Hamlet, Shakespeares tijdloze tragedies, Vrije Academie, Liesje Schreuders, voorjaar 2024.

Engelse editie

Hamlet is de beroemdste, meest gespeelde, meest bestudeerde tragedie van Shakespeare. Er zijn ook veel bekende citaten van die nog steeds in omloop zijn. 

Wie is Hamlet?

Hamlet is een jonge man, een prins van Denemarken, student te Wittenberg (NB: het klooster waar Luther zijn stellingen aan de kerkmuur spijkerde!) Hij gaat altijd gekleed in het zwart, hetgeen zijn melancholisch - zwarte gal! - karakter tekent. Vaak ook wordt hij afgebeeld met een schedel. 

'Alas, poor Yorick, I knew him Horatio.'

De schedel symboliseert het thema vergankelijkheid.

De oudste foto van Hamlet: de acteur 

Herbert Beerbohm Tree, 1892.

Thematiek:

Aan het einde van het verhaal is iedereen dood; dat komt omdat het grote thema thema van dit stuk wraak is.  

Hamlet krijgt aan het begin van het stuk de opdracht van zijn vader de moord op hem te wreken. Hamlets vader verschijnt aan Hamlet als een spook. Zijn vrouw, Gertrude, Hamlets moeder, is nu getrouwd met de moordenaar, Claudius, de broer van Hamlets vader. Het was een laffe moord, Claudius goot vergif in het oor van de slapende Hamlet de Oude. Hij, Hamlet (de zoon) hoort op de troon, niet Claudius!

Wraak was altijd al een heel populair thema. Het zet de plot in werking. Aangezien Hamlet een prins is, gaat het hem om zijn eer! Hij moet zijn oom vermoorden, maar doet het niet; pas aan het eind, en dan nog min of meer per ongeluk. Shakespeare problematiseert de wraak: Hamlet is een denker, hij twijfelt. Zelfs over 'het zijn', of het 'niet-zijn. 

Toneel is eigenlijk een handeling, maar dit stuk is vooral tekst. Zonder actie. Het gaat hier om Hamlets inertie, de traagheid, een van de klassieke zonden. Hamlet wil zekerheid. 

Hij zorgt dat hij zijn oom in de val kan lokken. Per ongeluk vermoordt hij Polonius, in plaats van Claudius. (Polonius is een raadsman van Claudius. Hij is de vader van Ophelia en Laërtes. Bij het afluisteren van een gesprek tussen Gertrude en Hamlet wordt hij door Hamlet neergestoken.)

Hamlet misleidt vervolgens zijn oom, door waanzin voor te wenden. 

De vader-zoon relatie is ook een thema. Tegenover zijn moeder Gertrude gedraagt Hamlet zich raar. Freud baseerde zijn Oedipus-complex mede op de relatie Hamlet-Gertrude. 

Het gaat om eer, of eerlijkheid.... Maar Hamlet liegt de hele tijd. Is het spel, of is hij depressief? Denk aan de monoloog To be, or not to be...

Vorm:

In het toneelstuk zit ook nog een toneelstuk: De Muizenval. 

Een groep toneelspelers komt aan, en gaan een stuk spelen over de dood van koning Priamus. Hamlet vraagt een acteur die achter is gebleven of de groep die avond De Muizenval voor het hof kan spelen met toevoeging van een paar regels die Hamlet zal schrijven. Daarin moet de moord op Priamus duidelijke gelijkenis vertonen met de moord op Hamlets vader. Hamlet zal de reactie van zijn oom observeren. Zo wil hij achterhalen of de geest van zijn vader de waarheid heeft gesproken.

Door dit spel komt de waarheid aan het licht. 

Shakespeares taal:

De taal van het stuk is geweldig, met mooie monologen, pure poëzie. Ook de dialogen zijn prachtig. Peter Verstegen vertaalde ook dit stuk. 

Hamlet, vertaald door Peter Verstegen.

Dit stuk is eigenlijk 'verplichte kost', omdat het een zoektocht is naar de zin van het bestaan. Zoals Peter Verstegen zegt: 'Het stuk der stukken'. 

Waardering: 

Hamlet is niet altijd zo populair geweest, tijdens het Frans Classisisme raakte Shakespeare wat uit de mode. Het ging allemaal te veel 'alle kanten op', de classicisten hielde alles graag gereglementeerd. Er was geen eenheid van tijd, plaats of ruimte, au fond was het maar 'een grof en barbaars stuk dat nooit getolereerd had mogen worden' (Voltaire). Hij noemde het het werk van 'een dronken wilde'. (!)

To be, or not to be, that is the question'. Wat is die question? Een zoektocht? Vraag? Kwestie?

Dit is gewoon leuk.....

(Als het filmpje weg is, zie dan onder deze link: 

https://www.youtube.com/watch?v=23hZQiMoB7A)

Qua vorm zien we weer de blank verse, met een onopvallend jambisch metrum, 5-voet (pentameter). 

In de Renaissance bloeide het genre van de tragedie natuurlijk wel. Dat kwam mee met de herleving van de Oudheid, uit die periode stamt de tragedie. 

Het Theater van Epidaurus, het best bewaarde theater uit de Griekse oudheid, was verbonden aan de cultusplaats voor Asclepius, god van de geneeskunde, in het antieke Epidaurus. Datering: 4e eeuw voor Christus. 

Dit theater bestond voornamelijk voor de opvoering van tragedies. De hele gemeenschap ws daarbij betrokken. Zie voor meer informatie over Klassieke tragedieën: IS GESCHIEDENIS:

Na de Grieken zetten de Romeinen de traditie van de tragediespelen voort. Denk aan Seneca, die veel invloed uitoefende op Shakespeare. Verder waren bekende tragediedichters: Aeschylos, Sophocles en Euripides. Wraak was ook bij hen vaak het thema, rond koningshuizen.

Behalve tragedieschrijvers had je ook schrijvers óver tragediën: Aristoteles schreef de Poetica, circa 335 voor Christus. Hierin doet hij onder meer uit de doeken wat een tragedie is. Helaas zijn het losse stukken die overgeleverd zijn, vermoedelijk zijn het college-aantekeningen van zijn  studenten. 

De tragedie definieert Aristoteles als volgt: 

"De tragedie is een nabootsing van een nobele actie. De taal van de verschillende delen van het toneelstuk is verfraaid met ritme, melodie en zang. Deze imitatie wordt getoond door middel van de acties van de personages, niet door een vertelling. Het drama bevat voorvallen die door medelijden en vrees tot een katharsis van deze emoties leiden."

De stukken gaan uitdrukkelijk niet over de gewone man, maar over nobelen, het betreft ook een ernstige handeling. 'De besten van de mensen.'  De term  'spoudaios' valt, die in het algemeen gesproken betekent: ernstig, serieus; kennis van zaken hebbend. De term slaat ook op de uitvoering: de verzen die in uiteenlopende ritmen geschreven waren, en ook de koorgedeelten, werden eerder zangerig dan sprekend gedeclameerd. Ook dat vereist deskundigheid. 

Handelende personen zijn altijd Goden, de adel, de aristocratie. Die hadden in de tragediën maar één fout: de 'hamartia':

Die ziet er gewoonlijk uit als volgt: de held-protagonist, een symbolische voorstelling van de mens, veroorzaakt een fatale storing van de natuurlijke orde. Hij wordt daartoe gedreven door een tragische vergissing of door een psychologisch motief zoals haat of overmoed (hybris). Deze fout, nl. de miskenning van zijn eigenlijke situatie als mens tegenover de godheid, maakt hem tot speelbal van het oppermachtige Noodlot.

Zijn lot wekt medeleven en vrees, en het gehele verloop leidt tot katharsis.

Er is altijd een omslagpunt, de peripateia. Er is géén oplossing, wel soms een deus ex machina. 

Hamlet sterft uiteindelijk zelf ook, er is dus inderdaad geen oplossing. 

De tragedie verdween met de ondergang van het Romeinse rijk. 

Niet het toneel verdween echter, zie de volgende afbeelding uit het Rijksmuseum:

Boerenkermis met een opvoering van de klucht ‘Een cluyte van Plaeyerwater’, Peeter Baltens, ca. 1570

In onze gebiedsdelen was er zeker ook toneel. Zowel serieuze spelen, de zogenaamde mirakelspselen, alsook moraalspelen, denk aan Elckerlyc. Het verschil met de klassieke tragediën is, dat de moraalspelen goed afliepen, het thema wraak past niet in de christelijke cultuur. 

Bij Shakespeare keert juist de tragedie weer terug, onder invloed van de Renaissance-idealen afkomstig uit Italië. We noemen het het Elisabethaans theater, waarvoor ook weer theaters werden gebouwd, zoals in de Oudheid.

Shakespeare schreef 10 tragedies, 13 komische stukken, en 3 historische stukken. Hierin kwam een stuk voorgeschiedenis van de Tudors voor, onder ander King Richard. Verder schreef hij nog 5 'romances',  een ervan was The Tempest.

In totaal 39 toneelstukken.

Hamlet was bijzonder, omdat het het eerste stuk was over de moderne mens. 

Navolgingen:

Agatha Christie baseerde haar stuk The Mousetrap op het toneel in het toneel bij Shakespeares Hamlet.

Poster Agatha Christie's stuk; geschreven in 1952.

Over de tekstoverlevering van Hamlet: 

De tekst is geschreven tussen 1600 en 1602. We kennen hem in gedrukte versie, uit zowel Q1, Q2 en de First Folio (F) uit 1623. Hij beslaat 4042 verzen tezamen goed voor 3½ uur!

Er komen alleenspraken in voor, soliloquies. Die richten zich niet direct tot het publiek, het zijn gedachten die worden uitgesproken. De beroemdste daarvan is To be or not to be.

Koningin Elisabeth 1, Armada-portret.

De tijd waarin Hamlet speelde was de regeerperiode van Elisabeth I, 1558-1603. Zij was de laatste Tudor. King James Jacobus was haar opvolger, het was een roerige overgangstijd. 

Portret van Jacobus I van Engeland (1566-1625)

De Renaissance plaatste de mens centraal, denk aan Leonardo da Vinci: 

Vitruviusman van Leonardo da Vinci, ca. 1490, 

Gallerie dell'Accademia, Venetië (inv. 228)

Bij Elkerlyc (Middeleeuws) was er nog sprake van de exemplarische mens, vanaf nu gaat het om de individuele mens; mens tussen andere mensen. Denk aan Faust (van Christopher Marlowe), Don Quichotte, en dus ook: Hamlet. Je kunt ook zeggen dat ze zowel exemplarisch als individueel waren. 

Keuzes waren niet meer alléén op het hiernamaals gericht, maar ook op het Fortuin, het Lot. Hamlet noemt Fortuin een hoer. 

Fortuna staat naast (tegenover) Virtus (deugd): daadkracht, verantwoordelijkheid nemen. 

Een mooie film-uitvoering lijkt me die met Kenneth Branagh, uit 1996. To be, or not to be, spreekt Branagh uit voor de spiegel. 

To be or not to be, 1996.