Etty werd ook lid van de Joodsche Raad, die veel kritiek te verduren heeft gekregen. Hebben ze eigenlijk niet meegewerkt met de Duitsers, aan hun eigen ondergang?

Op de foto Abraham Asscher (1880-1950), de latere voorzitter van de Joodse Raad, tijdens zijn rede in het RAI-gebouw, waar een grote protestvergadering wordt gehouden tegen de genomen maatregelen betreffende de Joden in Duitsland.

 Amsterdam, maart 1933.

David Cohen (1882-1967) in 1924 (professor in Leiden).
In 1941 werd hij naast Asscher door de Duitsers aangesteld als voorzitter van de Joodse Raad. 

Herman Frijda, 1887 - 1944 (Auschwitz).  Nederlands econoom en hoogleraar. 
Weigerde mee te werken aan de Joodsche Raad. Om principiële redenen. 

Johanna Smelik, vriendin van Etty. Etty had veel vrienden en vriendinnen. 

Etty op de arm van haar moeder, Riva. 

Louis Hillesum, Etty's vader

Jaap Hillesum, broer van Etty.

Razzia, Jonas Daniël Meijerplein, februari 1941.

Ook hierom is het een prachtig boek: je volgt de oorlog dag voor dag. Zo wordt de groeiende onveiligheid, de beklemming en ten slotte de onmogelijkheid voor Joden om door te kunnen leven als gewone burgers heel pijnlijk voelbaar. 

8 mei 1942. Heinrich Himmler, leider van het elitekorps SS en één van de belangrijkste medewerkers van Hitler, bezoekt Nederland en inspecteert op het toenmalige Ijsclubterrein (nu Museumplein) het Nederlandse Politiebataljon.

Beeld Niod

NB: dit was vlak voor Etty's huis!

Ik heb zo enkele foto's opgezocht die mij relevant leken: mensen in Etty's naaste omgeving, mensen die haar nalatenschap verzorgden, enkele gebeurtenissen van de oorlog. 

Ik vond het een prachtig boek, dat mij hernieuwd in aanraking bracht met Etty Hillesum. In de tachtiger jaren las ik Verstoord Leven, en was daar diep van onder de indruk, vooral door haar beschrijvingen van haar innerlijke, spirituele leven. 

Tientallen jaren later probeerde ik het nog een keer, maar toen stootte mij Julius Spier af, die als therapeut een seksuele relatie met Etty had - en trouwens met al zijn cliëntes letterlijk  'worstelde', wat vaak nogal erotisch was. 

Ik kan sowieso de seksualiteit van Etty niet goed begrijpen, maar zie ook wel in, dat er juist ook mensen zijn die haar als een voorbeeld zien voor een wat vrijgevochtener leven. 

Het boek van Judith Koelemeijer draait heel erg om de vraag, of Etty er goed of fout aan heeft gedaan niet onder te duiken. Ze is door heel veel mensen gewaarschuwd, en kreeg ook onderduikadressen aangeboden. Etty weigerde dat steeds resoluut: ze wilde het lot van haar volk méé ondergaan.

Als lid van de Joodse Raad mocht ze een paar maanden heen en weer reizen tussen Westerbork en Amsterdam. In Westerbork probeerde ze de mensen tot steun te zijn. Overigens was ze zelf heel vaak te ziek om iets te kunnen doen. 

Ik heb erg meegeleefd met die centrale vraag. Vond ik het nou raar, wat ze besloot? Was ze wereldvreemd, dat ze niet maakte dat ze wegkwam - wat een aantal mensen haar verweet?

Ik herinner me één getuigenis uit Westerbork, van mensen die helemaal niet zo blij was met haar troost, omdat ze (Etty) aan iets kwam wat zij liever niet aangeraakt wilden zien. Ze vonden haar maar 'zweverig', Dat pleit ervoor dat ze er géén goed aan heeft gedaan. 

Boulevard des Misères, Westerbork. 

Die naam kwam ik niet tegen in het boek. Hoofdweg. 

Anderzijds - de opvatting die háár mening deelt - was Etty heel religieus geworden, en deed ze wat ze voelde als een aan haar gegeven opdracht van God.  Ik vond een mooie verdediging van haar standpunt in dit artikel in De Groene, waaruit ik het volgende citeer: 

"Hillesums dagboek illustreert Carl Gustav Jungs idee, dat de ziel op eigen kracht naar voltooiing streeft. Dat is een autonoom proces, begeleid door dromen en fantasieën, dat ongecensureerd ruimte moet krijgen. Daardoor kunnen doodzieke jonge kinderen soms in korte tijd toegroeien naar een acceptatie van hun sterven waar gezonde mensen een heel leven voor nodig zouden hebben. Zoals het lichaam toegroeit naar de dood, doet ook je ziel dat, meende Jung. In de woorden van Hillesum: ‘Ik moet niet de dingen willen, ik moet de dingen zich in mij laten voltrekken.’"

Het artikel is van Maaike Meijer. 

Ik denk dat zij Etty recht doet. Al is het voor niet iedereen gemakkelijk te volgen of te accepteren. 

Judith Koelemeijer, geboren 1967.

Eerder las ik van haar Het Zwijgen van Maria Zachea.