Liever dier dan mens, Pieter van Os, 2019 (2021).

Boekomslag

Een buitengewoon mooi geschiedenisboek, over de geschiedenis van Polen, en Poolse Joden in het bijzonder - opgehangen aan het uitzonderlijke levensverhaal van Mala Shlafer-Kizel. 

Mala Shlafer-Kizel

Foto NRC.

Auteur Pieter van Os; hij kreeg twee prijzen voor dit boek. 

Het levensverhaal van Mala grenst aan het ongelooflijke. Als Pools Joods meisje overleefde ze de oorlog, dankzij allerlei verbazingwekkende ontwikkelingen. Ze had haar uiterlijk mee, blond haar en blauwe ogen. Daarbij had ze op een katholieke school gezeten, waardoor ze vertrouwd was met die religie, en ook nog eens goed Pools sprak. In haar slaap sprak ze wel eens Jiddisch, dat kon haar verraden - dat dan weer wel. 

Ze heeft tijdens haar gang door de oorlog en door Polen allerlei verschillende namen aangenomen. Ze is zelfs een tijdje opgenomen geweest door een SS-gezin! Dat waren dan weer wel heel lieve mensen, voor háár. 

Ook werd ze verliefd op een Duitser, ook een aardige man. Ze vond hem niet terug, en heeft geleden onder dat verlies. Toch plaatste haar dat ook in allerlei innerlijke conflicten.

Ik citeer nu een stukje uit Trouw:

'Van Os slaat nogal wat zijpaden in. Later zullen die juist de grote kracht van ‘Liever dier dan mens’ blijken. Zijn essayistische passages over nationalisme, rassenhaat, volksaard en identiteit zijn levendig geschreven en goed gedocumenteerd. De vele, vele geschiedenissen die Van Os aanhaalt of zelf uitpluist, geven vaak toch weer nieuwe inzichten, bijvoorbeeld bij een adagium als Befehl ist Befehl. Was er in het Duitse leger echt geen weigering mogelijk?'

Ik kan deze mening van Trouw ten volle onderschrijven. Liever dier dan mens is een breed geschiedeniswerk.
Overigens kende ik wel al delen van de gruwelijke geschiedenis van Polen. Bij voorbeeld uit het werk van Jan Gros, zie mijn blogs BUREN en ANGST.

Jan Tomasz Gross

Via hem las ik voor het eerst over de gewelddadigheid van de Polen tegenover Joden. 

Hoe ingebakken die discriminatie zit, kunnen we lezen uit de volgende mogelijke verklaring, zie DEZE SITE:

'De Polen, zowel volwassenen, maar zeker ook kinderen raakten er steeds meer van overtuigd dat Joden onmensen waren, ongedierte was. Tijdens zijn zoektocht naar aanknopingspunten over het verhaal van Mala komt van Os een Keniaan tegen die nu in Polen woont. Omolo heet hij en die is ervan overtuigd dat racisme niet voortkomt uit onwetendheid. ‘Integendeel’ zet hij: voor racisme is kennis vereist. Kleine kinderen zien geen verschil tussen zwart en wit. Dat komt later. Iemand moet hun vertellen over hiërarchie, dat wit beter is. Dat gezond beter is dan gehandicapt, dat hetero zijn beter is dan homo zijn. Kinderen moet dat eerst aannemen, net als ze moeten aannemen dat één plus één twee is.’

Ik vermeld nog, dat op de omslag van het boek een foto staat van het verwoeste getto, namelijk dat deel waar Mala’s ouderlijk huis heeft gestaan.’ Mala beseft dat alles weg is, de foto’s van haar ouders, broers en zussen, elk aandenken, er is niets.

Inwoners van het Kutno-getto bij Lodz, Polen, begin 1940. In 1942 werd iedereen naar vernietigingskamp Chelmno gebracht.

© Hugo Jaeger / Timepix / Life Picture Collection / Getty Images

Door de vele bronnen die Van Os aanboort maakt hij een reis door de tijd. Hij baseert zich op gesprekken met Mala, en op haar memoires Zo heb ik de oorlog overleefd. Op zijn 'reis door de tijd’ speurde hij naar steden, dorpen, mensen en gebouwen die in haar verhaal voorkomen en naar documenten, boeken en getuigenverslagen die het aanvullen. Het bleef niet bij een reis; het werden vele reizen (meestal met tolk of gids), omdat het nog niet zo eenvoudig bleek de ‘oude wereld’ van Mala terug te vinden. Hij reist daarvoor o.a. naar Polen, Oekraïne en Duitsland. Het is geen gemakkelijke zoektocht naar ‘bevestigingen in het heden van dit verhaal uit een ver verleden’ – veel personen, plaatsen en gebouwen zijn gewoonweg ‘verdwenen in de geschiedenis.’

Naast de verhaallijnen over het leven van Mala en de historische gebeurtenissen is er een derde verhaallijn, namelijk het leven van Salomon (‘Sally’) Perel. Van Os noemt hem ‘Mala’s mannelijke evenknie.’ Hij deed zich net als Mala voor als Volksduitser. Net als zij overleefde hij de oorlog. Zijn levensverhaal is verfilmd: Europa, Europa (1990). De film is gebaseerd op Sally Perels boek Ik was Hitlerjongen Salomon.

Solomon Perel in 2016.

Uit De Groene haalde ik weer de volgende opmerkelijke waarnemingen:

'Van Os, die het boek schreef terwijl hij als Oost-Europa-correspondent voor NRC Handelsblad en De Groene Amsterdammer in Warschau woonde, bouwt zijn verhaal langs twee lijnen op. Aan de ene kant spit hij in archieven en oude kranten, voert hij gesprekken en bezoekt straten, steden en dorpen in Polen, Oekraïne, Tsjechië en Duitsland, op zoek naar betrouwbare ankerpunten in Mala’s levensverhaal. Aan de andere kant schetst hij met veel gevoel voor sfeer en detail de historische context waarin het leven van Mala zich afspeelde. Deze context verschaft haar verhaal zowel betrouwbaarheid als kleur en reliëf, zelfs al is de precieze toedracht van bepaalde gebeurtenissen niet altijd vast te stellen.'

'Onderwijl wordt de verbeelding gevoed: in de tekst van Liever dier dan mens klinken niet alleen de echo’s door van literaire werken als Alles is verlicht van Jonathan Safran Foer en De geverfde vogel van Jerzy Kosinski, maar ook van de verslagen van de tijdgenoten, zoals Adam Czerniaków, de voorzitter van de Joodse Raad in Warschau, en de talloze medewerkers van Emanuel Ringelblum, de geestelijk vader van het geheime getto-archief Oneg Shabbat. Met ogenschijnlijk gemak weet Van Os ze te verweven in zijn verhaal.

Emanuel Ringelblum, 1900-1944;

een van de drijvende krachten achter Oneg Shabbat, het clandestiene archief uit het getto van Warschau.

De Groene vervolgt:
'Liever dier dan mens werpt ook een helder, om niet te zeggen schril licht op de aanhoudende politieke conflicten over het verleden in Oost-Europa. Of het nu gaat om Polen, Hongarije, Rusland, de Baltische staten of Oekraïne – in elk van deze landen wordt krampachtig geprobeerd het verleden te persen in een nationalistisch keurslijf. Zo is er in Rusland geen plaats voor de agressie van de Sovjet-Unie tegen haar buurlanden, volgend op het verdrag tussen Hitler en Stalin in augustus 1939, zo min als Hongarije en Oekraïne iets willen weten van de massale collaboratie van nationalistische groeperingen met de nazi’s, niet alleen in woord, maar vooral in daad, onder meer in de massale moordcampagnes tegen de eigen joodse bevolking.
Daarmee positioneert Van Os zich overtuigend in de memory wars die Oost-Europa in hun greep houden, zonder te vervallen in simplistische politieke schema’s. Hij laat – zogezegd – ‘de bronnen spreken’ en doet dat met een sterk ontwikkeld gevoel voor historische verhoudingen. Heilige huisjes worden niet ontzien, of ze nu in Polen, Oekraïne of Israël staan. In dat opzicht doet Liever dier dan mens denken aan het imponerende Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk, dat in 2018 werd geopend en vrijwel onmiddellijk onder vuur kwam te liggen van de nationalistische Poolse regering. Het museum oriënteert zich, precies als Van Os, op Bloedlanden, het sleutelwerk van Timothy Snyder, waarin een onbarmhartig beeld wordt geschetst van de alles verzengende, bloedige geschiedenis van Oost-Europa in de twintigste eeuw, waarin miljoenen burgers werden geknecht, uitgehongerd, geterroriseerd, verdreven en uitgemoord.

Museum van de Tweede Wereldoorlog, Gdanks, sinds 2018.

Precies dat is het beeld dat beklijft na lezing van Liever dier dan mens, oftewel: Van Os heeft Mala’s memoires weten te transformeren tot een meeslepende biografische vertaling van Bloedlanden. Een prestatie van formaat.'
Aldus De Groene.

Engelse versie Bloedlanden, Timothy Snyder.

De titel is ontleend aan een liedje dat Mala ooit zong, je kon maar beter dier dan mens zijn. Een heel wrange titel.
Bovendien begint het boek met een verhaal van onderduikers onder een varkenskot. Ze aten stiekem, d.w.z. verborgen voor verraders, méé van het voer voor de varkens.

Ik wil geen mens zijn

Ik wil een paard zijn, een os, een dolfijn

Een ijsvogel of een chimpansee

Of zomaar een mooi stuk vee.

Er is maar één ding dat ik niet zou willen zijn

Ik wil geen mens zijn.