Apocalypse Now, The Revelation of our Time - Nexus Conferentie 2025.

"Maar dan, eens in je leven, kan

de langverwachte vloedgolf

van gerechtigheid opkomen,

en rijmen hoop en geschiedenis."

(Seamus Heany)

Introductie-essay door Rob Riemen, 2025

Ik vat het betoog van Riemen samen aan de hand van boeken en citaten die hij gebruikt. We hebben het over de Apocalyps, de eindtijd, toen en nu:

Eind eerste eeuw:
Uit de Apocalyps, de Openbaring, door Johannes geschreven op Patmos:

De Heilige Johannes de Evangelist op Patmos

Jheronimus Bosch (ca. 1450–1516)

De Vier Ruiters van de Apocalyps;

Viktor Vasnetsov, 1887.

"Vier ruiters zullen er komen. Een op een wit paard om te veroveren, een op een rood paard die oorlog zal brengen, een op een zwart paard die hongersnood zal brengen, een op een vaalgroen paard en zijn naam is de dood."
Dit zag Johannes in een visioen voor zich, 'wat hij had gezien, en wat is, en wat hierna zal geschieden'. Riemen citeert het hele stuk, tot en met de Hoer van Babylon en Het Nieuwe Jeruzalem.

Een Russische gravure toont de Hoer van Babylon rijdend op een zevenkoppig Beest.

Voor Riemen is de Hoer een symbool voor het algehele verval van de wereld, zucht naar macht, geweld, rijkdom, en hoogmoed.

Het Nieuwe Jeruzalem

Gustave Doré 1832 – 1883

Januari 2025

Luchtbeelden tonen snelgroeiende nieuwe brand bij Los Angeles

Foto Nu.nl

Vlammen verwoesten een woongebouw in de wijk Pacific Palisades in Los Angeles

Foto: Ethan Swope / AP / dpa

Thomas Mann House,

Pacific Palisades, 1550 San Remo Drive.Mann woonde hier vanaf 5-2-1942

Als door een wonder werd dit huis gespaard bij de branden!

Mann begon hier in 1943 aan zijn roman Doktor Faustus.

Kort samengevat: 

De geniale componist Adrian Leverkühn sluit een pact met de duivel en zweert de liefde af om het volmaakte meesterwerk te schrijven. Zijn verhaal wordt verteld door een vriend, Serenus Zeitblom, die tegelijk zijn visie geeft over de oorlogsjaren.

Adrian Leverkühn wijdt zijn eerste grote compositie aan het bekende werk van Albrecht Dürer uit 1498: Apocalyps met afbeeldingen (Latijn: Apocalipsis cum figuris). 

Apocalipsis cum figuris;

gedrukt boek uit 1498 van Albrecht Dürer met vijftien houtsneden, vergezeld van tekst. Het boek toont scènes uit de Openbaring van Johannes, en bezorgde Dürer al snel roem in heel Europa. Ook in 1498 raasden de apocalyptische ruiters door het land, hongersnood, epidemieën. Vooral jongeren meenden dat het einde der tijden nabij was..

Mann ziet overeenkomsten met de tijd van Dürer. Want, vertelt hij, in 1919 komt in München - terwijl Leverkuhn bezig is met zijn compositie -  een groep intellectuelen bij elkaar op een 'diskursieve Herrenabend' - die vaststellen dat het individu veel aan waarde heeft ingeboet. Niet alleen door WO-I, maar door een ontwikkeling die al lang gaande is. De onverschilligheid voor het menselijk lijden is toegenomen. De democratische republiek nemen zij gen moment serieus, het huidige tijdperk is de tijd van de massa,  'die alleen door despotische heerschappij' in bedwang gehouden kan worden.

Bij deze gesprekken speelt op de achtergrond mee het boek uit 1908 van Georges Sorel: Réflexions sur la violence.

Reflexions sur la Violence, Georges Sorel. 1908.

Het was hét boek van die tijd. Sorel analyseerde dat 'op de massa afgestemde mythen voortaan het vehikel van de politieke beweging zouden zijn: fabeltjes, waanvoorstellingen en hersenspinsels die totaal niets met de waarheid, rede, wetenschap te maken hoefden te hebben om desondanks het leven en de geschiedenis beslissend te kunnen beïnvloeden.' Geweld zal de zegevierende tegenspeler van de waarheid zijn. Het lot van de waarheid is identiek met dat van het individu, namelijk diens neergang.
De intellectuelen bespreken dat de mensheid opnieuw in middeleeuwse, theocratische toestanden zal terechtkomen. Beschaving, verlichting, humaniteit: ze zijn voorbij. De tijd is aan de herbarbarisering. 

Zeitblom geeft ook een heldere analyse van dat indrukwekkende oratorium van Leverkühn, Apocalyps cum figuris. Leverkühn houdt de mensheid een spiegel voor, van wat ophanden is. Hij zegt: het is het einde, het oordeel, de doem die aanbreekt. Een koor zingt een klaaglied van Jeremia: 'Wat klaagt dan een mens in het leven'.

De toon is precies tegenovergesteld aan het jubelende einde van de 9e symfonie van Beethoven. Daar 'Alle Menschen werden Brüder', hier het diepste geheim van de mens: zijn dubbelzinnigheid, de identiteit van dierlijkheid en zuiverste verhevenheid. Serenus Zeitblom kan niet anders dan een gebed uitspreken: 'Wanneer zal uit de uiterste hopeloosheid een wonder dat het geloof te boven gaat, het licht van de hoop, opgaan? Een eenzame man vouwt zijn handen en spreekt: God zij jullie arme ziel genadig, mijn vriend, mijn vaderland.'

Januari 1935

Johan Huizinga, 1935

Riemen citeert nu uit dit boek van Huizinga, van 1935: 
"Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het. Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in een razernij, waaruit deze arme Europeesche mensheid achterbleef in verstomping en verdwazing, de motoren nog draaiende en de vlaggen nog wapperende, maar de geest geweken. […] De feiten overstelpen ons. We zien voor oogen, hoe bijna alle dingen, die eenmaal vast en heilig schenen, wankel zijn geworden: waarheid en menschlijkheid, rede en recht. Wij zien staatsvormen, die niet meer functioneeren, productiestelsels die op bezwijken staan. We zien maatschappelijke krachten, die in het dolzinnige doorwerken. De dreunende machine van dezen geweldigen tijd schijnt op het punt om vast te loopen. […] Zal deze beschaving gered worden, zal zij niet verzinken in eeuwen van barbarie, maar met behoud van de hoogste waarden, die haar erfgoed zijn, overgaan tot nieuwer en vaster staat, dan is het wel noodig, dat de nu levenden zich terdege rekenschap geven, hoever het bederf, dat haar bedreigt, is voortgeschreden."

Riemen parafraseert Huizinga verder: 

Het evenwicht tussen geestelijke en stoffelijke waarden is zoek. Alles moet 'bigger' en 'better' zijn, en in de greep van dit materialisme en instrumentele rationalisme is men de cultivering van geestelijke waarden steeds verder gaan verwaarlozen.
Met dit laatste is ook het vermogen tot oordelen verzwakt. De kritische behoefte is verzwakt door een daling van het waarheidsbesef. Met de opkomst van de rassentheorie is bovendien een vorm van quasiwetenschap dominant geworden.
Het 'sapere aude' - durf te denken, het ideaal van Kant, heeft plaats gemaakt voor steeds kinderlijker onmondigheid. De wereld is de mens tot speelgoed geworden, hij drukt op een knopje en... Middels een fictief boek The decline of the written word toont hij aan dat kinderen in de nabije toekomst door radio en tv zullen worden opgevoed en geen boeken meer hoeven te lezen. 'Het zal een geweldige stap naar de barbarij zijn.'
Wat hierna zal geschieden... Na deze hopeloze diagnose van Huizinga's tijd, was Huizinga's wens dat het 'jonge geslacht' deze wereld opnieuw zou gaan beheersen, haar te doordringen met geest.

Januari 1980

Film uit 1979.

Francis Ford Coppola.

DAILYFLICKS — Martin Sheen as Captain Benjamin L. Willard 

Riemen vat het verhaal van de film samen: Kapitein Willard die in Vietnam naar kolonel Kurtz moet zoeken om hem te doden, omdat hij krankzinnig is geworden.

Death from above: shooting the helicopter attack on location in the Philippines.

Photograph: Dirck Halstead/Getty Images

We volgen Willard op zijn tocht, en maken met hem de verschrikkingen van de Vietnamoorlog mee. Het verschrikkelijkste is de ontmoeting met Luitenant-kolonel Bill Kilgore, die dood en verderf zaait met zijn helikopters die napalm doen neerdalen. Kijkend naar de vuurzee die hij veroorzaakt heeft zegt hij tegen Willard: "Napalm, son. Nothing else in the world smells like that. I love the smell of napalm in the morning".

Luitenant-kolonel Bill Kilgore

Als we bedenken dat Willard erop uit is gestuurd omdat Kurtz 'unsound methods' gebruikt, dan draait hier je hart om.
Willard vervolgt zijn tocht naar 'het hart der duisternis, een tocht vol verschrikkingen, eenzaamheid, angsten en gevaren van de jonge daar vechtende soldaten.
Intussen ontwikkelt zich bij Wilaard een gevoel van bewondering voor Kurtz, iemand die in elk geval genoeg had van de leugens en de hipocrisie.

Kolonel Kurtz, gespeeld door Marlon Brando

Hij vindt Kurtz uiteindelijk op de resten van een oude Cambodjaanse tempel. Inboorlingen aanbiddden hem daar als een god. Hij onthoofdt met gemak een soldaat die liefst alleen maar kok had willen zijn in het leger.
Willard krijgt de kans Kurtz te observeren, en ziet hem dan zitten in een stoel, terwijl hij een gedicht van T.S Elliot uit 1925 hardop leest: "The Hollow Men'. Het gaat over de zielloze, gedegenereerde en gedesillusioneerde mensen die om moeten zien te gaan met een betekenisloos bestaan te midden van de ruïnes van een naoorlogse wereld:

We are the hollow men
We are the stuffed men
Leaning together
Headpiece filled with straw. Alas!
Our dried voices, when
We whisper together
Are quiet and meaningless
As wind in dry grass
Or rats’ feet over broken glass
In our dry cellar
Shape without form, shade without colour.
Paralysed force, gesture without motion;
Those who have crossed
With direct eyes…

[Wij zijn de holle mannen
Wij zijn de opgezette mannen
Samen leunen
Kopstuk gevuld met stro. Helaas!
Onze gedroogde stemmen, wanneer
We fluisteren samen
Zijn stil en zinloos
Als wind in droog gras
Of rattenpoten over gebroken glas
In onze droge kelder
Vorm zonder vorm, schaduw zonder kleur.
Verlamde kracht, gebaar zonder beweging;
Degenen die zijn overgestoken
Met directe ogen...]

In een gesprek dat Willard de volgende dag met Kurtz heeft, zegt Kurtz dat hij verschrikkingen heeft gezien; verschrikkingen, die Willard zelf ook gezien heeft. 'Maar je hebt geen recht mij te veroordelen. Horror kan je niet beschrijven. Horror heeft een gezicht. En van horror moet je een vriend maken.'
Daarna vertelt hij het afschuwelijke verhaal van de tegen polio ingeënte kinderen; door de soldaten ingeënt, wel te verstaan. Een oude man kwam hen achterna om te laten zien wat er daarna gebeurd was: ze (= de Vietcong?) waren gekomen en hadden alle kinderarmen afgehakt. Ze lagen op een grote stapel.
"En ik dacht, mijn God, wat een genialiteit! Het genie. De wil om dat te doen. Perfect, oprecht, compleet, kristalhelder, puur. En toen realiseerde ik me dat ze sterker waren dan wij. Omdat zij het konden verdragen. Dit waren geen monsters. Deze mannen waren gestaalde kaders. Mannen die met hun hart vochten, die gezinnen hebben, die kinderen hebben, die vervuld zijn van liefde… Maar ze hadden de kracht, de kracht om dat te doen. Als ik tien divisies van zulke mannen had dan zouden onze problemen hier heel snel voorbij zijn. Je moet mannen hebben met moraal, die tegelijkertijd in staat zijn om hun oerinstincten te gebruiken, om te doden zonder gevoel, zonder passie. Zonder oordeel. Zonder oordeel. Want het is het oordeel dat ons verslaat…"

Later hoort Willard nog hoe Kurtz een tape inspreekt: ‘We train young men to drop fire on people, but their commanders won’t allow them to write “fuck” on their airplanes because it’s obscene.’
Willard slacht Kurtz af, de beelden versmelten met het slachten van een buffel die wordt geslacht. Een manuscript ligt naast het lijk van Kurtz op tafel, met de tekst: 'Drop the bomb. Exterminate them all!
Om een einde te maken aan een mensheid zo vol leugens, bedrog, hipocrisie en moordliust zou hij zijn 'apocalypse now' hebben uitgevoer.
Als laatste in de film horen we de reutelende stem van Kurtz, 'the horror, the horror.'
Tot zover de film.

Riemen vervolgt het essay:

I What have you seen what is (Book of Revelation I, 19

Wat hierna zal geschieden:
Rieman memoreert de grote anti-kernwapendemonstraties in de jaren 80. De val van de muur, de illusie dat we allemaal dachten dat de vier apocalyptische ruiters eindelijk verdwenen zouden zijn.
Vervolgens wijst hij op iets wat mij ontgaan was: bij de inauguratie van Donald Trump in januari 2025 legde Trump niet de hand op de bijbel, die Melania voor hem vasthield.
Toch zegt hij God te willen terugbrengen, en prijst hij zelf ook zijn eigen bijbel aan, de 'God bless the USA bible', met op het omslag Donald J. Trump, 47th President of the United States of America, Inauguration Day Edition.' Door hemzelf uitgebracht. 'The biggest thing to bring back to America to make is great again is God. Maar is Trumps God niet de mammon?

Inauguratie 2025. Bijbel niet aangeraakt.

Ter vergelijking: inauguratie 2017

Trump wijst in zijn inauguratierede op 'a crisis of trust' die er heerst. Riemen legt een link naar Gramsci die in zijn Quaderni del carcere - Gevangenisnotitieboeken - sprak over de 'ziekelijke verschijnselen van zijn tijd' (1930).
Riemen recapituleert daaruit de vormen van het kwaad van onze tijd:
1. Veroveringen: denk aan die van Rusland, Amerika, China en Saoedi-Arabië.
2. Honger;
3. Oorlog;
4. Dood.

We herkennen de vier ruiters van de Apocalypse.

We leven thans in een ander tijdperk: in plaats van de humane verwerkelijking van het burgerlijk tijdperk zien we nu een pleidooi voor een Dark Enlightenment en herstel van de absolute macht. Geen verlichting en humaniteit meer, maar barbarij.

Riemen illustreert dit met het boek van Reinhold Niebuhr, uit 1944:

1944, The children of Light and the children of Darkness, Reinhold Niebuhr.

"Het vermogen van de mens tot rechtvaardigheid maakt democratie mogelijk; maar de neiging van de mens tot onrecht maakt democratie noodzakelijk."

The horror is steeds dezelfde: de mensheid laat het Europese beschavingsideaal ten onder gaan. Er is een verval van waarden. Wij zelf zijn zielloos, gedesillusioneerd, ons bestaan is betekenisloos en wij weten daar niet mee  om te gaan. Er is een permanente verslaving aan permanent ontsnapping en ontspanning. 

II "I will show you what must take place after this." - Openbaring, 4.1) 

Als de wereld niet aan zelfvernietiging ten onder gaat, hoe moeten we ons dan een nieuwe schepping, een nieuw Jeruzalem, voorstellen? 

'Hier komt het aan op verstand met wijsheid', zoals Johannes zegt. 

Om te beginnen maar eens kijken naar wat leugen, en wat waarheid is. Is Trump de Messias, zoals hij zichzelf voorstelt, of is hij een hoofd van het Beest, dat alleen maar ellende brengt? 

Moet Amerika groot worden, zoals hij zegt - en zoals Poetin, Xi Jinping en Modi dat zeggen van hun landen - of...: groots? Wat is daarvoor eigenlijk nodig? Gaat het bij groots ook niet om: de internationale rechtsorde, pax humana?

Trump, Xi en Poeting geloven in de macht van wetenschap en nieuwe technologieën. Zie wat de Amerikaanse  software-ingenieur, durfkapitalist en miljardair Marc Andreessen  zegt in zijn Techno-Optimist Manifesto uit 2023.

Andreessen stelt dat technologie de sleutel is tot menselijk vooruitgang en welzijn, en dat we technologieontwikkeling zo veel mogelijk moeten versnellen om problemen op te lossen en een betere toekomst te creëren. Het manifest verwerpt een pessimistische visie op technologie en promoot optimisme over de mogelijkheden ervan voor groei, vooruitgang en welvaart, en wordt gezien als een pleidooi voor effectieve acceleratie.

De lacherige, ontkennende reacties van leuke talkshow op een wereldbedreigende ramp.

De Film Don't look up. 

Technische kennis is groter dan ooit maar tegelijk neemt de ongeletterdheid schrikbarend toe. Wel talkshows, dwaasheid, maar er wordt geen pagina meer gelezen. Er zijn valse profeten, zei Johannes op Patmos, brengt Riemen in herinnering.

Is de vrees hier gerechtvaardigd dat we  afstevenen op een dystopie waarin de wereld geregeerd gaat worden door  technofeudalisten, waar de rest van de wereld onderhorig aan zal zijn? 

Uitleg: 
Technofeodalisme is een theorie die stelt dat grote techbedrijven moderne feodale heren zijn geworden, die enorme digitale platforms controleren en "data-rente" van gebruikers innen in ruil voor toegang tot hun diensten. Dit transformeert het economische systeem van kapitalisme naar een nieuwe, hiërarchische orde. In dit model worden individuele voorkeuren gevormd door algoritmen, en is data – niet alleen geld – de primaire valuta, aangezien gebruikers in feite hun eigen data-arbeid leveren voor het gebruik van platforms zoals clouddiensten.

Van strikt religieuze groeperingen - de theocratieën - die geloven in een pax divina als het Nieuwe Jeruzalem moeten we het ook niet hebben. In dezelfde lijn ligt de heilstaat van Stalin. Of die van Hitler. Dergelijke visioenen hebben bewezen te leiden tot een hel, in plaats van een hemel op aarde. 

Bij Trump lijkt het om geld, c.q. macht te draaien. Hij aanbidt de mammon!

Mammon, de god van het geld. 

Louis de Breton, 1863

Elk jaar in januari treffen in Davos de elites elkaar op het World Economic Forum. Daar geloven ze in 'innovation, digitalization, cooperation, sustainability, the Fourth Industrial Revolution, a new business model. 

De vraag die Riemen hierbij stelt of deze doelen ook het onbehagen in de cultuur ongedaan kunnen maken met deze oriëntatie. Worden, om met Freud te spreken, hier de 'werkelijke waarden van het leven hiermee niet onderschat?'

Simone Weil zei, dat politiek in de westerse maatschappij dreigt  te verworden tot een inhoudsloos streven naar het behoud van de macht om de macht. Weg is dan de politiek zoals ze zou moeten zijn, volgens Aristoteles: 'Met inachtneming van de verschillende belangen  en met kracht van argumenten streven naar het hoogste algemene goed.'

Om te ontkomen aan de eigentijdse Apocalyps kunnen we leren uit de genoemde werken van Johannes, Huizinga, en Coppola. En dat is dat we alleen aan de door onszelf  bewerkstelligde ondergang kunnen ontkomen door te ontsnappen aan 'the heart of darkness' in onszelf. 

Naast de vier apocalyptische ruiters stelt Riemen nu vier gidsen voor die ons kunnen helpen.

1. Arnold Toynbee, met zijn boek Civilization on trial, 1948. 

Arnold Toynbee, boek Civilization on Trial:

Het Westen zou zich, na twee wereldoorlogen, niet meer als het epicentrum moeten zien van alle beschaving. "Sooner or later, the West, in her turn, is bound to receive the re-education  which the other civilizations have obtained already."

De vraag is natuurlijk wel bij welke beschavingen het westen in de leer moet gaan. Onderzoek alles, met verstand en wijsheid!

De tweede gids is Goethe, in dit boek: 

Johann Peter Eckermann, 

Gesprekken met Goethe
Geredigeerd door Christoph Michel met de assistentie van Hans Grüters

Eckermanns Gesprekken met Goethe zijn een werk van bijna onberekenbare impact, van eminent belang voor het begrip van Goethes werk en persoonlijkheid, een monument voor zijn postume roem. In zekere zin worden ze beschouwd als het originele werk van onze grootste dichter. 

Hieruit citeert Riemen: 'Vandaag de dag gaat het erom wat men weegt op de weegschaal van de mensheid. Al de rest is onbeduidend.'

Een derde gids zou wat betreft Riemen zijn het boek Les Racines du ciel, van Romain Gary. 

Het boek is verfilmd in 1958 door John Huston. 

Het is ook in 1958 in het Nederlands vertaald, maar daarvan is geen foto op internet terug te vinden. 

Boek en film gaan over een man die vecht voor de rechten van olifanten. Maar die later diezelfde beesten afschiet omdat ze zijn plantage verwoesten. Met andere woorden: het kwaad zit in onszelf. Wij hebben beide kanten in onszelf zitten, de goed, en de kwade. 

De wortels van de hemel verwijzen inhoudelijk naar het diepe  besef in de mens dat hij in zijn hart verbonden is met  'de wortels van de hemel': die zijn verworteld in zijn hart. De term  stamt uit de Islam. De Indianen in Mexico noemen het: 'de levensboom', waarbij

levensboom symbool staat voor universele concepten als groei, kracht, wijsheid, verbondenheid en de cyclus van het leven. De diepe wortels representeren het verleden en onze oorsprong, terwijl de takken die zich uitstrekken naar de hemel de toekomst en oneindige mogelijkheden symboliseren. Het is een krachtig symbool dat in veel culturen en religies voorkomt, zoals de Bijbel, het Boeddhisme en de Scandinavische mythologie, waar het de verbinding tussen het aardse, het onderbewuste en het goddelijke voorstelt.

Levensboom

Zie DEZE SITE

De vierde gids is de Ierse dichter Seamus Heany, met zijn gedicht The cure at Troy, 1990. 

Heaney's gedicht staat bekend om de volgende regels:

De geschiedenis zegt: Hoop niet

aan deze kant van het graf.

Maar dan, eens in je leven, kan

de langverwachte vloedgolf

van gerechtigheid opkomen,

en rijmen hoop en geschiedenis.

Seamus Heany, 1939-2013.

Volledige gedicht: 

The Cure at Troy

Human beings suffer,
they torture one another,
they get hurt and get hard.
No poem or play or song
can fully right a wrong
inflicted or endured.

The innocent in gaols
beat on their bars together.
A hunger-striker’s father
stands in the graveyard dumb.
The police widow in veils
faints at the funeral home.

History says, Don’t hope
on this side of the grave.
But then, once in a lifetime
the longed for tidal wave
of justice can rise up,
and hope and history rhyme.

So hope for a great sea-change
on the far side of revenge.
Believe that a further shore
is reachable from here.
Believe in miracles
and cures and healing wells.

Call the miracle self-healing:
The utter self-revealing
double-take of feeling.
If there’s fire on the mountain
Or lightning and storm
And a god speaks from the sky

That means someone is hearing
the outcry and the birth-cry
of new life at its term.

Conclusie: 

Zoals altijd bij Riemen was ook dit een ingewikkeld essay, dat zich niet gemakkelijk liet lezen. Uiteraard kende ik een aantal van de genoemde werken niet. 

Het essay toont overeenkomsten met de Johan Huizinga-lezing van Beatrice de Graaf, zie Wij zijn de tijden. 

Ik vond het goed om alle angsten die ik zelf heb over deze tijd, alle zorgen, verwoord te zien worden, mét hoop en moed voor een betere wereld. 

Nexus-conferentie met meerdere sprekers is op zaterdag 22 november 2025 in Amsterdam.