Hamlet, Shakespeares tijdloze tragedies, Vrije Academie, Liesje Schreuders, voorjaar 2024.

Engelse editie

Hamlet is de beroemdste, meest gespeelde, meest bestudeerde tragedie van Shakespeare. Er zijn ook veel bekende citaten van die nog steeds in omloop zijn. 

Wie is Hamlet?

Hamlet is een jonge man, een prins van Denemarken, student te Wittenberg (NB: het klooster waar Luther zijn stellingen aan de kerkmuur spijkerde!) Hij gaat altijd gekleed in het zwart, hetgeen zijn melancholisch - zwarte gal! - karakter tekent. Vaak ook wordt hij afgebeeld met een schedel. 

'Alas, poor Yorick, I knew him Horatio.'

De schedel symboliseert het thema vergankelijkheid.

De oudste foto van Hamlet: de acteur 

Herbert Beerbohm Tree, 1892.

Thematiek:

Aan het einde van het verhaal is iedereen dood; dat komt omdat het grote thema thema van dit stuk wraak is.  

Hamlet krijgt aan het begin van het stuk de opdracht van zijn vader de moord op hem te wreken. Hamlets vader verschijnt aan Hamlet als een spook. Zijn vrouw, Gertrude, Hamlets moeder, is nu getrouwd met de moordenaar, Claudius, de broer van Hamlets vader. Het was een laffe moord, Claudius goot vergif in het oor van de slapende Hamlet de Oude. Hij, Hamlet (de zoon) hoort op de troon, niet Claudius!

Wraak was altijd al een heel populair thema. Het zet de plot in werking. Aangezien Hamlet een prins is, gaat het hem om zijn eer! Hij moet zijn oom vermoorden, maar doet het niet; pas aan het eind, en dan nog min of meer per ongeluk. Shakespeare problematiseert de wraak: Hamlet is een denker, hij twijfelt. Zelfs over 'het zijn', of het 'niet-zijn. 

Toneel is eigenlijk een handeling, maar dit stuk is vooral tekst. Zonder actie. Het gaat hier om Hamlets inertie, de traagheid, een van de klassieke zonden. Hamlet wil zekerheid. 

Hij zorgt dat hij zijn oom in de val kan lokken. Per ongeluk vermoordt hij Polonius, in plaats van Claudius. (Polonius is een raadsman van Claudius. Hij is de vader van Ophelia en Laërtes. Bij het afluisteren van een gesprek tussen Gertrude en Hamlet wordt hij door Hamlet neergestoken.)

Hamlet misleidt vervolgens zijn oom, door waanzin voor te wenden. 

De vader-zoon relatie is ook een thema. Tegenover zijn moeder Gertrude gedraagt Hamlet zich raar. Freud baseerde zijn Oedipus-complex mede op de relatie Hamlet-Gertrude. 

Het gaat om eer, of eerlijkheid.... Maar Hamlet liegt de hele tijd. Is het spel, of is hij depressief? Denk aan de monoloog To be, or not to be...

Vorm:

In het toneelstuk zit ook nog een toneelstuk: De Muizenval. 

Een groep toneelspelers komt aan, en gaan een stuk spelen over de dood van koning Priamus. Hamlet vraagt een acteur die achter is gebleven of de groep die avond De Muizenval voor het hof kan spelen met toevoeging van een paar regels die Hamlet zal schrijven. Daarin moet de moord op Priamus duidelijke gelijkenis vertonen met de moord op Hamlets vader. Hamlet zal de reactie van zijn oom observeren. Zo wil hij achterhalen of de geest van zijn vader de waarheid heeft gesproken.

Door dit spel komt de waarheid aan het licht. 

Shakespeares taal:

De taal van het stuk is geweldig, met mooie monologen, pure poëzie. Ook de dialogen zijn prachtig. Peter Verstegen vertaalde ook dit stuk. 

Hamlet, vertaald door Peter Verstegen.

Dit stuk is eigenlijk 'verplichte kost', omdat het een zoektocht is naar de zin van het bestaan. Zoals Peter Verstegen zegt: 'Het stuk der stukken'. 

Waardering: 

Hamlet is niet altijd zo populair geweest, tijdens het Frans Classisisme raakte Shakespeare wat uit de mode. Het ging allemaal te veel 'alle kanten op', de classicisten hielde alles graag gereglementeerd. Er was geen eenheid van tijd, plaats of ruimte, au fond was het maar 'een grof en barbaars stuk dat nooit getolereerd had mogen worden' (Voltaire). Hij noemde het het werk van 'een dronken wilde'. (!)

To be, or not to be, that is the question'. Wat is die question? Een zoektocht? Vraag? Kwestie?

Dit is gewoon leuk.....

(Als het filmpje weg is, zie dan onder deze link: 

https://www.youtube.com/watch?v=23hZQiMoB7A)

Qua vorm zien we weer de blank verse, met een onopvallend jambisch metrum, 5-voet (pentameter). 

In de Renaissance bloeide het genre van de tragedie natuurlijk wel. Dat kwam mee met de herleving van de Oudheid, uit die periode stamt de tragedie. 

Het Theater van Epidaurus, het best bewaarde theater uit de Griekse oudheid, was verbonden aan de cultusplaats voor Asclepius, god van de geneeskunde, in het antieke Epidaurus. Datering: 4e eeuw voor Christus. 

Dit theater bestond voornamelijk voor de opvoering van tragedies. De hele gemeenschap ws daarbij betrokken. Zie voor meer informatie over Klassieke tragedieën: IS GESCHIEDENIS:

Na de Grieken zetten de Romeinen de traditie van de tragediespelen voort. Denk aan Seneca, die veel invloed uitoefende op Shakespeare. Verder waren bekende tragediedichters: Aeschylos, Sophocles en Euripides. Wraak was ook bij hen vaak het thema, rond koningshuizen.

Behalve tragedieschrijvers had je ook schrijvers óver tragediën: Aristoteles schreef de Poetica, circa 335 voor Christus. Hierin doet hij onder meer uit de doeken wat een tragedie is. Helaas zijn het losse stukken die overgeleverd zijn, vermoedelijk zijn het college-aantekeningen van zijn  studenten. 

De tragedie definieert Aristoteles als volgt: 

"De tragedie is een nabootsing van een nobele actie. De taal van de verschillende delen van het toneelstuk is verfraaid met ritme, melodie en zang. Deze imitatie wordt getoond door middel van de acties van de personages, niet door een vertelling. Het drama bevat voorvallen die door medelijden en vrees tot een katharsis van deze emoties leiden."

De stukken gaan uitdrukkelijk niet over de gewone man, maar over nobelen, het betreft ook een ernstige handeling. 'De besten van de mensen.'  De term  'spoudaios' valt, die in het algemeen gesproken betekent: ernstig, serieus; kennis van zaken hebbend. De term slaat ook op de uitvoering: de verzen die in uiteenlopende ritmen geschreven waren, en ook de koorgedeelten, werden eerder zangerig dan sprekend gedeclameerd. Ook dat vereist deskundigheid. 

Handelende personen zijn altijd Goden, de adel, de aristocratie. Die hadden in de tragediën maar één fout: de 'hamartia':

Die ziet er gewoonlijk uit als volgt: de held-protagonist, een symbolische voorstelling van de mens, veroorzaakt een fatale storing van de natuurlijke orde. Hij wordt daartoe gedreven door een tragische vergissing of door een psychologisch motief zoals haat of overmoed (hybris). Deze fout, nl. de miskenning van zijn eigenlijke situatie als mens tegenover de godheid, maakt hem tot speelbal van het oppermachtige Noodlot.

Zijn lot wekt medeleven en vrees, en het gehele verloop leidt tot katharsis.

Er is altijd een omslagpunt, de peripateia. Er is géén oplossing, wel soms een deus ex machina. 

Hamlet sterft uiteindelijk zelf ook, er is dus inderdaad geen oplossing. 

De tragedie verdween met de ondergang van het Romeinse rijk. 

Niet het toneel verdween echter, zie de volgende afbeelding uit het Rijksmuseum:

Boerenkermis met een opvoering van de klucht ‘Een cluyte van Plaeyerwater’, Peeter Baltens, ca. 1570

In onze gebiedsdelen was er zeker ook toneel. Zowel serieuze spelen, de zogenaamde mirakelspselen, alsook moraalspelen, denk aan Elckerlyc. Het verschil met de klassieke tragediën is, dat de moraalspelen goed afliepen, het thema wraak past niet in de christelijke cultuur. 

Bij Shakespeare keert juist de tragedie weer terug, onder invloed van de Renaissance-idealen afkomstig uit Italië. We noemen het het Elisabethaans theater, waarvoor ook weer theaters werden gebouwd, zoals in de Oudheid.

Shakespeare schreef 10 tragedies, 13 komische stukken, en 3 historische stukken. Hierin kwam een stuk voorgeschiedenis van de Tudors voor, onder ander King Richard. Verder schreef hij nog 5 'romances',  een ervan was The Tempest.

In totaal 39 toneelstukken.

Hamlet was bijzonder, omdat het het eerste stuk was over de moderne mens. 

Navolgingen:

Agatha Christie baseerde haar stuk The Mousetrap op het toneel in het toneel bij Shakespeares Hamlet.

Poster Agatha Christie's stuk; geschreven in 1952.

Over de tekstoverlevering van Hamlet: 

De tekst is geschreven tussen 1600 en 1602. We kennen hem in gedrukte versie, uit zowel Q1, Q2 en de First Folio (F) uit 1623. Hij beslaat 4042 verzen tezamen goed voor 3½ uur!

Er komen alleenspraken in voor, soliloquies. Die richten zich niet direct tot het publiek, het zijn gedachten die worden uitgesproken. De beroemdste daarvan is To be or not to be.

Koningin Elisabeth 1, Armada-portret.

De tijd waarin Hamlet speelde was de regeerperiode van Elisabeth I, 1558-1603. Zij was de laatste Tudor. King James Jacobus was haar opvolger, het was een roerige overgangstijd. 

Portret van Jacobus I van Engeland (1566-1625)

De Renaissance plaatste de mens centraal, denk aan Leonardo da Vinci: 

Vitruviusman van Leonardo da Vinci, ca. 1490, 

Gallerie dell'Accademia, Venetië (inv. 228)

Bij Elkerlyc (Middeleeuws) was er nog sprake van de exemplarische mens, vanaf nu gaat het om de individuele mens; mens tussen andere mensen. Denk aan Faust (van Christopher Marlowe), Don Quichotte, en dus ook: Hamlet. Je kunt ook zeggen dat ze zowel exemplarisch als individueel waren. 

Keuzes waren niet meer alléén op het hiernamaals gericht, maar ook op het Fortuin, het Lot. Hamlet noemt Fortuin een hoer. 

Fortuna staat naast (tegenover) Virtus (deugd): daadkracht, verantwoordelijkheid nemen. 

Een mooie film-uitvoering lijkt me die met Kenneth Branagh, uit 1996. To be, or not to be, spreekt Branagh uit voor de spiegel. 

To be or not to be, 1996. 

Het Beloofde land, George Steinbeck 1971 (1932)

Boekomslag

De oorspronkelijke titel van dit boekje is The Pastures of Heaven. Het zijn verhalen, die met elkaar samenhangen doordat alle personen wonen in een vallei in het westen van Amerika met die naam. Er is ook een centraal punt in de familie Munroe, rond wie zich alle gebeurtenissen afspelen. 
Ik citeer nu een stukje uit Wikipedia:

"In een brief uit mei 1931 aan literair agent legde Steinbeck uit hoe hij de setting en het thematische materiaal voor zijn verhalencyclus bedacht:

Er is, ongeveer twaalf mijl van  Monterey, een vallei in de heuvels genaamd Corral de Tierra [aarden corridor]. Omdat ik de mensen in mijn boek gebruik, heb ik het Las Paturas del Cielo genoemd. De vallei stond jarenlang bekend als een gelukkige vallei vanwege de unieke harmonie die er tussen de twintig families bestond. Ongeveer tien jaar geleden trok een nieuw gezin op een van de ranches. Het waren gewone mensen, slecht opgeleid, maar eerlijk en net zo vriendelijk als wie dan ook. In feite kan ik in hun hele geschiedenis niet ontdekken dat ze een echt kwaadaardige daad hebben begaan... maar aan de Morans ['Munroes' in Pastures ] zat een vleugje kwaad. Iedereen waarmee ze in contact kwamen, raakte gewond. Overal waar ze naartoe gingen ontstond er onenigheid... "

Latere editie van het boek.

Ik vind het lastig om het boek samen te vatten, elk verhaal concentreert zich om een of meer andere personen. Ik onthoud dat allemaal niet. 

Terugblikkend valt wel op, dat er aan verschillende mensen 'een steekje los' is. Eén van de wetenschappers die zich bezig hielden met Steinbecks werk, ziet datzelfde terug in bij voorbeeld Of Mice and Man, waarin ook een krankzinnige voorkomt. In dit boek doet vooral Tularecito, hoofdstuk IV, daaraan denken.  Ik vond dit een van de mooiste verhalen. 

Engelse uitgave.

Overigens speelt in East of Eden, 'het kwaad' als aparte thema ook een prominente rol:  de vrouw van Adam, Cathy. wordt  als een monster beschreven - als een verpersoonlijking is van het kwaad. (Later in de roman iets teruggenomen.) 

Hoe het zij: de verhalen in Het beloofde land zijn heel boeiend om te lezen. Tot nu toe vond ik alles mooi van Steinbeck, ook dit boekje. Het doet trouwens erg denken aan East of Eden, omdat het daar ook gaat om een streek (de Salinasvallei) waar meerdere families samenwonen. Daar is de roman tot één groots geheel uitgewerkt, hier zijn het losse, en toch samenhangende verhalen. 

Een soort voorloper dus. 

Er bestaat ook deze geïllustreerde uitgave van het boek.

De genoemde Wikipedia-site geeft heel veel informatie ook over de plot en de verschillende personages. Daar verwijs ik graag naar. 

Verder verwijs ik nog graag naar DEZE SITE, waarvan ik met instemming dit citaat plaats: 
"Steinbeck's objective narration allows readers to enter the psyche of the characters and to judge the actions and decisions of those characters for themselves. Throughout the book, Steinbeck explores themes familiar to his later works, such as farming in rural America, the importance of landscape, human frailties, and family and marital relationships. He also delves into controversial subject matter such as mental instability and the oppression of Native Americans. He uses the fertile valley named Las Pasturas del Cielo, or the Pastures of Heaven, not simply as a backdrop, but as an entity that plays an integral role in the success or failure of the residents."

John Steinbeck,  1902-1968

Romeo en Julia, Shakespeares tijdloze tragedies, Vrije Academie, Liesje Schreuders, voorjaar 2024.

 

Romeo and Juliet - Sir Frank Dicksee

circa 1851, Tate Galery

We volgden een serie van 5 colleges over de grote tragedies van Shakespeare. Dat zijn 'the big four', met daaraan toegevoegd Romeo en Julia. De big four zijn Hamlet, King Lear, Othello en Macbeth. 

Er zijn diverse boek- en filmbewerkingen van beschikbaar, en er is ook nog een ballet. namelijk van Prokofiev, met Nourijev en Fonteyn.

Balkon Scene uit Prokofievs Romeo en Julia, 

 Act II,  met Rudolf Nureyev en Margot Fonteyn.

Het toneelstuk is beschikbaar in het Nederlands in een vertaling van Gerrit Komrij. 

Vertaling Komrij uitgave 2010.

Julia's balkon in Verona, Italië

spencer77/Flickr

Liefde is het thema van dit treurspel, gedwarsboomde liefde door de vete tussen de families Montegue en Capulet. Julia is een Capulet, het balkon hangt aan de villa van de Capulets, nog steeds in Verona. 

Het stuk hangt van tegenhangers aan elkaar: liefde-haat, geweld, oorlog, moordpartijen. Het gaat om de jeugd, een bijzondere levensperiode, weer in tegenstelling tot de oudere generatie, die verstrikt zit in onderlinge haat. De jeugd trouwt in het geheim, wetend dat de ouderen hun liefde zullen afkeuren. Maar de vijandschap is zo sterk dat de liefde daarbij niet gedijen kan. Het Fortuin, het Lot slaat toe. Fortuna is een godin, op wie we geen invloed hebben. 

Beeld van de godin Fortuna met een hoorn des overvloeds.

De godin werd  ook vaak afgebeeld met vleugels, of met deze hoorn des overvloeds, ook wel cornucopia genoemd, met scepter en een rad, als symbool voor de veranderlijkheid van het lot. Aan dit laatste attribuut herinnert het hedendaagse Rad van Fortuin.

"I am a fortunes fool", zegt Romeo: hij pleegt een moord, namelijk op Tibold, nadat Tibold Romeo's vriend Mercurio gedood heeft. De jonge mannen zijn 'testosteronbommen', zo lopen ze rond, en zo kan het gebeuren dat in het heetst van de strijd de mannen gaan moorden. Daarmee is het gebeurd met Romeo's vrijheid, hij wordt verbannen en moet vluchten. Er is slechts één liefdesnacht voor hem en Julia mogelijk.

Romeo vlucht naar Mantua. Father Laurent en Julia beramen een plan, ze zetten de dood van Julia in scene, de bedoeling is dat Romeo dat weet, maar dat bericht bereikt hem niet. Romeo pleegt zelfmoord op het graf van Julia. Als zij ontwaakt en de dode Romeo ziet, pleegt ook zij zelfmoord. De familie verzoent zich hierna. 

De tegenstelling is het grote thema, licht tegenover duisternis. Er zitten allerlei dualiteiten in.

Julia heeft meer aandacht voor de donkere aspecten, Romeo voor de lichtere. 

Er zit ook een tegenstelling in de generaties, een generatieconflict. 

Bij onderzoek naar dit stuk is op diverse kanten de nadruk gelegd: de psychologie, sociale omgeving, historische aspecten, hoe het stuk geactualiseerd kon worden, op tekst en poëzie, op de tragedievorm. 

Er zit ook een voorwoord bij: 

PROLOGUE

Two households, both alike in dignity,

In fair Verona, where we lay our scene,

From ancient grudge break to new mutiny,

Where civil blood makes civil hands unclean.

From forth the fatal loins of these two foes

A pair of star-cross'd lovers take their life;

Whose misadventured piteous overthrows

Do with their death bury their parents' strife.

The fearful passage of their death-mark'd love,

And the continuance of their parents' rage,

Which, but their children's end, nought could remove,

Is now the two hours' traffic of our stage;

The which if you with patient ears attend,

What here shall miss, our toil shall strive to mend.

Bij twee families, nobel en gezeten, 

(Verona is ons glanzend schouwtoneel) 

Barst nieuw geweld los uit een oude vete, 

En burgers vliegen burgers naar de keel. 

Uit bloeddoordrenkte lendenen creëren 

De kampen twee geliefden die, misleid 

Door lot en sterren, jammerlijk kreperen: 

Hun dood begraaft de ouderlijke strijd. 

De loop van hun ten dode opgeschreven 

Romance, van rancune die moest duren 

Tot kinderen betaalden met hun leven, 

Toont ons toneel u nu een aantal uren. 

Schenk ons uw aandacht. 

Valt er iets te laken, 

We zullen het proberen goed te maken.

Veel van de stukken van Shakespeare spelen zich af in Italië: dit stuk in Verona, The Merchant of Venice in Venetië, evenals Othello.

William Shakespeare, 1564-1616

door Martin Droeshout (1622)

We weten niet veel van Shakespare, bovenstaand portret is na zijn dood gemaakt. 

William Shakespeare,

portrait associated with John Taylor circa 1610

Shakespeare is geboren in Stratford upon Avon,  en is daar ook gestorven. 

Het huis dat er nu staat is gebouwd/herbouwd in de 19e eeuw. 

Welke talen hij kende is onbekend. De King Edward Grammar School heeft hij bezocht, zoveel is bekend.

Zijn vader was een handelaar in grootgrondbezit, en maakte handschriften. 

Een biografie over Shakespeare is geschreven door Peter Akroid; een iets dunnere door Bill Bryson. 

Peter Ackroyd's Biography. 

Een wat dunnere uitgave van de biografie, Bill Bryson.

Vanaf 1590 werkt Shakespeare in Londen, toen de grootste stad van Europa, met meer dan 200.000 inwoners. Er waren veel nationaliteiten, Italianen, Fransen. 

London Bridge | History, Old London Bridge,

Britannica, lithografie van circa 1500. 

De stad had al een groot handelscentrum, de Tower, St. Paul's en het koninklijk paleis stonden er al. 

Shakespeare begon daar als acteur, al gauw werkte hij ook als schrijver. 

Van zijn werken bestaan geen manuscripten, dus niets met de hand geschreven. Van zevenjaar na zijn dood dateert de zogenaamde First Folio, gedrukt werk op folioformaat. 

First Folio, 1623, uitgegeven door vrienden na Shakespeares dood. 

bijna al zijn werken staan hier in. 

Van de First Folio zijn nog maar een paar honderd exemplaren over, te vinden in musea of bibliotheken. Op het portret staat hij bijna adellijk afgebeeld. Er staat ook een portret op zijn grafmonument, maar eigenlijk zijn we niet zeker hoe hij eruit heeft gezien. 

Grafmonument Shakespeare Holy Trinity Church, Stratford upon Avon. 

Er is veel gegist naar Shakespeares leven, omdat er feitelijk weinig bekend was over hem. Er zijn ook geen getuigenissen over zijn leven. Er is geopperd dat zijn naam een schuilnaam zou zijn, waaronder mogelijk Francis Bacon, Christopher Marlowe, of Edward de Veer zou schuilgaan. 

Behalve de talloze toneelstukken schreef Shakespeare ook nog eens `150 sonnetten, uitgebracht in 1609.

Een voorbeeld is het bekende: Shall I compare thee to a Summer's Day

Shall I compare thee to a summer's day? 

Sonnet 18, voorgedragen door Harriët Water.

Hier vertaald door Peter Verstegen: 

Vind ik jou als een zomerdag zo mooi?

Nee, lieflijker en milder nog ben jij.

De tere meiknop valt aan storm ten prooi,

En al te snel verloopt het zomertij;

‘t Is soms te heet als ‘t oog des hemels schijnt,

En vaak ook wordt zijn gouden teint gedoofd;

Eenmaal wordt alle schoonheid ondermijnd,

Door de natuur of ‘t lot van glans beroofd;

Maar in jouw zomertijd schuilt eeuwigheid,

Die zich jouw schoonheid niet ontroven laat,

In eeuwge verzen rijp jij met de tijd,

Dood pocht niet dat jij in zijn schaduw gaat.

Zolang de mens adem en ogen heeft,

Zolang leeft dit, wat jou nieuw leven geeft.

(William Shakespeare (1564 - 1616))

Volgde nu een stuk over de sonnetvorm, die uit Italië afkomstig was, en hoogtij begon te vieren in de Renaissance. tot vandaag de dag weet die dichtvorm zich te handhaven. Ik laat die technische kant nu maar even buiten beschouwing. Evenals de begrippen Renaissance (Rinascemento: oude teksten uit de klassieke tijden worden opnieuw bestudeerd en vertaald. Tijd van het Humanisme, in oude kloosters worden manuscripten bekeken van vóór het Christendom. 

Botticelli vormt het beginpunt, met de geboorte van Venus. 

Circa 1483, de geboorte van Venus, Botticelli.

Renaissance kenmerkt zich ook door het humanisme, omdat de mens centraal komt te staan, in plaats van God of hiernamaals. Botticelli's schilderij staat daar symbool voor. 

Ook bij Shakespeare staat de mens centraal, na eeuwen van andere aandacht. Het leven mag gevierd worden, rijke stadstaten bieden tegen elkaar op in rijkdom, weelde en schoonheid. Dat gebeurde ook in Londen. 

De novelle komt op. 

Schreuders noemt Bocacio, maar, hier ter zake doende: 

Masuccio Salernitano, 1476; schreef een verhaal over twee geliefden in Siena, precies hetzelfde verhaal als Romeo en Julia.

En in 1530 schreef Luiggi da Porto een Romeo en Juliaverhaal dat zich zelfs ook in Verona afspeelde, het zou waar gebeurd zijn begin 14e eeuw! de namen Tibaldo, Lorenzo komen er in voor, identiek dus aan Shakespeare; ook de familienamen Monteque en Capulet.

Ook in Dantes Divina Comedia komen de namen Montegu en Capulet voor, waar Dante de Purgatoria beschrijft; eeuwige vetes spelen zich daar af.

Met welke teksten Shakespeare bekend was, is niet bekend. In 1554 schreef Matteo Bondello nog een Romeo and Juliet, met extra elementen toegevoegd. Er kwamen ook vertalingen in het Frans en Engels.

Oudst bewaard gebleven amfitheater;  in Verona.

In Nederland bestonden van ouds her geen theaters; opvoeringen vonden plaats op markten of bij/in kerken. Met de Renaissance komt ook het theater op.

Theater Olimpico, Vicenza, Italië.  1580-1585.

photo: philip-brown, CC BY-ND 2.0)

The Globe Theatre, op zuidoever Londen, helft 16e eeuw opgericht. 

Hetzelfde gebouw is nu nagebouwd, 8-hoekig; open in het midden, van hout, met staanplaatsen dicht om het podium heen. 

Foto: https://secretldn.com/the-globe-visitor-guide/

Muziek is er ook volop van Romeo and Juliet: Tsjaikovski schreef een fantasie-ouvertures Berlioz een symfonie, Prokovjev een ballet. Bellini en Gounod een opera. West Side Story is een moderne adaptatie van het Rome en Juliaverhaal. 

Ik was zelf getroffen door de muziek bij de verfilming van Romeo en Juliet uit 1968, de muziek is van Nino Rota. 

Muziek Nino Rota, uitvoerende Harry Mancini.

Hoort bij de film uit 1968 Romeo en Julia, van Franco Zeffirelli. Hoofdpersonen Leonard Whiting en Olivia Hussey.

Er is een prachtige film uitgebracht in 1996:

Trailer film uit 1996, met een heel jonge Leonardo di Caprio.

De First Folio kwam al ter sprake. Het is de eerste complete uitgave van Shakespeares werk. 

Verder bestaan er twee Quarto-uitgaven: een piraten-editie (met verminkte teksten, fouten en lacunes: de zogenaamde Bad Quartet) en een goede. 

De al geciteerde proloog is in sonnetvorm. De tragedie zelf (evenals de andere) zijn geschreven in blank verse. 

Een liefdessonnet zit er ook in, op het bal. Daaruit spreekt, dat Julia meteen beseft wat de verschillen tussen haar en Romeo betekenen.

O Romeo, Romeo, wherefore art thou Romeo?

Deny thy father and refuse thy name.

Or if thou wilt not, be but sworn my love

And I’ll no longer be a Capulet.

‘Tis but thy name that is my enemy:

Thou art thyself, though not a Montague.

What’s Montague? It is nor hand nor foot

Nor arm nor face nor any other part

Belonging to a man. O be some other name.

What’s in a name? That which we call a rose

By any other name would smell as sweet;

So Romeo would, were he not Romeo call’d,

Retain that dear perfection which he owes

Without that title. Romeo, doff thy name,

And for that name, which is no part of thee,

Take all myself.

 (Romeo and Juliet Act II, scene 2) 

O Romeo, Romeo! Waarom ben jij Romeo?

Ontken je vader en verzaak je naam;

Of, als je dat niet wil, bezweer mij dan je liefde,

en ik zal niet langer een Capulet zijn.

Het is slechts je naam die mijn vijand is;

Jij bent wie je bent, jezelf, niet een Montague.

Wat is een Montague? Is het een hand, een voet,

een arm, een gezicht, of enig ander deel

behorend aan een man? O, had je maar een andere naam!

Wat betekent een naam? Dat wat wij een roos noemen

zou met een andere naam net zo zoet geuren;

Zo zou ook Romeo, had hij een andere naam,

even volmaakt zijn als hij nu is.

Romeo, doe weg die naam,

Hij is geen deel van jou, verruil hem

voor alles wat ik ben.

 -vertaling: J. Grandgagnage-

Ik besluit met dit mooie stukje uit de 1996 film, met het sonnet en de prachtige regel 'what's in a name'

Julia had meteen door waar het probleem zat.... 

Een leven vol schaamte, Spui 25 lezing 18 maart 2024,

Prof. dr. Luk Van Haute

hoogleraar Japans, Universiteit Gent.

De lezing van de titel had drie inleiders: Ellen Deckwitz, dichteres;  Luk van Haute, de vertaler, en Auke Hulst, schrijver. Moderator was Lisanne Snelders.

Onderwerp van de lezing was het boek Als mens mislukt, van Osamu Dazai, van 1948. Pas in november 2023 kwam het uit in het Nederlands, vertaald door Luk van Haute.

 

Als mens mislukt, boekomslag. 

Dit was de informatie over de lezing van Spui 25:
"De Japanse schrijver Osamu Dazai schreef een van Japans bestverkochte boeken allertijden: Als mens mislukt. Deze semi-autobiografische roman verscheen in Japan in 1948, enkele maanden voordat Dazai een eind aan zijn leven maakte. (...) 
‘Een leven vol schaamte heb ik geleid. Het dagelijks bestaan van mensen, daar krijg ik geen vat op.’ Het zijn de eerste zinnen uit het dagboek van Yozo Oba, het hoofdpersonage uit Als mens mislukt. Yoza Oba voelt zich al op heel jonge leeftijd vervreemd van de mensen om zich heen. In zijn studententijd verliest hij zich in drank, drugs en seks. De aantekeningen die hij maakt laten zien wat er gebeurt wanneer depressie en angst zich meester maken van een mens.
Het semi-autobiografische Als mens mislukt is sinds zijn verschijning in 1948 een van Japans belangrijkste boeken en is, mede door verschillende manga- en anime-adaptaties, uitgegroeid tot een internationale bestseller. Zijn werk blijft belangstelling wekken bij nieuwe generaties."

Over het boek zelf schrijf ik later, van deze lezing vertel ik wat elk van de inleiders voor een inbreng had.  Allereerst wat informatie over de eerste spreker: 

Verzamelbundel met Japanse verhalen. 

Luk van Haute

(Bekroond boek)

Luk Van Haute is literair vertaler uit het Japans en woonde tussen 1986 en 1992 in Japan. Na het behalen van zijn doctoraat (over het werk van de Nobelprijswinnaar Kenzaburo Oe) doceerde hij aan verschillende universiteiten, onder andere Leiden en Leuven. Hij vertaalde onder andere het werk van Haruki Murakami en ontving in 2015 de Filter Vertaalprijs voor de door hem samengestelde en vertaalde bloemlezing Liefdesdood in Kamara en andere Japanse verhalen. In 2019 verscheen zijn non-fictie boek Japan: schetsen uit het leven, gebaseerd op ervaringen, belevenissen en ontmoetingen in Japan.

Non-fictie boek over Japan, Luk van Haute

Van Haute vertelde dat hij Japans als vak had gekozen, omdat hij graag een zo vreemd mogelijke taal wilde leren. Swahili had ook gekund. 

In zijn carrière was hij niet meteen een adept van Dazai. Wel refereert hij aan een verhaal in zijn verzamelbundel Liefdesdood in Kamara, (2014) met allemaal Japanse verhalen. Dat verhaal daaruit was Apeneiland, geschreven ook door Dazai, met als thema: de drang naar vrijheid. 

Een aap ontsnapt omdat hij geen leven wil dat aan banden is gelegd. Dazai schrijft over universele waarden. Al in 1948 schreef hij een werk met een tijdloos karakter. 

Het onderhavige verhaal van Osamu Dazai, naverteld door Usamaru Furuya, in een complete omnibus-editie. Hier met de veel bekendere Engelse titel 

No Longer Human. Van Haute vertaalde bewust anders. 

Dazai is blijvend populair. Achterin het boek geeft Van Haute tal van moderne adaptaties. De manga-anime edities zijn opvallend in aantal. 

Van Haute noemt Bungo, ik raak hier door mijn onbekendheid met de materie het spoor even bijster. Wat bedoelt Van Haute met 'literair grootmeester'? 

Bungo Stray Dogs

Eerste losse uitgave, met tal van Japanse auteurs. De lange figuur is Osamu Dazai, als detective. 

Op Bungo googelend vond ik Bungo Stray Dogs, een Japanse mangaserie geschreven door Kafka Asagiri, en geïllustreerd door Sango Harukawa; verschijnt  sinds 2012. Letterlijk betekent het: Literaire Zwerfhonden. Elk personage is vernoemd naar de een of andere invloedrijke auteur door de geschiedenis heen, en diens kwaliteiten zijn gebaseerd op de boeken van de genoemde auteur. De serie volgt de leden van de "Armed Detective Agency" terwijl ze  de stad Yokohama proberen te beschermen tegen de havenmaffia.

Atsushi Nakajima, hoofdpersoon van de Bungo. - ook geconcipieerd naar een bestaand hebbende auteur. 

De plot concentreert zich voornamelijk op Atsushi Nakajima, die samen met anderen en begiftigd met bovennatuurlijke krachten verschillende taken uitvoert, waaronder het runnen van een bedrijf, het oplossen van mysteries en het uitvoeren van missies die door het bureau zijn toegewezen.

Osamu Dazai Bungo

By Sango Harukawa, Kafka Asagiri - Bungo Stray Dogs wiki, Fair use, https://en.wikipedia.org/w/index.php?curid=60671697

Osamu Dazai treedt in één van de delen op als detective, zie het plaatje hierboven. 

Dostojevski is een ander voorbeeld van een literaire held uit de Bungo-serie. 

De Engelse titel van het boek Als mens mislukt is, als reeds gezegd: No Longer Human. Van Haute legt uit waarom hij zijn eigen weg is gegaan met het vertalen: 

De Japanse titel zegt meer iets als 'niet volwaardig als mens'. Dat is anders dan wat de Engelse titel suggereert. bovendien valt in het Japans te lezen dat de hoofdpersoon al vanaf het begin van zijn leven behept is met dit gevoel van onvolwaardigheid; 'no longer' past dus niet. 

Daar komt bij, dat hij door vergelijkingen te maken tussen zijn eigen vertaling en de Engelse, steeds vaker opmerkte dat de Engelse afweek, en soms hele zinnen wegliet. Ze lijken gericht op prettige leesbaarheid, i.p.v. op nauwkeurige vertaling. Zodoende ging hij steeds autonomer zijn weg. 

De grammatica is heel anders in het Japans, lidwoorden, voornaamwoorden, voltooide deelwoorden bestaan niet;  veel moet uit de context worden opgemaakt. Realia hebben niet onmiddellijk een Nederlands equivalent. Soms is er overleg mogelijk, als de auteur nog in leven is. 

Van Haute wijst nog op de vrouwonvriendelijkheid van het werk, maar stelt vast dat Dazai eigenlijk meer misantroop dan misogyn was. 

Verder valt hem de humor op. In dit verband noemt hij Tetse, de oude meid, die de hoofdpersoon pest. Geen voorbeeld.

Ellen Deckwitz

Ellen Deckwitz is schrijver, dichter en theatermaker. Ze won met haar werk onder meer de C. Buddingh’-prijs, de E. du Perronprijs en de Tollensprijs. Deckwitz presenteert geregeld poetry slams, won er zelf ontelbare, haalde de finale van De slimste mens en trekt de wereld over om nieuwe poëzie te ontdekken. Ze heeft schrijft een wekelijkse columns in zowel NRC als De Morgen. Sinds januari is ze stadsdichter van Amsterdam.

Ellen Deckwitz, de volgende spreker,  is vooral geobsedeerd door het zelfmoordthema in het boek. Als kind was ze al geobsedeerd door Japan, al mocht dat thuis niet geuit worden, omdat Oma in een Jappenkamp had gezeten. Ze ontwikkelde daar dwars tegenin een obsessie met mango en anime. 

Haar interesseert de vraag; hoe om te gaan met emoties als eenzaamheid en geslotenheid? 

Ze denkt aan Murasaki Shikebu,  een hofdame uit de 10e eeuw. Die schreef Het verhaal van Genji, (Genji Monogataris) een van de oudste romans in het Japans. Daarin zit niet echt een plot, je kunt er goed uit lezen hoe mensen alledag met elkaar omgingen. 

Deckwitz haalt daaruit 'het ophouden van de schone schijn', vergelijk bij voorbeeld deze zin eruit: 'Het is mijn lot mijzelf te zijn.' De echo hiervan vinden we bij Dazai. Japan heeft een schaamtecultuur, gezichtsverlies is verschrikkelijk. Er schuilt adeldom in het voor jezelf houden van leed. Als 'coping strategy' kennen zij het oprichten van de 'achtvoudige omheining'. 

Illustratie bij Het verhaal van Genji, tekening uit de 17e eeuw; verhaal van Shikebu. 

Deckwitz wijst nog op een ander aspect van de Japanse literatuur en cultuur: het is de blik op schoonheid. Ze illustreert dit met een werkje dat alludeert op Borges' In Praise of Darkness. namelijk Lof der schaduw van Nobelprijswinnaar Junichiro Tanizaki (1886-1965).

Over de Japanse schoonheidsbeleving.

Uit dit essay over de Japanse schoonheidsbeleving komt naar voren wat de essentie is in Japan: in het westen zijn wij naar steeds meer en helderder licht geëvolueerd, de Japanner daarentegen waardeert ook het niet goed zichtbare, niet geheel en al blootgestelde, niet het felle- glimmende. 

 

De esthetiek leidde trouwens wel naar een bijzondere vorm van ethiek: het militarisme in Japan. Begrijpelijk, als we zien dat er geen plaats is voor zwakte in hun cultuur. 

Er is dus sprake van maskers, kun je zeggen. Ook dat valt aan te wijzen in de literatuur: 

Bekentenissen van een gemaskerde; Yukio Mishima; 1925-1970. 

Pleegde ook al zelfmoord. 

Informatie uitgever: "Heel het oeuvre van Yukio Mishima is erop gericht het ware gezicht van de Japanner te onthullen, en de donkere zijde van de Japanse cultuur, de samoeraigeest, weer in ere te herstellen."

Als derde spreker kwam Auke Hulst aan het woord. 

Auke Hulst

Auke Hulst is romanschrijver, muzikant en essayist. Hij brak in 2012 door met Kinderen van het Ruige Land, over zijn jeugd op het Groningse platteland, en schreef verschillende bekroonde romans. Zijn laatste roman, De Mitsukoshi Troostbaby Company (2021), haalde onder meer de shortlist van de Libris Literatuurprijs en de Boekenbon Literatuurprijs. Zijn reisboek Motel Songs werd in 2018 bekroond met de Bob den Uylprijs. Voor NRC Handelsblad schrijft hij over veelvuldig over Japanse literatuur.

Als mens mislukt valt ook te karakteriseren als een boek over depressie, of het verslag van een trauma. Is Dazai zelf ooit misbruikt? 

Feit en fictie lopen door elkaar. Een verbroken vertrouwensband staat in elk geval centraal. Het knappe is, dat hij probeert over 'de omheining' heen te springen, naar het klare, heldere licht. 

Dazai is daarmee een buitenbeentje. 

Boek van Auke Hulst waaruit hij iets vertelt over zelfmoord in Japan.

Uit dit boek met reisverhalen beschreef hij onder andere een bos aan de voet van de berg Fuji. Het zou een notoire plek zijn waar zelfmoorden werden gepleegd. Er hangen camera's aan bomen en briefjes. 

Een akelig verhaal. Hulst verteld dat hij een nare jeugd heeft gehad, en ook leed aan depressies. Hij ziet in Als mens mislukt dat de vader-zoonrelatie belangrijk is. De hoofdpersoon lijkt op Dazai zelf. 

Een paar keer kwam ook het begrip humor ter sprake. Juist bij het zware thema zelfmoord. Opmerkelijk is ook dat 'de clown uithangen' een van de manieren is van de hoofdpersoon met zijn depressie om te gaan. 

Er werd nog gesproken over de gemengde gevoelens die zelfmoord oproept bij beschrijvingen ervan. Luk noemt vooral de terughoudendheid. In Japan was er aanvankelijk ook zeker afwijzing. 

Deckwitz en Hulst zijn het erover eens. dat je erover kunt schrijven als je het universeel maakt, en als je het voor de lezer invoelbaar, inzichtelijk kunt maken. 

Lisanne Snelders, moderator

Leidde de gesprekken in goede banen.

Lisanne Snelders is redacteur bij Brainwash (Omroep HUMAN) en freelance moderator, cultureel journalist en programmamaker. In 2018 promoveerde ze aan de Universiteit van Amsterdam op de politiek van de herinnering aan Nederlands-Indië in de literaire cultuur.

Foto: Karin van de Wiel

Osamu Dazai, februari 1948

En geheel in stijl na afloop sushi gegeten, Miso Sushi, Spuistraat.

Conclusie: 

Ik vond het niet eenvoudig deze lezingen te volgen, omdat ik vrijwel niets van het onderwerp afwist. Er werd met namen gestrooid die ik niet kende. 

Ik heb thuis veel moeite gedaan mijn aantekeningen te ordenen, en ben tot dit - voor mijzelf bevredigende - overzicht gekomen. De lezing heeft als geheel zeker mijn belangstelling gewekt!

De Parel, John Steinbeck, 1977 (1947)

Mijn editie; op de voorplaat Kino, Juana en in haar armen Coyotito. 

Personages in deze novelle zijn: Kino: Arme Mexicaan- indiaan. Hij vindt de grote parel. - Juana: Zij is de vrouw van Kino, en is erg zorgzaam voor haar man en baby, zij wil dat Kino de parel terug gooit in zee. - Coyotito: De baby van Kino en Juana. - Juan Thomas: Hij is de broer van Kino, en vangt Kino en zijn vrouw op als hun huis in de brand staat. - Apolonia: Zij is de vrouw van Juan Thomas. - ‘De spoorzoekers': Zij zitten achter Kino en Juana aan.

Ik vond dit boekje zo prachtig omdat het zo poëtisch is. Het verhaal is tegelijk spannend, meteen al vanaf het begin. Bovendien heeft het 'een boodschap' zonder belerend te zijn. 

De kleine Coyotito ligt in zijn mandje dat aan het plafond hangt, en daar daalt een schorpioen in af en steekt de baby. 

Kino, de Indiaan, hoort steeds muziek in zijn hoofd. Muziek die wij niet horen, het is soms de muziek van het kwaad, soms de muziek van het gezin. Zijn voorgevoelens en intuïtie worden ermee gesymboliseerd. 

Na de beet vindt Kino een grote parel. maar die roept alleen maar jaloezie en hebzucht op. De dokter wil aanvankelijk niet helpen, maar zodra hij hoort van de parel komt hij er als de kippen bij en verkoopt flauwekul om Kino maar geld afhandig te maken. . 

Opkopers van de parels spannen samen om Kino niks te geven voor zijn grootste parel van de wereld. Ten slotte wordt hem de parel ontstolen, wordt zijn kano lek geslagen en zijn huis in de brand gestoken. Kin probeert verhaal te halen en te ontsnappen, maar het ergste gebeurt: zijn achtervolgers doden de kleine Coyotito. 

Kino gooit uiteindelijk de parel terug in zee. 

Oorspronkelijke titel

Belangrijk is het woordje voorafgaand aan het verhaal: 

'In de stad doet nog steeds het verhaal de ronde van de grote parel - hoe die gevonden werd en weer verloren ging. Verhaald wordt van Kino, de visser en zijn vrouw, Juana en van de baby Coyotito. en omdat het een oud verhaal is dat reeds honderden malen verteld werd, heeft het wortel geschoten in de gedachten der mensen. En evenals bij alle overleveringen die diep in de harten der mensen liggen, zijn ook in dit verhaal alle dingen goed of slecht, zwart of wit, goed of kwaad heeft nergens enige tussenliggende grijze tinten. 

'Indien dit verhaal wordt opgevat als een gelijkenis, zal ieder er zijn eigen betekenis aan hechten en er zijn eigen leven in herkennen. Hoe het ook zij, in de stad wordt verteld dat...'

Ik geef nog een tweede citaat, omdat het zo mooi de droom weergeeft van Kino - die helemaal niet uit gaat komen. Het is zo mooi maar tragisch, en de aandacht die Steinbeck daaraan geeft is opmerkelijk en kenmerkend: 

"In the pearl he saw Coyotito sitting at a little desk in a school, just as Kino had once seen it through an open door. And Coyotito was dressed in a jacket, and he had on a white collar and a broad silken tie. Moreover, Coyotito was writing on a big piece of paper. Kino looked at his neighbors fiercely. “My son will go to school,” he said, and the neighbors were hushed. . . .
Kino’s face shone with prophecy. “My son will read and open the books, and my son will write and will know writing. And my son will make numbers, and these things will make us free because he will know—he will know and through him we will know. . . . This is what the pearl will do.”

Onder het plaatje staat:  

'He knew what they were, and a chill of fear went through him.' 

Gevonden op DEZE SITE. 

De tekening staat met enkele andere in een in 1992 verschenen heruitgave van The Pearl, met prachtige tekeningen van Vera Jarman.

Ik besluit met een prachtig citaat uit hoofdstuk 6: 

"The ants were busy on the ground, big black ones with shiny bodies and the little dusty quick ants. Kino watched with the detachment of God while a dusty ant frantically tried to escape the sand trap an ant lion had dug for him.
He watched the ants moving, a little column of them near to his foot, and he put his foot in their path. Then the column climbed over his instep and continued on its way, and Kino left his foot there and watched them move over it."

Steinbeck laat hier met een prachtig natuurbeeld zien, dat de natuur zijn eigen weg gaat. Kino kijkt 'with the detachment of God' . Maar hij kan niet ingrijpen, en zoals de mier gegrepen zal worden, is hij aan het eind zelf ook de klos. 

Omdat hij niet meer zo onthecht is als God,. maar zelf te bezeten was van het geld?